Nas miñas primeiras semanas no ensino de secundaria cometín un erro moi grande. Cunha seriedade esaxerada, dixen nunha clase que as palabras eran armas. Un alumno chamara a outro maricón. Dixérallo a un amigo sen mala intención. E deste xeito, subliñando o negativo, aprendinlles un poder que non sabían que tiñan.
Nas miñas primeiras semanas no ensino de secundaria cometín un erro moi grande. Cunha seriedade esaxerada, dixen nunha clase que as palabras eran armas. Un alumno chamara a outro maricón. Dixérallo a un amigo sen mala intención. A miña reacción foi reprendelo de vez, advertirlle que algunhas palabras non se tiñan que usar á lixeira, que tanto daba a intención, porque non había maneira de saber o efecto que estas podían causar nos demais, non soamente naquel amigo a quen ía dirixida, senón tamén en calquera que puidera escoitalo. Foi entón cando dixen, cunha gravidade que soou a sentenza, “as palabras son armas”. E deste xeito, subliñando o negativo, aprendinlles un poder que non sabían que tiñan. Naturalmente, a miña intención era espertar o seu sentido da responsabilidade, apelar á súa conciencia. E todo o que eles querían era xogar coa pistola que lles puxera nas mans. A esas idades un non se preocupa das vítimas dos seus erros até que as ten diante, e ás veces nin tan sequera iso. Neste caso, a vítima non fora o amigo ao que chamaron maricón. Érao eu.
Semanas antes ocorrera algo semellante noutra clase. Nesa ocasión, o estudante si usara a palabra maricón de xeito despectivo. Ao contrario da primeira anécdota que contei, este estudante xa sabía como usar aquela arma e non lle tremía o pulso ao apertar o disparador. Os comentarios deste rapaz tiñan a clara intención de mancarme a min, o novo profesor. Todos sabían que eu era gai, non o ocultara en ningún momento. Xa que logo, déralle un obxectivo claro a aquel estudante díscolo, quen, por outra banda, tería usado calquera outro trazo da miña persoa para convertelo en munición. A súa estratexia estaba baseada en facer comentarios nun ton alto dabondo para que eu os escoitase, mais non tanto como para que eu fose quen de amoestalo. “Se credes que nunca antes me chamaron iso, mellor era que procurásedes outra cousa para amolarme”, retruquei. “Hai tempo que esa palabra deixou de ferirme”. Porén, a verdade era que me dera ferido.
Semanas antes ocorrera algo semellante noutra clase. Nesa ocasión, o estudante si usara a palabra maricón de xeito despectivo. Os comentarios deste rapaz tiñan a clara intención de mancarme a min, o novo profesor. Todos sabían que eu era gai, non o ocultara en ningún momento
Como dicía, en ningún momento lles deixara supoñer que son heterosexual, como tampouco intentara desmentir sen chegar a negar directamente que puidera ser gai. Á pregunta de se estaba casado, respondía que non. E no canto de deixalo estar engadía que non estaba casado, mais si tiña mozo. Anos antes tería usado a omisión da pregunta —casado cunha muller?— e usaríaa na miña vantaxe para agochar o feito de que, se estivese casado, sería cun home. Xa non. Hai tempo que xa non lle atopo beneficio ningún a ese tipo de omisións na miña maneira de presentarme diante da rapazada. Hai palabras que, ao omitilas, son tan nocivas como as palabras que outros usan para atacar.
Cando eu tiña a mesma idade dos meus estudantes, e un de nós preguntáballe ao novo profesor se tiña moza, era porque efectivamente queriamos saber se tiña moza. En ningún momento pensabamos que puidera ter unha parella do mesmo sexo. Os profesores homosexuais eran inexistentes, non porque non houbese, senón porque ninguén cría que puidera habelos. Hoxe en día, ou tal é a miña experiencia, cando un estudante me pregunta se teño moza faino para pescudar, con esa retranca tan peculiar da rapazada, se son gai tal e como todos supoñen. E supoñen ben. Comigo sempre o sospeitan, e eu non dubido en deixar claro que si, que teño mozo. Fágoo mesmo cando non teño, porque quero que saiban que podería telo, e que se tivese mozo non pasaría absolutamente nada. A palabra “mozo” como estratexia defensiva, como ataque pola retagarda.
Ser eu mesmo dentro dunha aula, e non una sombra distante e inaprensible para o alumnado, é una maneira de activismo cotiá
Se cadra as palabras non son armas, aínda que se poidan usar para ferir. Tamén pódense usar de escudos ou en acordos de paz, ou para construír pontes. Son ferramentas. E como toda ferramenta, quen a usa decide para que. Lamentablemente, hainos que prefiren usalas da peor maneira posible. Mesmo a incorporación da linguaxe inclusiva, unha ferramenta nova e con moito potencial, está a usarse como arma. “Estou aquí para axudarvos a todos e todas”, comentei unha vez, ao que alguén deu en retrucar a modo de chanza “e todes”. Probablemente, se me dera en referirme a todas, todos e todes o resultado sería bufidos, risadas e mais un debate infrutuoso. Ou, no mellor dos supostos, a clase daría en pensar que o dixera de brincadeira, xamais en serio.
A linguaxe como quimera.
Pasados uns dous meses da miña incorporación no novo centro, cando xa tiña máis confianza co alumnado, cada vez con máis frecuencia dábase a circunstancia de que, neses momentos entre unha explicación e a corrección de exercicios, cando eles e elas se dedican á tarefa asignada e o docente da voltas pola clase á espera de posibles preguntas, coábase algún que outro comentario de pasada, deles ou meu, sobre temas que non viñan a conto pero que, na súa naturalidade, formaban parte do proceso fundamental polo que a aula se converte nun espazo habitable.
“O profe que tiñamos antes marchou porque adoptou unha nena”, dixo un alumno en voz alta. “Tamén era coma ti”. Coma eu, pensei. E sorrín. “Coma eu?”, pregunteille deseguido. “E logo como son eu?”. Desta vez foi el quen sorriu. “Podes dicilo, esa palabra non é mala”, asegureille. “A mala é a outra”.
Esta é a mensaxe que trato de trasladar cada día cando entro nunha aula. Que, malia haber xente que usa a linguaxe como arma, tamén o podemos usar como escudo e, sobre todo, como unha ferramenta para reparar, construír e defendernos
Ser eu mesmo dentro dunha aula, e non una sombra distante e inaprensible para o alumnado, é una maneira de activismo cotiá. Amosarlles aos meus alumnos e alumnas o uso da linguaxe, as diferentes maneiras en que as palabras poden usarse e, se fai falta, servir de folio en branco para que eles e elas practiquen a súa «caligrafía» enriba de min, é o meu traballo. Asumo o risco de que algún alumno aínda ignorante me chame maricón, e namentres devezo por que os demais alumnos e alumnas saiban que me poden chamar gai, que non pasa nada por ser gai, lesbiana, bisexual ou trans e agora, despois dunha loita de décadas que aínda non rematou, tampouco pasa nada por dicilo. Esta é a mensaxe que trato de trasladar cada día cando entro nunha aula. Que, malia haber xente que usa a linguaxe como arma, tamén o podemos usar como escudo e, sobre todo, como unha ferramenta para reparar, construír e defendernos.
