Comezo este escrito aínda baixo os síntomas de Covid. Non nos atacou de forma grave, pero si tivemos febre alta, dor de cabeza, cansazo e no caso do meu fillo maior, tamén vómitos. Ao principio pensamos que sería unha gastroenterite, pero o test deu positivo. En realidade o que fose daba igual: o profesorado avisara meses atrás que non ía aceptar máis xustificantes médicos. O meu fillo, e seis ou sete compañeiras e compañeiros máis, fixeron os exames finais do ESO entre febre e vómitos por medo a non pasar de curso. “Presentan ducias de xustificantes –argumentaron desde o centro– . Se non o cortamos, non vén ninguén a clase”.
Que nos sorprende da alarmante situación da saúde –ou falta de saúde– da mocidade? Artigos recentes falan de que máis da metade pensou en quitarse a vida no último ano, do efecto da pandemia nestas idades, do colapso da saúde mental, do aumento dos protocolos de suicidio en colexios e institutos…
Que nos sorprende da alarmante situación da saúde –ou falta de saúde– da mocidade? Artigos recentes falan de que máis da metade pensou en quitarse a vida no último ano, do efecto da pandemia nestas idades, do colapso da saúde mental, do aumento dos protocolos de suicidio en colexios e institutos… E entón, algunhas persoas –menos das que deberían– levan as mans á cabeza. Como chegamos a isto? Será que dámos todo feito á mocidade, que non tolera a frustración, que son de cristal, será a pandemia…? Non, a pandemia maltratou a mocidade, sen dúbida: esqueceuna por completo e obrigouna a seguir coma se nada ao tempo que a responsabilizaba dos brotes de maneira inxustificada. Pero todo ese maltrato xa estaba aí, desde moito antes.
Quizá o que realmente nos sorprende é mirar á mocidade aos ollos, poñernos no seu lugar, algo que en realidade nunca fixemos.
As familias
Na casa sempre falamos moito, e agora, tamén. A maioría das amizades do meu fillo sorpréndense: falar coas súas familias é algo que non existe como posibilidade. E menos sobre temas íntimos e importantes
Son nai dun adolescente e coñezo unha manchea máis: as súas amizades. Sei dalgunhas das súas opinións, das súas preocupacións, dos seus descubrimentos... Na casa sempre falamos moito, e agora, tamén. A maioría das amizades do meu fillo sorpréndense: falar coas súas familias é algo que non existe como posibilidade. E menos sobre temas íntimos e importantes. A min tamén me custa falar con algunhas nais e pais. Nas reunións do instituto a maioría pide man dura, que metan aos mozos en cintura… Falan das súas propias crianzas con desafecto, coma se non sentisen amor por elas. Preocúpame, pero non teño moitas persoas con quen partillar as miñas reflexións: a maioría da miña xeración ou non ten crianzas ou as teñen de pouca idade… O instituto aínda fica moi lonxe e das adolescencias saben de oídas. Nun país onde non nacen crianzas non hai trato entre xeracións, non adoitamos saber que é unha crianza nin cales son as súas necesidades: o habitual é que a primeira que tratemos sexa a propia – no caso de sermos nais e pais, alá polos trinta e tantos– e iso se podemos dedicarlle atención despois dos horarios maratonianos de traballo.
Hai uns anos tratei de organizar un grupo de familias de adolescentes no Centro Sociocultural de Conxo. Non tiven moito éxito. A diferenza dos espazos de encontro para mulleres embarazadas, lactantes e nos primeiros anos de crianza, nada existe ao aproximarse á puberdade. Seica non son necesarios os grupos de crianza de adolescentes? Eu creo que si, e moito… pero para entón moitas familias xa consideran os/as fillos/as criados/as, non teñen tempo, prefiren dedicarse a outra cousa, ou só acoden a encontros sobre sexualidade, adiccións e videoxogos. Que non está mal, aínda que a adolescencia sexa moito máis ca iso.
Hai uns anos tratei de organizar un grupo de familias de adolescentes no Centro Sociocultural de Conxo. Non tiven moito éxito. A diferenza dos espazos de encontro para mulleres embarazadas, lactantes e nos primeiros anos de crianza, nada existe ao aproximarse á puberdade. Seica non son necesarios os grupos de crianza de adolescentes?
Lembro cando empezou a mudar a mirada exterior sobre o meu fillo. Toda aquela xente que se achegaba riseira a miralo na bicicleta con dous anos ou rindo cas amizades aos cinco ou seis, transformouse de nais e pais iracundas/os perante un grupo de ruidosas e torpes preadolescencias que xogaban as agachadas no parque e querían tirarse tamén polo tobogán. “Non é o voso lugar!” berrábanlles. Algún ameazou con chamar á policía. Cal é o lugar das adolescencias? Cando eu tiña 13 ou 14 anos xuntabámonos nunha casa abandonada da urbanización onde vivía o meu pai. Hoxe para non ser molestada a panda do meu fillo ten que subir ao alto do Pedroso. Medo dáme dicilo, pois como sinalou hai unha década o estudo ¡Hagan sitio, por favor! La reintroducción de la infancia en la ciudad: “En canto un espazo é utilizado por mozos dunha maneira non clara ou non prevista polos adultos, rapidamente é transformado para evitar o seu uso: escampados que se valan, parques ou prazas que se transforman para evitar a súa presenza,” ou para que se faga un uso correcto deles: as escaleiras e ramplas das que gozaban foron convertidas en skate parks deseñados por persoas adultas. Existe un terror inexplicable a que as adolescencias estean xuntas sen máis. Non hai máis que ver a profusión de campamentos para mocidade cheos de actividades desde a mañá á noite. Non sabemos convivir con ela sen dirixila, e eles/as o único que queren é estar á súa bóla, que os/as deixen en paz (mais que fiquemos perto, polas dúbidas).
Vivimos en Compostela, unha cidade tranquila onde é máis probable que che caia un raio que sufras un secuestro. Con todo, as crianzas non saen soas nin para mercar pan
Vivimos en Compostela, unha cidade tranquila onde é máis probable que che caia un raio que sufras un secuestro. Con todo, as crianzas non saen soas nin para mercar pan. Fago obradoiros en escolas e esa é unha das queixas que máis escoito entre as infancias: se puidese saír un intre coas amizades, se non tivese que pasarme todas as tardes só/soa e aburrido/a... As xeracións anteriores tiñamos onde desafogar: tiñamos tempo ao noso aire, tempo coas amizades, tempo sen supervisión adulta, lembrades? Agora iso non existe. “A sociedade está tan pouco afeita a ver crianzas sen acompañamento adulto que cando o meu fillo tiña 6 ou 7 anos parábano mil veces para preguntarlle se estaba perdido, chamaban á policía... Ao final para el era unha tortura andar pola rúa, só nos pobos existe iso, pero cada vez menos tamén,” comenta Irene, nai de dúas adolescencias. Perante o medo que provoca a inseguridade exterior e a falta de confianza na prole, “a maioría de familias prefire ver as súas crianzas enchufadas no seu cuarto a telas deambulando polas rúas, cando os maiores perigos atópanse nesas pequenas pantallas,” comenta Ela, nai doutra adolescencia. E despois quéixanse de que non fan outra cousa máis que estar co móbil e a play. “Moito critican as redes, pero Discord salvounos no confinamento.” “En realidade é a única maneira que temos de atoparnos.” “O que non entendedes é que non hai diferenza entre vida presencial e vida virtual, todo é real.” “Só podemos charlar de madrugada, moitos van toda a tarde a pasantía.” “De noite é cando ninguén nos molesta” – di a rapazada. A maioría das familias non ten idea de quen son seus/súas fillos/as nin que fan, aínda que vivan na mesma casa. Curiosamente tampouco lembran ser mozos/as. Como van empatizar?
As clases
–Cando ti estudabas tamén che facían partes por todo?
“En realidade a lei si dá marxe para avaliar sen exames, hai múltiples instrumentos de avaliación e o ideal é combinalos. Ademais, a norma educativa defende a atención á diversidade, así que ti poderías facer unhas probas de avaliación personalizadas para cada alumno/a", inala Inés, profesora de ESO e FP
Lembro unha vez que chegara unha carta porque adoitaba fumar no baño do instituto, e tamén que o enchemos de pintadas contra a hipocrisía do director, pero en realidade cando eu estudaba non tiña nin exames. Como cambiou tanto o ensino? Si, son unha desas nais insoportables para boa parte do profesorado, unha desas que solicita titorías, fala coa directora, entra no instituto coma na súa casa, unha desas que pensa que toda a comunidade educativa estamos no mesmo barco. Que se preocupa, vaia. E que xusto estudou nos 90 no Xelmírez I, cando o compromiso dunha pequena parte do profesorado puxo en marcha a innovadora Experiencia Pedagóxica baseada na experiencia directa fronte á memorización, a avaliación mediante traballos e as excursións para aprender in situ. Son a proba de que facer exames non só non serve, senón que é contraproducente. As titoras do meu fillo ódianme. Todo iso que eu vivín agora non existe. Desde logo non na educación pública, e á educación privada alternativa aínda non chegou o bacharelato.
“En realidade a lei si dá marxe para avaliar sen exames, hai múltiples instrumentos de avaliación e o ideal é combinalos. Ademais, a norma educativa defende a atención á diversidade, así que ti poderías facer unhas probas de avaliación personalizadas para cada alumno/a, incluso engadindo contidos para altas capacidades, pero, claro, iso require un tempo do que non adoitamos dispor coas ratios actuais. E todo iso dando por feito que o profesorado estivera disposto a facelo, claro” sinala Inés, profesora de ESO e FP. O compromiso e a innovación libertaria dos 80 e 90 desapareceu, xusto cando hai máis opositor@s á docencia que nunca. Sabemos que á maioría non a move a vocación, senón a promesa de ter un traballo fixo con moitas vacacións pagas. O profesorado comprometido non é o recén saído da facultade, senón o que acaba de xubilarse. Nun dos obradoiros acompañoume unha moza de prácticas, era primeira hora e como sempre preguntei a rapazada que tal fora a fin de semana. Por suposto tiñan moito que falar, e o volume e axitación foi en aumento. Para moitas crianzas e adolescencias o centro escolar é o único lugar onde atopar pares, falar, experimentar, tontear, chancear… Pero non lles deixamos facelo. “Tes que cortalas xa!” berroume nerviosa a rapaza de prácticas. Se crianzas e adolescencias puidesen ter tempo ao chegaren para moverse e pórse ao día rematarían boa parte dos problemas de comportamento. A principios de curso no instituto do meu fillo separábanos cunha vara de madeira no recreo, coma gando!
Sentimos a súa explosión de vitalidade como unha ameaza, e a pandemia foi a escusa perfecta para reforzar os centros educativos como ferramentas de control nas que sobrevives se tes apoio familiar, onde se separa por clase social (quen non acode a centros privados tradicionais ou alternativos), foméntase o automatismo e prémiase a uniformidade e a competitividade
Sentimos a súa explosión de vitalidade como unha ameaza, e a pandemia foi a escusa perfecta para reforzar os centros educativos como ferramentas de control nas que sobrevives se tes apoio familiar, onde se separa por clase social (quen non acode a centros privados tradicionais ou alternativos), foméntase o automatismo e prémiase a uniformidade e a competitividade. A maioría de libros de texto do ESO é un insulto á intelixencia: páxinas cheas de fotos, coloríns e frases curtas imposibles de resumir ou esquematizar. Todo mascado, sen posibilidade de reflexión. As adolescencias son persoas nun estado vital de cambio e hiperdesenvolvemento con grande intelixencia, pero... aí están, sentindo que desperdician anos cheos de enerxía e posibilidades, que non fan nada útil e que os contidos dos centros de ensino non teñen que ver co mundo real: frustados/as. “A diferenza substancial respecto a cando nós estudamos é que agora están obrigados a permanecer nos centros até os 16. Hai moitos que non queren estar alí e fancho saber” comenta Mónica, profesora de ESO.
Alguén se detén a escoitalas/os? No mes de marzo actuaron unhas artistas no instituto do meu fillo: “Eran unhas vellas, así coma ti –contoume– e falaban de que agora sen relacións sentíanse moito máis libres e apoderadas… Imaxina, as tías contándonos a súa vida sexual a nós, que nos importa unha merda e non botamos un polvo na nosa vida!” A mocidade, malia os prexuízos habituais, ten menos sexo, drogas e violencia que as xeracións anteriores (o que, por certo, reduce as súas posibilidades de evasión da realidade).
O sono, o mundo e as bebidas enerxéticas
A estas alturas sabemos dabondo que as adolescencias deben durmir pola mañá, non porque o diga eu senón porque así o demostran ducias de artigos científicos dos que se fixeron eco case todos os medios de comunicación. Por que entón seguen a entrar ás 8 ou 8:30 no instituto?
A estas alturas sabemos dabondo que as adolescencias deben durmir pola mañá, non porque o diga eu senón porque así o demostran ducias de artigos científicos dos que se fixeron eco case todos os medios de comunicación. Por que entón seguen a entrar ás 8 ou 8:30 no instituto? É un misterio. As consecuencias son coñecidas: a rapazada ponse até arriba de café e bebidas enerxéticas para non desfalecer en clase, porque, en resumo, as adolescencias non dormen. Sabemos que durmir ben é clave para un desenvolvemento saudable, e tamén sabemos que non durmir amais de afectar sobre todo as clases máis empobrecidas e dificultar a aprendizaxe, está directamente relacionado coa obesidade, a depresión, a falta de concentración e outros problemas de saúde mental como a psicose, o trastorno bipolar ou a esquizofrenia. Coñecín escolas que imparten primaria pola mañá e secundaria pola tarde, dun xeito máis acorde aos ritmos biolóxicos, pero creo que aquí iso provocaría motíns. Se seguen a pór exames a primeira hora da mañá!
Iris Murdoch escribiu que a humanidade se divide entre quen dorme ben e quen non. Por iso é tan difícil explicar a quen si o fai todo o que implica non poder durmir: as adolescencias táchanse de vagas, hiperactivas, adictas ás pantallas, violentas, apáticas… Non durmir é unha tortura, os exércitos sábeno ben. E así están as nosas adolescencias: tomando pastillas para durmir e pastillas contra a ansiedade, a hiperactividade e a depresión que provoca non durmir: “Eu estou alucinada cos meus alumnos, non saberán que é un analxésico pero son expertos en benzodiacepinas” comenta Sabela, profesora de FP. “O que vexo na consulta día a día é moi preocupante: problemas de sono, ansiedade, depresión, trastornos de alimentación… xa desde os 8, 9 anos” engade Natalia, psicóloga. “Non se pode ignorar esta realidade. Nós prescribimos psicofármacos cando vemos un nivel de sufrimento que xa non é tolerable, pero hai moitas cousas que cambiar como sociedade para non chegar a isto” sinala Cristina, psiquiatra.
As persoas adultas dámoslles conferencias sobre como vivir nun mundo que xa non coñecemos, e facémoslles responsables do futuro para non facernos cargo de que a responsabilidade é exclusivamente nosa, que para iso somos quen toma as decisións. Organizamos pantomimas asemblearias e encontros participativos que só temos en conta se din o que queremos escoitar
O suicidio é a segunda causa de morte na xuventude. Cando non podes durmir, a morte pode presentarse como un gran alivio. Seino ben: o acoso que sufrín no instituto provocoume ansiedade e insomnio desde os 16 anos. Mais se a morte resúltalles atractiva é tamén porque o futuro, que non debería importarlles, impórtalles. Lembrades esa sensación de omnipotencia tan característica da adolescencia? As nosas crianzas non a coñecen. Medrando na sociedade da sobreinformación, están absolutamente ao tanto de todo. Saben que cando sexan adultas non van ter traballo, que as pandemias se van multiplicar e que o cambio climático ameaza as nosas vidas. Seguen minuto a minuto a guerra de Ucraína por televisión e por sitios web nos que len en inglés e en tempo real a cidadanía de Maripoul e Kiev. Nós xa dinamitamos o seu optimismo a través de películas infantís nas que os malos eramos sempre os/as humanos/as, pero o feito de observaren súas nais e pais explotados en Glovo, loitando contra os desafiuzamentos, o desemprego e sen dereito a pensión non fai máis que confirmar os seus pesadelos. No canto, as persoas adultas dámoslles conferencias sobre como vivir nun mundo que xa non coñecemos, e facémoslles responsables do futuro para non facernos cargo de que a responsabilidade é exclusivamente nosa, que para iso somos quen toma as decisións. Organizamos pantomimas asemblearias e encontros participativos que só temos en conta se din o que queremos escoitar e esixímoslles un rendemento que nós nunca cumprimos, como corrobora a miña amiga Vero, estudante aos 40 dun ciclo de arte: “Pola miña idade teño máis ferramentas ca maioría da mocidade, pero o que eu vía na clase era que o estaban a pasar moi mal. En plena pandemia non podían saír, falar con ninguén, tiñan familiares enfermas, pero o único que importaba era entregar unha manchea de traballos a tempo.”
“Eu dígollo a todas as familias –indicoume a titora do meu fillo en 1º de ESO–: polas tardes teñen que repasar 20–30 minutos por materia.” Eu fixen un cálculo rápido: “Con 6 materias diarias, iso son case tres horas! E as amizades, a música, o cinema, a lectura, o deporte?” “Hai que priorizar” respostou, encollendo os ombreiros. Seica priorizar significa eliminar todo aquilo que nos salvou no confinamento? Lembrades?
A modo de conclusión
Teño unha amiga farta de que ao seu fillo de dezaoito o cacheen cada noite, cando en lugar de ir de discotecas pasa a madrugada co seu mellor amigo e os skates no parque. “Como a nós á súa idade” dirán algúns, e iso parece xustificar que a humanidade non poda avanzar cara diante
Hai unhas semanas, ao meu fillo de 15 anos parouno a policía. Estaba con dúas amigas na Alameda comendo unhas hamburguesas despois de dar unha volta. Serían as 20h, aínda non era noite... Estiveron a roldalos varias veces e finalmente achegáronse a el e pedíronlle a mochila. Na casa tiñamos falado do tema previamente e non lle sorprendeu, aínda que loxicamente púxose nervioso. É varón, grande, ten o pelo longo, veste de negro… É o que hai… Esa policía que defendeu a Juancar en Sanxenxo é a que non defende as adolescencias, nin as mulleres, nin as persoas migrantes, nin as disidencias… Teño unha amiga farta de que ao seu fillo de dezaoito o cacheen cada noite, cando en lugar de ir de discotecas pasa a madrugada co seu mellor amigo e os skates no parque. “Como a nós á súa idade” dirán algúns, e iso parece xustificar que a humanidade non poda avanzar cara diante. Queixámonos da noite, do alcol e dos botellóns pero non permitimos outro lecer para a mocidade, non lle deixamos lugar, non a escoitamos, non deixamos que organice a súa vida nin tome as súas propias decisións. Só nos achegamos a ela para botarlle a chapa ou criticala, desvalorizamos os seus gustos e intereses, non recoñecemos as súas achegas, non confiamos nela... Lembrades como nos fodía cando eramos nov@s? Porque todo isto xa era así antes da pandemia, pero desde entón multiplicouse, e as adolescencias pediron axuda da única maneira na que lles deixamos expresarse, a única na que lles prestamos atención: autolesionándose.
No canto de organizar congresos sobre saúde mental adolescente nos que non participa ningunha adolescencia podemos probar a achegarnos á que teñamos máis a man e preguntarlle que tal lle vai. Baixarnos do pedestal de nai, de pai, de profesor/a, de educador/a social, de investigador/a, de médico/a… e sentarnos no bordo a escoitar
No canto de organizar congresos sobre saúde mental adolescente nos que non participa ningunha adolescencia podemos probar a achegarnos á que teñamos máis a man e preguntarlle que tal lle vai. Baixarnos do pedestal de nai, de pai, de profesor/a, de educador/a social, de investigador/a, de médico/a… e sentarnos no bordo a escoitar. Seguramente nos mire con desconfianza, a estas alturas a maioría ten claro que as persoas adultas non están (estamos) no seu bando.
“Para que vas escribir este artigo?” “A ninguén lle importa” “Non vai servir para nada” dime a rapazada. Mais eu confío en que sirva para algo.
Sabela Losada Cortizas é escritora e politóloga experta en igualdade e en políticas de coidado con enfoque de xénero, nai por partida dobre. Forma parte d´As Caseteiras, onde leva adiante unha enquisa sobre o efecto da pandemia nas crianzas e mocidade
