Tras derrotar a Cartago, a poboación da capital romana comezou a medrar de xeito extraordinario. Daquela, pois, a planificación urbana centrouse nas “ínsulas” de inspiración cartaxinesa. Comezaron por se construír con ladrillo e morteiro. Sobor do plano, as “ínsulas” eran bloques da cidade. Quinteiros, mazás, cuadras, que diriamos a día de hoxe

A resposta é sinxela. A ben seguro xa se intúe, por ser cousa de sentido común.

Poida que teñades escoitado falar de Whittier, Alasca. Un pobo ártico que se destaca pola curiosidade de que practicamente a totalidade da súa poboación, de pouco máis de 200 individuos, vive acugulada nun mesmo edificio. Fóra del, a temperatura non adoita subir dos cero graos, e xa no inverno, que é particularmente longo naquelas latitudes, baixa dos vinte en negativo. Todo ao redor da construción é ermo e inhóspito. Namentres que alí dentro, amais de ficar quentiños, teñen de todo. Dende supermercados, colexios, centros de saúde e restaurantes, até unha igrexa. Quen querería, logo, ir pintar nada fóra? Saír da súa illa de comodidade? Non é?

O senso da denominación “illa” ou “ínsula”, na antiga urbe de Roma, republicana e imperial, viña un pouco polo mesmo camiño.

Bloques compostos de un ou de varios edificios anexados de apartamentos, todos de alugueiro, e dun mínimo de tres andares. E chamáronse “illas” porque eran algo máis que edificios. Eran cidades en miniatura dentro da cidade. Case coma Whittier, Alasca

Disque os romanos observaron aqueles edificios de apartamentos, aquelas casas derriba de casas, derriba doutras casas, coma morea vertical de até sete pisos, en Cartago, cando as Guerras Púnicas. Antes, non lles cadraba nos esquemas o de que unha torre se puidese destinar a uso civil e non militar. E os cartaxineses, sen dúbida, seguían o exemplo da fenicia nai Tiro, illa en si mesma, que apurada por unha poboación crecente nun espazo moi limitado, tivo que maxinar solucións. 

Cousa sabida é que os romanos se fixeron grandes respectando máis que ningún outro imperio o enxeño e a creatividade allea, adoptando e facendo seu todo aquilo que inimigos e conquistados tivesen de útil, eficiente, moderno ou fermoso. Porén, foron adaptacións tortuosas e suxeitas a cobizas económicas.

Tras derrotar a Cartago, a poboación da capital romana comezou a medrar de xeito extraordinario. Daquela, pois, a planificación urbana centrouse nas “ínsulas” de inspiración cartaxinesa. Comezaron por se construír con ladrillo e morteiro. Sobor do plano, as “ínsulas” eran bloques da cidade. Quinteiros, mazás, cuadras, que diriamos a día de hoxe.

Os baixos, abertos á rúa, eran ocupados por actividades comerciais, e chamábanse xenericamente “tabernas”

Bloques compostos de un ou de varios edificios anexados de apartamentos, todos de alugueiro, e dun mínimo de tres andares. E chamáronse “illas” porque eran algo máis que edificios. Eran cidades en miniatura dentro da cidade. Case coma Whittier, Alasca.

Os baixos, abertos á rúa, eran ocupados por actividades comerciais, e chamábanse xenericamente “tabernas”. Algunhas servían viño quente, outras servían comidas, outras eran tendas e outras pensións. En moitos casos, todo á vez. Eran tamén comúns as lavanderías ou os baños públicos.

Algunhas ínsulas tiñan un amplo patio interior, cunha fonte e latrinas comunitarias

Nos pisos superiores estaban propiamente os apartamentos, aos que chamaban “cenáculos”, cuxo valor, luxo, amplitude e servizos minguaban canto máis subises. Vivir nun ático do faiado non adoitaba ser un plus. Non había vistas privilexiadas, xa que non era común poñerlles ventás nin pra airear. Pouco menos eran ca celas. E o que é ascensores, pois tampouco gastaban daquela, claro.

Xa o dicía aqueloutro romano das novelas de Lindsay Davis, o senlleiro detective Marco Didio Falco, que vivía nun cenáculo dun sexto andar, buraco infecto axeitadamente noir: cantos máis chanzos, máis baixo é o alugueiro.

Neses patios comunais, e nas tabernas dos baixos, que daban a soportais a carón da rúa en non poucas ocasións, desenvolvíase a maior parte da vida social dos arrendatarios. Coma nas corralas

Estrabón informounos de que, o mesmo que as domus, os cenáculos das ínsulas tiñan auga corrente, canalizada, e saneamentos, é dicir, latrinas. Tamén cociñas. Era certo a medias, xa que os pisos altos, de novo, non estaban dotados desa suntuosidade individualizada. Tampouco os edificios máis barateiros.

Pra compensalo, algunhas ínsulas tiñan un amplo patio interior, cunha fonte e latrinas comunitarias. Ás veces tamén un comedor (triclinio), con cociñas pró uso dos inquilinos, principalmente daqueles que se abeiraban, sen espazo pra se remexer, nos pequenos cenáculos do curuto.

Neses patios comunais, e nas tabernas dos baixos, que daban a soportais a carón da rúa en non poucas ocasións, desenvolvíase a maior parte da vida social dos arrendatarios. Coma nas corralas madrileñas, pero cun aquel máis sofisticado. En xeral, os habitantes da maioría de ínsulas non precisaban saír do bloque pra cubrir as necesidades máis básicas.

Derredor das ínsulas, dos bloques, evidentemente, había rúas. Rúas que eran ríos de xente, correntes, augas humanas, nun ir e vir cotián. Que convertían ás casas de veciños romanas en illas urbanas

E derredor das ínsulas, dos bloques, evidentemente, había rúas. Rúas que eran ríos de xente, correntes, augas humanas, nun ir e vir cotián. 

Que convertían ás casas de veciños romanas en illas urbanas.

E como o latín era unha lingua con verbas de semántica ampla, moi apegadas ao sentido común e á designación primordial das cousas, con certa poética intrínseca froito dunha morea de ideas metafóricas, o de “illa” encaixaba coma unha luva. 

E como o latín era unha lingua con verbas de semántica ampla, moi apegadas ao sentido común e á designación primordial das cousas, con certa poética intrínseca froito dunha morea de ideas metafóricas, o de “illa” encaixaba coma unha luva

É un concepto, como dixera ao principio, ben sinxelo, e con evidente continuidade histórica. Aínda hoxe, segundo onde, os bloques de edificios das cidades poden chegar a ser illas. Principalmente nos barrios menos privilexiados. Marcan pertenza, diferenza grupal. Aos do bloque A non lles gustan os do bloque B, e viceversa. Son forasteiros indesexábeis. Xente allea. Até inimigos naturais.

A pesares de que chegasen até nós poucos exemplos de casas de veciños da Antiga Roma, estas non eran excepcionais, eran a norma. Roma estaba chea de illas. Alí rematou por residir a inmensísima maioría da poboación da urbe, coincidente, como non podía ser doutro xeito, co que viñan sendo as clases baixas e medias. Os realmente fartureiros seguían a vivir en caserías ben-hurianas, en domus unifamiliares, malia estar fincadas canda os edificios.

Roma estaba chea de illas. Alí rematou por residir a inmensísima maioría da poboación da urbe, coincidente, como non podía ser doutro xeito, co que viñan sendo as clases baixas e medias

No século III -había máis de 50.000 bloques de apartamentos en Roma, e no IV rexistráronse uns 44.000. Pra unha poboación total de preto do millón de habitantes, sae, así polo groso, unha ínsula típica: de entre 3 e 6 plantas, cun mínimo de 15 persoas, ocupando un terreo urbano duns 330 m². Aínda que, por épocas, foi do máis usual pasar dos sete andares e dos 40 habitantes por bloque.

Pra unha poboación total de preto do millón de habitantes, sae, así polo groso, unha ínsula típica: de entre 3 e 6 plantas, cun mínimo de 15 persoas, ocupando un terreo urbano duns 330 m²

A maior e máis lonxeva ínsula da que se ten constancia, o Empire State Building da Roma Clásica, un edificio sólido e ben artellado que perdurou séculos, albergaba 400 individuos en 10 pisos. Chamábase Ínsula Felicles, e destacaba coma un insolente rañaceos no perfil da urbe. Non era que se lle puxera nome por sobresaír. Moitas casas de veciños tiñan nome, xeralmente o do propietario-caseiro, coma aínda acontece hoxe.

Nas xeiras de especulación furibunda houbo ínsulas de maior altura, pero non perduraron. Erguéronse sen parar moito na estabilidade. A poboación seguía medra que te medra, e o arrecendo a negocio desbocou a cobiza.

Craso, Marco Licinio Craso, aquel triunviro podre de denarios, o equivalente dun Jeff Bezos ou dun Elon Musk actual, fixo a meirande parte da súa fortuna coa especulación inmobiliaria, coas ínsulas. Foi o seu trampolín pra chegar a manexar os fíos do poder. O seus paralelismos vitais con Trump tense sinalado moitas veces.

Nas xeiras de especulación furibunda houbo ínsulas de maior altura, pero non perduraron. Erguéronse sen parar moito na estabilidade. A poboación seguía medra que te medra, e o arrecendo a negocio desbocou a cobiza

Mesmo outros que non acadaban tal riqueza como Craso, do tipo de Cicerón, recollían bos sestercios polas súas participacións porcentuais nas ínsulas. Todo aquel que tiña un peto capaz, daba en investir cartos no tema. Por se alguén pensaba que só era unha arela -e un terríbel problema social, atendendo ás súas consecuencias- do presente.

Xacando, aconteceu exactamente o mesmo que hoxe en día. Maximizar as ganancias levou aos especuladores a construír máis e máis ínsulas, máis e máis baratas, máis e máis altas. Máis ás présas, cos peores materiais posíbeis, e mesmo con refugallos, sen plans nin arquitectos. Con subornos pra ti e pra min. Trocaron o ladrillo pola madeira nos últimos pisos, pra alixeirar peso, amorearon andares en vertical coma se xogasen á jenga, co ceo como límite. Que podía saír mal?

Comezaron a se suceder as desgrazas. Derrubábanse pouco menos que con catro sopridos e, naquel mundo de velas de sebo, lámpadas de aceite, braseiros e cociñas de leña, os incendios declarábanse día si e día tamén... Non se podía saber, que diríamos hoxe con retranca. Daquela, Xuvenal, satírico romano, tamén fixo abondosa mofa dese “non se podía saber”.

A cousa chegou a tal punto de paisanos sepultados e requeimados, que os emperadores tiveron que meterse a regulalo, a pesares dos intereses contrarios de propietarios e construtores, senadores e patricios, que lles insistían en que eran os avatares lóxicos da vida dos desposuídos, que tiñan por costume perecer axiña e dos xeitos máis horríbeis.

Maximizar as ganancias levou aos especuladores a construír máis e máis ínsulas, máis e máis baratas, máis e máis altas. Comezaron a se suceder as desgrazas. Derrubábanse pouco menos que con catro sopridos e, naquel mundo de velas de sebo, lámpadas de aceite, braseiros e cociñas de leña, os incendios declarábanse día si e día tamén

Craso, por suposto, opoñíase a todo cambio. A construción frenética e con materiais barateiros éralle o mellor invento dende a roda. Compraba os terreos das ínsulas caídas ou ardidas por unha miseria, erguía a carreiras outras novas, vendíallas deseguido a calquera nacho con ansia cega de medrar, chovían inxentes beneficios e logo, se cadra ao pouco, volvían caer ou arder. E volta a comezar. Coma o ciclo da auga.

Por ver de que a xente do común non o tivese por un ogro, formou un corpo de bombeiros privado que apagaba lumes. Ou non, segundo lle conviñese ao negocio. Podían non acudir, ficar mirando como se consumían os inmóbeis ou mesmo axudar a que se espallase o incendio. Eran moi versátiles.

Xulio César, cando era ditador vitalicio con poderes semellantes aos dun emperador, foi o primeiro que se meteu a regular no asunto das construcións civís. Mais só ao finar Craso. Este fora capturado en batalla polos partos, sendo aínda triunviro, e disque o executaron vertendo ouro fundido na súa boca, coma escarnio choqueiro desa desmesurada avaricia de seu.

A cousa chegou a tal punto de paisanos sepultados e requeimados, que os emperadores tiveron que meterse a regulalo

César estableceu unha altura máxima prás ínsulas de 8 pisos.

Despois, o primeiro emperador, Augusto, abriu a man un pouco, poñéndoa en 70 pés romanos (20,7 m.) e 9 pisos.

Nerón, consciente de que o gran incendio da cidade -que lle tributou tan mala fama na posteridade- chegara tan lonxe por causa do abuso da madeira nas ínsulas, instou a que se empregasen mellores materiais. Polo que o rexo formigón romano sinalouse como predilecto. Tamén se estableceu un ambitus ou separación mínima entre cada edificio.

E finalmente, Traxano reduciu a 60 pés (17,75 m.) e 6 plantas a altura máxima, porque os derrubamentos non cesaran e o formigón aínda non se dera imposto. Nos séculos posteriores este material triunfou, por fin, e a pesares do establecido por Traxano, permitíronse ínsulas de máis de sete andares, como a Ínsula Felicles, cando a súa solidez fose cousa demostrada.

O segredo arcano da lonxevidade de moitas importantes estruturas romanas, en pé por milenios, foi logo o bo material, o formigón romano neste caso, ese que hoxe sabemos que se “autorrepara” coa auga grazas ao engadido de pozolana e cal viva

O segredo arcano da lonxevidade de moitas importantes estruturas romanas, en pé por milenios, foi logo o bo material, o formigón romano neste caso, ese que hoxe sabemos que se “autorrepara” coa auga grazas ao engadido de pozolana e cal viva. Mais como nos ensina a evolución das ínsulas, era necesario que fose aparellado dun bo facer institucional e dunha loita consciente contra da especulación. Contra dos Crasos.

A receita maxistral era esa e, vaia, hao ser sempre. É só cousa de sentidiño común, igual que o motivo polo que as casas de veciños romanas se chamaban “illas”.