Un dos elementos estruturais que definen o discurso galaico é sen dúbida a ironía, a retranca.
Hai quen atopa no seu uso unha ocasión para a persistencia no tópico. Dese xeito, a ironía non sería máis do que un pretexto ao que recurririamos os indíxenas para apousar a nosa intrínseca indefinición. A súa utilización denotaría a incapacidade do utente para posicionarse de xeito nidio perante a realidade que o circunda; unha reticencia á definición clara, á expresión do propio pensamento ou identidade de xeito rotundo e indubitado.
Para aqueles que non escollémos ser irónicos, senón que fomos escollidos por tal “andazo”, esta afirmación resulta inverosímil. A ironía constitúe un aderezo avanzado da comunicación. Procura sempre a complicidade co interlocutor, exixe un elevado manexo dos resortes humorísticos e aporta unha aura de relatividade na perspectiva coa que se contempla o mundo. Posúe tamén unha innegábel connotación estética.
O seu emprego na prática pode levar á confusión co sarcasmo, disciplina na que – nésta tamén - son mestres os británicos. No entanto, o sarcasmo presenta unha non pequena diferenza coa ironía à la galicienne: Procura como último obxectivo o menosprezo ou humillación do interlocutor. E se ben esa crueldade ten elevado os epígramas ingleses aos cumes da literatura popular europea, a nosa versión doméstica, pola contra, sempre ten proporcionado algunha asideira ao destinatario: o revés. A devolución do ataque mediante unha nova ironía que prolongaría o combate dialéctico.
Entraríamos na digna esgrima verbal que aquí chamamos regueifa, e que na prática supón que o que lanza a ironía recoñece no destinatario a un igual, perfectamente quen de retrucarlle. É dicir, albíscase certo equilibrio previo e, xa que logo, asúmense os riscos. Todo un protocolo de elegante deportividade.
Mais ao falarmos de nós, non debéramos deixar de lado o xeito no que os nosos visitantes nos contemplan. É certo que o noso xeito barroco de expresarnos adoito confunde ao viaxeiro. Sinaladamente aos que proveñen de terras de espartana condición humorística, nutrida de certezas e escasa tendencia á matización. Al pan, pan y al vino, vino pode ser un anatema para calquera ser galego pola súa ousada taxatividade, pero é un dogma de fe na cosmovisión reinante en latitudes veciñas. Hai quen o atribúe á climatoloxía extrema, á predominante paisaxe cartesiana,... Sexa como for, o certo é que na súa concepción, a ironía chamaría pola indefinición, a falta de concreción ou a escuridade. Por veces, mesmo a covardía.
Semella que nos resulta difícil expresarnos sen sermos requintados, sen aludir ao mar de policromías que venta aí fóra, conscientes do risco de que leve as nosas palabras canda él en calquera marusía. A ironía artellaría esa esfera armilar na que todo é relativo e onde Deus é bo mais o Demo non é malo.
E entrando en gradacións, cando a magnitude da ironía atinxe propiedades corrosivas hai quen dá en calificala de “Acidez”. Sempre me fascinou esa acepción de inmediata adscrición dixestiva, que abre outro interesante eido de reflexión.
A acidez, a acedume conleva un grao de incomodidade, de falta de conforto gástrico. O emprego da retranca debera ter unha pretensión irreverente, xovial ou mesmo épica. Exercer a simulación, gañar tempo ou terreo, praticar a elusión ou obter esa información precisa. Alguén imaxina un espía sen a súa necesaria dotación irónica? Con certeza non. Pedir un Martini axitado e non remexido non abonda en contornas de hermetismo e hostilidade dialéctica extrema.
E velaí a cuestión. A acidez. As exiguas vendas dos tratamentos antical no noso País – esas lavadoras destripadas na publicidade co seu tambor devorado pola acción homicida da cal – revelan unha realidade á que a miúdo non somos sensíbeis. O noso é un territorio esencialmente ácido. O solo galego leva maioritariamente dentro de si un axente destrutor que nos permite aforrar no mantemento dos nosos electrodomésticos. As entranas das lavadoras ou lavalouzas non son o seu alimento preferido, mais, ai!, existen moitas maneiras de destrución.
Os solos ácidos, a diferenza dos calcáreos ou de procedencia Kárstika, comprometen a conservación de vestixios. Aceleran a descomposición dos restos orgánicos e de grande parte dos inorgánicos (a cerámica e metais como o cobre, bronce ou ferro). Os escasos xacementos ben conservados localízanse en zonas calcáreas como a Cova de Eirós en Triacastela ou a Cova do Santo en Rubiá, ou en turbeiras como a que dorme baixo as areas da praia de Arealonga en Reinante.
En definitiva, este territorio tan transitado e traballado desde o comezo dos tempos, habitado desde o Plistoceno e no que dificilmente existe unha pedra que non teña sido movida polo ser humano, agocha en si un monstro devorador de vestixios. Esta terra pola que teñen pasado e repousado tantas culturas, tantas xentes e pobos, ten optado pola desmemoria obstinándose en borrar grande parte dos elementos que permitirían escribir a súa historia. Non é unha absolutamente deliciosa mostra de vocación irónica?
E con todo, no crime está a penitencia. No noso fascinante mundo edafolóxico, recentes estudos din que existe tamén unha nada desprezábel presenza de litio na composición do chan galego. Imaxinen vostedes a resolución de outro dos grandes elementos inherentes á nosa identidade: A morriña, a saudade. Ese oco insondábel que se abre no peito do ser galego cada vez que se distancia da terra. Logo de tantos estudos metafísicos sobre a súa natureza, de tantos bardos, poemas e música desoladora, será por acaso unha simple síndrome de abstinencia o que nos acomete ao abandonarmos esa prolongada e gorentosa exposición ao Litio?
Concordarán vostedes comigo en que tanta vocación suicida non pode ser inútil.
Terra a nosa!, dicía o petrucio de Trasalba, ao que fascinaban as bocarribeiras. Xustamente esas contadas áreas nas que teñen aparecido restos prehistóricos e xa que logo depositarias do noso herdo. Don Ramón Otero –todo el un tarro das esencias da galeguidade - sabía perfectamente do que falaba.
