Falta a mañá que non almorce cun escándalo, na radio, nos dixitais ou no twitter cos que me asomo o mundo cada día, sobre o comportamento irregular ou vergoñento de líderes da política.
O escándalo é o paradigma da relación actual entre política, xustiza e medios de comunicación. Castells data como primeiro éxito desta práctica en España a campaña para desaloxar a González do poder: dirixida por P.J. Ramírez, desde Diario16 e El Mundo, co acompañamento do PP e os medios da dereita española, atribuíndolle a responsabilidade de Filesa, os Gal, Roldán... e moitos outros casos de corrupción que salpicaban daquela ao PSOE. En Galicia temos o exemplo da difamatoria campaña electoral do PP de 2009 que tanto contribuíu á chegada de Feijoo á Xunta.
A política do escándalo instálase como o instrumento preferido da confrontación simbólica partidaria no entorno tecnolóxico de preponderancia dos medios audiovisuais e redes sociais. Promovida pola demanda dos medios de masas que tratan a información como entretemento e precisan continuamente novas sensacionalistas na competición pola audiencia. Favorecida porque Internet multiplica as fontes e elimina os “filtros” das redaccións dos medios tradicionais, ao tempo que permite a difusión viral dos contidos. Posible pola mudanza da comunicación partidaria cara ese formato que Fermín Bouza chama telenovelización (personalización, drama e negativización) coa intención de facerse un espazo nos medios e nas cabezas da xente.
A ciencia cognitiva aplicada ao marketing político estuda aquelas características da mensaxe que facilitan captar a atención do público, facerlla comprensible e atractiva e lograr finalmente unha identificación co partido e a candidata. Porque un elemento decisivo no resultado dunha campaña política é a proxección negativa ou positiva da candidata nas mentes do público votante. Por outra banda, as mensaxes políticas “tradicionais”, programáticas, de definición dun problema e proposta dunha solución cunha perspectiva ideolóxica, resultan complexas e aburridas para a maioría do público; preferimos aplicar atallos cognitivos para valorar á candidata (a súa honradez, capacidade de liderado...) a partir do seu aspecto e do que captamos da súa personalidade no que os medios nos mostran: a candidata é a mensaxe.
A negatividade vai moi ligada con esta deriva. Está demostrado que o público presta máis atención aos elementos negativos que aos positivos. En tempo de campaña electoral, pero tamén na comunicación cotián, é habitual cuestionar a integridade da adversaria, ligar a súa imaxe a estereotipos negativos, distorsionar as súas posicións sobre os temas da axenda, denunciar a súa participación en actividades ilegais... chegando ás veces á difamación, coa intención de desmobilizar ao electorado contrario, fidelizar ao propio e, sobre todo, mobilizar ao indeciso.
Na sociedade galega a corrupción é o tema central dos escándalos políticos pero non o único, os carteis de carnaval coa imaxe do papa, as fotos ampliadas das fochancas en Compostela ou a de Franco no despacho dun alcalde, o intercambio dun posto de traballo por favores sexuais... mostran a diversidade de temas utilizados. Hai varias condicións para que un escándalo funcione: debe tratarse dun tema relevante para os valores da opinión pública á que vai dirixido, debe ter un fondo de verdade que o sosteña diante dunha investigación, debe contar cun espazo mediático que o poña a rodar e con redes que o viralicen. Cando non se dan estas condicións, pode pasar desapercibido ou provocar saturación que diminúa o impacto positivo ou negativo. Ás veces o público ten unha reacción contraria á buscada, cando perciben un trato inxusto á persoa atacada, como coa campaña contra o Concelleiro Sande da Coruña por un cartel, que rematou reforzando a súa figura e mostrando unha sociedade máis laica e aberta do que pensaba a denunciante.
Os escándalos sobre corrupción teñen todas as condicións para funcionar, máis o seu efecto na opinión pública remata por ser maior do buscado polos promotores, supera os límites da confrontación partidaria e socava as bases de lexitimación das institucións do sistema democrático.
A lexitimidade da democracia está baseada na confianza nos procedementos. Os escándalos de corrupción mostran ao público unha realidade que non é nova (probablemente non hai hoxe máis corrupción que noutras épocas) pero que non era tan visible: que a toma de decisións sobre cuestións da xestión pública e o reparto do poder non sigue procedementos democráticos por intereses de parte. Instálase a dúbida (malia os cambios lexislativos e os castigos internos) sobre as intencións das persoas con cargos políticos de actuar lealmente en nome e no beneficio da sociedade no seu conxunto e racha a base do contrato social da democracia.
A cidadanía responde ante unha acción de goberno ilexítima con resignación ou con resistencia. As expectativas de cambio político están ligadas a que esa cidadanía que se rebela contra a corrupción supere á que se resigna.
As novas forzas políticas utilizan decote, de xeito máis ou menos consciente, a política do escándalo e a indignación que alimenta como motor do cambio. O concepto “casta” constrúese socialmente nese contexto. Córrese o risco xa mencionado: a saturación pode resultar nunha banalización da corrupción que xere máis resignación que resistencia e desmobilice para moito tempo á cidadanía que demanda cambio. Para evitalo dúas premisas: que a prioridade na selección de líderes sexa a honestidade e que os temas e casos escollidos para promover escándalos sexan certos, pertinentes e non difamatorios. E un corolario: non esquecer o “para que”, evitar que o escándalo se converta nun fin e traballar nos consensos necesarios para asinar un contrato social novo que atenda as demandas cidadás e lexitime unha mellor forma de democracia.
