Din que non perder a capacidade de asombro polo mundo constitúe a chave para a aprendizaxe continua, pero ás veces unha se cansa de asombrarse. É o caso desa valla publicitaria que nos adorna os atascos, chea de cochiños coloridos escapando dun centro baleiro. Onde van eses cochiños? Escapan da crise do réxime neoliberal que nos está estafando? Corren cara á aldea para encher o maleteiro de patacas e chegar a fin de mes? Se é así, van dados.
As aldeas xa non conseguen encher os maleteiros os domingos á tarde. Trinta anos de Política Agraria Común están comezando a dar os seus froitos, e a nosa agricultura familiar está dando síntomas de grave enfermidade. Baixo os obxectivos da PAC, aparentemente neutrais e técnicos, do aumento da competitividade e a profesionalización da agricultura, cada vez é máis difícil ruralizarse. Cada vez é máis difícil manter unha economía rural. Da aposta decidida do noso sector lácteo pola modernización, chegamos a unha situación que non está en absoluto resolta e que está tendo como resultado o forte endebedamento das familias e a dependencia de grandes empresas que conseguen impoñer os prezos ao mercado, ante a impotencia manifesta das nosas institucións para defender os nosos intereses.
Non nos enganemos: detrás das vallas publicitarias nas que os prados verdes e as vacas felices pacían en harmonía coa PAC e o neoliberalismo, detrás desas vallas que serviron para anunciarnos máis cargadas de bombo as políticas de desenvolvemento rural que ían colocarnos na moderna prosperidade, agáchase unha política decidida por impregnar de capitalismo as nosas economías rurais. Cos efectos que produce un modelo capitalista: concentración de capital e polo tanto concentración de poder (véxanse as negociacións do sector leiteiro), precarización da man de obra, dependencia de inputs (pensos, gastos veterinarios, maquinaria, gastos financeiros), merma da rendabilidade nas economías de pequena escala, e aumento da terciarización: O noso sector primario está alimentando unha economía de servizos, en forma de gastos de administración e xestión, esixencias administrativas sobre a trazabilidade, xestión de plans de APPCC, seguimentos veterinarios, e unha garamata variada de trabas burocráticas que normalmente se resolven contratando unha empresa de servizos especializada. Custes a cargo do gandeiro/agricultora, ou a costa das horas de sono da familia. Custes que as grandes empresas asumen fácilmente, porque xestionan directamente esa burocracia de xeito centralizado, imos pensar que pagando xornais xustos, e aos que os seguimentos de trazabilidade, APPCC e outras gaitas sempre lles cadran ben.
Por esta vía créase unha economía de escala de tipo especulativo, que non corresponde á rendabilidade real, ambiental e social destas grandes explotacións. Unha economía de escala que non corresponde á maior eficiencia de procesos intensivos en capital, senón á maior capacidade de resposta destes modelos ante a nebulosa de impedimentos adminstrativos que parecen deseñados para estrangular as explotacións tradicionais. Unha vez máis, as normativas supostamente dirixidas a asegurar o interese colectivo (seguridade alimentar, benestar animal, medio ambiente, consellos reguladores) vólvense, en realidade, barreiras de entrada ou trampolíns de saída para as pequenas explotacións, e non aseguran a efectiva protección da saúde pública, do medio ambiente, etc.
A vella política que padecemos no rural durante a transición subvirte continuamente o sentido común da xente. Intenta presentar as cuestións medioambientais, por exemplo, como unha restrición a usos tradicionais, en forma de regulamentacións que na práctica limitan aínda máis as nosas liberdades básicas. No fondo destas políticas, subxace a concepción pexorativa do “atraso rural” fronte á “modernidade urbana”. Pero nesa falsa modernidade comezan a asomar os signos dunha crise de réxime. Quen vendía uvas, xa non as dá vendido. Quen vendía años non atopa compradores, quen vendía leite tena que regalar. Pero se abren paso grandes adegas, se propoñen desde a Xunta as SOFOR que permiten que baixo a forma de sociedades limitadas entren na xestión do monte capitais alleos, bebemos leite cada vez peor. Detrás de cada pequena crise para as de abaixo, hai unha oportunidade de negocio para as de arriba. Quen perde sempre é o ben común.
Fronte a estes discursos, a poboación rural responde como o ten feito ata o de agora: resistindo ao poder desde a individualidade, pero non desde unha individualidade falta de conciencia, senón cun auténtico espírito de colmea, un sentimento de multitude no senso que lle dá Antonio Negri. Só así pode explicarse que tres décadas de Política Agraria Común non conseguiran aínda o obxectivo de sustituir as nosas economías de agricultura de subsistencia por un modelo de agricultura e gandaría amplamente industrializada. Economías que cada vez menos, pero aínda si, conseguen ir abastecendo os maleteiros os domingos e contribuíndo a unha economía urbana que non lle recoñece a débeda. Cada horta de verzas, cada eido de patacas son un símbolo de resistencia e non de atraso, como se nos quere facer ver.
O discurso da Xunta de Galicia mantén con respecto ao rural o mesmo tono que utiliza noutros sectores: a mentira flagrante. Da mesma maneira que o noso presidente Feijoo afirma sen vacilar que Baltar foi vítima dunha provocación que o animaba a delinquir, nos animan a ruralizarnos, a ver se espallados polas aldeas nos organizamos peor e deixamos de dar a lata con esa leria de que non chegamos a fin de mes. O anuncio soa ao mesmo tempo ridículo e indignante. Ignora que cada vez son máis altos os investimentos necesarios para poder pensar en vivir da agricultura ou gandaría, que cada vez son maiores as trabas burocráticas e técnicas, que unha mala planificación do desenvolvemento turístico, a panacea que se nos vendeu nas últimas dúas décadas, está provocando que en zonas cun forte envellecemento da poboación e un problema grave de despoboamento non haxa vivenda dispoñible, adicadas como están ao máis lucrativo negocio do aluguer por temporada ou adicadas a segundas residencias (55%, segundo o INE, na provincia de Ourense) que non se ocupan máis que uns días ao ano e que están xerando unha paisaxe de aldeas pantasma que se desbordan en agosto.
Ante este panorama ben pouco amable para quen inxenuamente decida ruralizarse, a poboación rural resiste, aínda ao invasor. Cunha ben asentada identidade colectiva que non se sente representada pola vella política que leva décadas vendéndonos, temos o reto de cambiar o discurso de sentido común polo noso propio. Defender que a nosa idea do que é a preservación do medio pasa pola nosa cultura de custodia do territorio, por unha cultura que resiste evitando que perdamos aquelo que as xeracións pasadas nos deixaron, pero tamén querendo que os nosos fillos e fillas podan quedar na aldea defendendo un modo de vida. Non somos a xente do rural a responsable das vacas tolas, nin da gripe aviar, nin da contaminación por pesticidas, pero somos nós quen sofremos as restricións impostas como consecuencia destas crises. É inadmisible que teña máis responsabilidade o viticultor que utiliza herbicidas, e que pese a todo non consegue rendabilizar o seu traballo, que a transnacional que recibe os beneficios da venda do veleno. É inadmisible que se obrigue aos gandeiros e gandeiras a pagar o custe da retirada de reses mortas, cando a razón de ser desta retirada foi evitar que reses mortas chegasen a formar parte da alimentación industrial dos cebadeiros de gando bovino cando a crise das vacas tolas. Inadmisible cando esta mala política, que sempre coloca á pequena gandaría como sospeitosa de atentar contra o medio ambiente, contra a seguridade alimentar, contra a sostibilidade e o progreso, esta mala política evita que estas reses alimenten, por exemplo, poboacións de lobos que constitúen unha riqueza da que todas e todos podemos sentir orgullo. Inadmisible porque estes lobos están controlando poboacións de corzo e xabarín nas zonas de alta montaña, porque non é verdade que sexa o lobo o principal problema das gandeirías extensivas, senón outros de máis calado e de solucións políticas: a caída do prezo da carne de calidade, pero tamén a desestructuración de canles de distribución que aposten pola calidade e nos sitúen noutros segmentos de mercado.
No século XXI, falar de sociedades rurais e sociedades urbanas comeza a carecer de sentido. A poboación rural ten vencellos económicos, familiares, sociolóxicos, coa sociedade urbana. Por outra banda, as sociedades urbanas en Galicia seguen tendo vencellos co mundo rural que non acaban de soltarse. As nosas aldeas, cun modelo produtivo propio e que foi símbolo de atraso e estigma de vergoña para a nosa identidade colectiva, seguen, en menor medida, pero aínda seguen, aportando á nosa economía alimentos de calidade que alivian as economías urbanas e nunca é cuantificado. Un traballo, por certo, que recae sobre as mulleres. Unha produción que, a semellanza do traballo relacionado co coidado, non se contabiliza pero reforza a capacidade de consumo e aforro das familias.
Temos que comezar a ler a resistencia ao cambio no mundo rural non tanto como unha eiva, senón como unha fortaleza para o cambio que xa se está dando nas nosas aldeas e vilas. Se algunha idea política está clara no rural é que os nosos políticos non nos representan. A vella política sempre foi un desgoberno das elites urbanas sobre a pobreza do campo. O modelo hexemónico que nos tilda de atrasadas ignora que esa resistencia ao cambio representa, tamén, a resistencia a un modelo de produción capitalista que non consegue mellorar a eficiencia dos modelos produtivos tradicionais. É unha concesión á realidade que non se prega a relatos que non a describen: ningunha propaganda poderá sustituir á certeza de que a calidade de vida que proporciona a autosuficiencia alimentar (a tan nomeada soberanía alimentar) non é comparable á calidade dunha vida dependente do diñeiro.
Ruralizámonos, si, pero daquela padecemos os custes da regulación da seguridade alimentar, pese a que quen atenta contra ela son as transnacionais que se benefician da venda de sementes transxénicas, de pesticidas e herbicidas, de pensos transxénicos. E en nome da trazabilidade aumentan os impresos que temos que encher. Recaen sobre nós as obrigas de seguridade, en forma de cursiños obrigatorios de eficiencia máis ben dubidosa. Recaen sobre nós os custes da conservación dunha especie como o lobo, pese a que se podía alimentar con reses mortas, e recaen sobre nós os custes da retirada desas reses. Todo ese corpus normativo que ten como cínicos obxectivos a sostibilidade e a defensa dos intereses comúns funciona como unha pista de patinaxe na que as grandes empresas capitalistas se deslizan con mestría, e na que as de abaixo non deixamos de esvarar. Non son erradas as demandas da cidadanía en torno ao medio ambiente, á seguridade alimentar, ao benestar animal, pero se concretan en lexislacións que na práctica están contribuíndo a destruir a economía rural.
Ruralizámonos para perder continuamente servizos, para carecer de escolas unitarias que foron pechadas hai anos e ver como ao profesor de educación física lle toca dar matemáticas e ao de francés lle toca a música. Un dato: a Comunidade de Castilla-La Mancha acaba de reabrir escolas unitarias que foron pechadas polo anterior goberno do Partido Popular. Onde quedaron as nosas escolas unitarias?
Ruralizámonos para prescindir de bibliotecas e instalacións deportivas, para non ter nin sequera servizos bancarios, para que os enfermos que precisan de tratamentos longos sexan hospitalizados sen que sexa necesario para evitar gastos de transporte.
Cómprenos volver a instaurar o sentido común para acabar co desgoberno que padecemos. Deseñar políticas nas que de verdade, e non con vallas publicitarias e folletos, se incentive a crianza de nenas e nenos no rural, a incorporación de mozos e mozas, se cadra mediante unha renda básica ligada ao territorio, políticas que deixen de poñer trabas á comercialización directa dos productos agrícolas, incluso os transformados, a semellanza do modelo francés; que protexa dunha vez ás pequenas explotacións. Que deixe de facer diferencias entre agricultores profesionais e non profesionais, porque a nosa paisaxe faise de familias que son quen de combinar o traballo asalariado coa produción de alimentos de calidade a pequena escala, e esa é e foi a nosa riqueza. Esa foi a diferencia entre os afiadores, que traballaron arreo pero que acadaron a prosperidade, e os continxentes de labregos que desde outras partes do Estado Español alimentaron os cinturóns de chabolas nas urbes desarrollistas dos anos cincuenta. Nas casas pobres dos afiadores sempre había para comer. Esa é a nosa riqueza e a nosa identidade, e o reto é acadar un marco político e normativo que nos permita participar do século XXI revalorizando o noso modelo de sostibilidade. A nosa teima de conservar a terra para os que veñan detrás.
Fronte á mercantilización crecente en todos os ámbitos da vida privada, podemos respostar cun desenvolvemento endóxeno baseado en economías a pequena escala e en rede, apoiadas por unhas institucións ao servizo da xente e non por unhas institucións que nos vixían e controlan. Galicia quere seguir sendo rural, e para iso, temos que cambiar as políticas que nolo impiden. Non necesitamos que a propaganda institucional nos suxira ruralizarnos, precisamos un cambio político que nos deixe ser.
