Cando era neno, nos anos sesenta, a paisaxe humana da miña cidade era desoladora. 

Na nosa rúa traballaba un zapateiro coxo, cunha anchísima peza ensamblada como remate da  súa perna, para apoiarse, aparatosa, tremenda. Onde a capela de San Roque traballaba outro, chepudo, case anano, que nunca puidera tratarse. Desde a nosa casa ouvíanse os berros diarios, moi frecuentes, dun home encerrado pola súa familia; tiña unha voz gutural potentísima e dicía só: epapaieé! Eu entendía ben a diferenza entre os parvos e os tolos, pero despois estaba este home, que non cadraba nesa división. Cando brincábamos na rúa, os seus espasmos formaban parte do ambiente. 

A carón da casa había unha horta extensa e moi farta, cuxo propietario era o mudo, que os nenos respectábamos moito. Modulaba os seus sons para darlles expresividade. Nunha esquina do seu predio estaba o pozo negro do sabugo, aberto e ancho. Nós xogabamos brincando nas polas, exactamente por riba da auga. Nunca caeu ninguén. A rúa aínda non fora urbanizada e polo medio pasaba o rego aberto dos esgotos. Estabamos moi advertidos de non aproximármonos a aquela porcaría. Cando vexo enzoufarse os cativos africanos e asiáticos dos telexornais, imaxino perfectamente a reprimenda. Vivíamos a trescentos metros da muralla. 

O río Rato, a cincocentos, baixando por unha corredoira, transportaba os restos do matadoiro da FRIGSA, tripas e outras vísceras e sangue a cachón, que chegaba en ondanadas, cunha cor intensísima e brutal. Agora baixa limpo e espléndido, cheo de vida e moi fermoso.

Era común atopar persoas mancas, unhas da guerra, outras dos oficios, e individuos deformes, con cabezas desproporcionadas e corpos  tortos. Mesmo  na casa que estaban a construír a carón da nosa, derrubouse o balado e morreron sepultados dous homes. Ninguén volveu falar nada na nosa rúa durante varios días. A polio afectáralle aínda a Humberto, compañeiro de aula nos maristas. O primeiro día que subín para as clases no colexio, cruceime con Carlitos, da miña idade, que ía montado nunha bicicleta da droguería Sanal, a repartir produtos. Carlos marchou despois para a Alemaña.

Un señor coñecido da nosa familia tiña o nariz cortado e víaselle a cavidade até o óso. Causábame unha disociación moi forte, porque os meus pais dirixíanse a el con total normalidade, algo que eu non entendía ben, pois producíame unha repulsión absoluta. 

Había moitos cegos. A ONCE dignificou e resolveu, pero foi nos anos oitenta. Concentrábanse na esquina da rúa do Progreso con San Pedro. Eran moi pobres e doutro mundo que non me atinxía. As cataratas non sei se eran operábeis, pero quen se sometía a cirurxía trinta anos máis tarde, ficaba varios días no hospital. Hoxe é unha consulta e pouco máis. 

Abundaban as deformacións do rostro, osos fóra de lugar. Para ver a xente afectada de bocio non cumpría visitar Os Ancares; alí as protuberancias chegaban a ser enormes. 

Persoas con graves dificultades para falar, outras co labio superior prendido, tatexos totalmente incapaces de comunicarse, porque logopedistas non había. 

As enfermidades mentais producían un sufrimento extraordinario, descontrolado, sen medicar; tolos libres e disparados pola rúa. Iso os que tiñan sorte e non caían nas mans dos especialistas. Se aínda hoxe se consideran moitos hospitais psiquiátricos como lugares de horror, Conxo sen ir máis lonxe, é mellor non pensar nas situacións daqueles anos. De psicólogos nada de nada, nin un só que eu lembre; había algún médico “dos nervios”, o último recurso, porque visitar esas consultas condenaba ao estigma. O meu querido tío Horacio volveu para a casa coa alma morta despois de recibir electro-shock, convertido nun neno coma nós, como se nunca o tivese alcanzado plenamente o sopro da vida. 

As operacións do tabique nasal, a cirurxía estética, que tantos traumas ten resolto, era apenas unha remota e rara noticia procedente dos EEUU. Víanse persoas sen dentadura ningunha, e o máis frecuente era a falta de moitas pezas. Teño a idea de que en Lugo, a finais dos cincuenta, había un par de dentistas para toda a poboación, pero igual non é así. En calquera caso a xeneralización dos odontólogos iníciase nos oitenta, cando a demanda se fixo enorme e os centros de estudo non daban feito; até creo que aínda non se constituíran as escolas de especialistas. Moitos alumnos ían formarse á República Dominicana. 

Un cativo non percibía as enfermidades invisíbeis sen non lle tocaban de perto. Os calmantes funcionaban, pero nada que ver cos paliativos actuais. 

A hixiene persoal estaba á altura do antedito. Ao cabo había poucos decenios aínda que as señoras burguesas deixaran de levar as vistosas saias acampanadas, cuxa finalidade era evitar a expansión dos malos olores provocados pola falta de hixiene íntima; tornar de que transcendesen de súpeto, aínda que acabasen facéndoo progresivamente. Lembro as miñas primeiras duchas diarias na casa, foi aos quince anos; nese momento toda a familia o facía, pero non sei desde cando. Aos oito ou nove anos a avoa distaba moito de practicar semellante rito e a min lavábanme enteiro os mércores e os sábados.

O retrete público da taberna dos outros avós, máis que retrete era un poema. Os infantes tiñamos estritamente prohibido aproximarnos a tal parapeto. Estaba nun patio interior e lavábano cunha mangueira. Alí dentro non había absolutamente nada máis que o invento turco para colocar os pes e anicarse. Ás veces algún papel de xornal. Puro minimalismo. Cando nos fixemos mozos e comezamos a frecuentar bares, discotecas e clubs que despois se chamaron pubs, a cousa non cambiara nada. 

No ano setenta e nove viaxamos a Suíza con Moncho Fraga e ao pasar a fronteira paramos nun pequeno café a carón da estrada, adornado o balcón coas flores correspondentes. Nunca esquecerei a visita ao aseo. Un espazo propicio para a transgresión primaria, no que reinaba a absoluta pulcritude, unha harmonía máis ben, allea por completo a disquisicións de carácter hixiénico. O brillo dos espellos e das louzas, a secura, remitían a outras referencias que nada tiñan que ver coa batalla contra a inmundicia. Era a constancia dun grao de civilización moi alto; case non se cría que sen haber coacción ninguén quebrase o ben común. Tal conquista chegou progresivamente ao sur, e aos novos xa non lles chamará a atención a fazaña, pero éa.   

Grazas á loita social e aos avances técnicos e científicos estamos aquí, nun lugar ben máis plácido que calquera do pasado. Isto non significa conformismo ningún, pois, parafraseando á santa, cada tempo ten a seus afáns. 

Un amigo afirmaba e discutíame que a esperanza de vida actual no continente africano é de corenta anos. A min, sen datos exactos, constábame que non. Tino Santiago ensinoume hai xa tempo a páxina Gapminder, con gráficos móbiles fascinantes, que me serviu para revisar moitos criterios sobre estas cuestións, como os índices de pobreza, a esperanza de vida, a mortalidade infantil. Sobre a mellora universal e indiscutíbel das condicións de vida. 

Esta descrición non pretende dulcificar os infernos presentes do mundo. Abonda con informarse sobre os nenos decapitados polos grupos armados en Cabo Delgado, as violacións de mulleres virxes para curar a SIDA. Todo iso acontece agora mesmo, igual que as tráxicas migracións camiño do norte rico, o traballo forzado ou o terror das guerras. Pero tales espantos non obstan para que as melloras sexan constatábeis e importantísimas, a pesar dos mil pesares da doente humanidade. 

A esperanza de vida en todos os países de África é moi superior aos corenta anos, que era a española en 1910. Nixeria 54, Chad 58, Angola e Mozambique sobre 60, Senegal 67, Exipto 72, Marrocos 76. Curiosamente Sudáfrica, potencia rexional, apenas 63. 

Non mundo rural da China ninguén vive xa por baixo da liña de pobreza absoluta, pois ninguén percibe menos de 500 euros anuais de renda. Un resultado notábel considerando que hai setenta anos tal condición afectaba a 800 millóns de persoas. 

Os gráficos de Gapminder que aparecen aquí embaixo convidan a un riquísimo xogo de observacións. Nun deles pode observarse como en 1975 a metade da poboación mundial vivía na pobreza extrema e en 2020 só o 10%. É un verdadeiro pracer observar o movemento positivo das liñas, ver como miles de millóns de seres humanos abandonan a máis ínfima condición.

É o lado claro do mundo, que non consegue alumar completamente o escuro, nin cousa parecida. Continúa a negrura a medida que a ciencia avanza. Faise evidente a posibilidade de autodestruírmonos, de facérmonos desaparecer, aquilo que Levi Montalcini prognosticou desde a súa visión de muller de ciencia e que calquera persoa razoábel teme, for a través da violencia armada, for arrasando a natureza. 

Gocen mirando para eses globos de Gapminder e celebren que se moven case sempre para ben.