Chile conservou restos de música vocálica aborixe, a miúdo imitadora de sons animais, por exemplo a dos indíxenas de Tierra del Fuego en linguas ona ou selk'nam e yámana ou yagán. Mais sobre todo desenvolveuse e mantívose a música da etnia mapuche, basicamente ritual e de máis amplo cultivo en Chile e na República Arxentina. A danza nacional de Chile é a dezaoitesca cueca, tamén presente nos estados limítrofes, e bailada solta por parellas en cortexo circular. Agora ben, existe un moi diverso folclore rexional ao longo do alongadísimo territorio chileno, pois comprende dende a música andina do Norte ás danzas polinesias da Illa de Pascua. 

A min causáronme especial fascinación os chinchineros e as chinchineras que vin actuar en grupo ao aire libre, na compaña do escritor galaico-chileno Edmundo Moure, cando fun neste 2025 a Santiago de Chile, capital onde naceu tal espectáculo nas primeiras décadas do século XX. Parece que, nun principio, tal atracción de rúa e praza era só familiar, masculina e pautada por un órgano de manivela, pero logo foise diversificando. Trátase dunha danza efectuada por persoas-orquestra, dotadas dun gran bombo instalado nas costas cun par de pratos encima, que tocan enerxicamente o primeiro cara a atrás cunha variña en cada man e accionan os segundos cunha perna atada a eles mentres cruzan a outra entre esta e a corda. Simultaneamente, danzan, en solitario ou en grupo, xirando cun ritmo percusivo, progresivo e vertixinoso sobre si mesmos, cunha vitalidade en verdade contaxiosa.

A difusión da música folclórica no século XX foi iniciada nos anos vinte por Los Cuatro Huasos e continuada por grupos como Los Huasos Quincheros, que interpretaron tonadas tan populares como “Yo vendo unos ojos negros”. Esta tonada salteña encantábame de neno na voz de Nat King Cole, aínda que tamén se escoitaba por entón cantada polo bolerista chileno Lucho Gatica. Algunha canción chilena chegoume a través do cine, como “Chiu Chiu”, do onomatopeico Nicanor Molinare, que cantou o cubano Miguelito Valdés coa orquestra do catalán Xavier Cugat. 

Discípulo importante da mestra Violeta Parra, de quen falarei nunha crónica específica, foi o cantautor, de orixe moi pobre, Víctor Jara, tamén director de teatro e militante comunista, finalmente torturado e asasinado en 1973, durante o golpe de estado do Xeneral Pinochet. Estaba casado coa coreógrafa de orixe inglesa Joan Turner, cuxa memoria vital deu orixe, por certo, ao espectáculo teatral Joan, interpretado por alumnado do Campus Universitario de Lugo baixo a dirección de Paloma Lugilde, ao que se incorporaron varios textos do meu esperpento escénico “Gran Tirano”. A tráxica morte de Jara causárame un extraordinario impacto durante a mocidade e nunca deixei de tela presente, así que me alegrei da revisión do seu asasinato e da homenaxe que se lle tributou xa no século XXI.

Jara cantou cancións folclóricas só e co grupo Quilapayún, pezas doutros compositores americanos (Seeger, Viglietti) e poemas musicados (Neruda, Hernández), pero tamén as súas propias cancións, xeralmente comprometidas e protestatarias, como “Qué alegres son las obreras”, “El derecho de vivir en paz”, “Ni chicha ni limoná” e, sobre todo, a fermosa “Te recuerdo Amanda” (nome este da súa nai e da súa filla), que tanto me gustou na súa voz e na de Mercedes Sosa: “Te recuerdo Amanda, / la calle mojada, / corriendo a la fábrica / donde trabajaba Manuel. // La sonrisa ancha, / la lluvia en el pelo, / no importaba nada, / ibas a encontrarte con él, / con él, con él, con él, / son cinco minutos, / la vida es eterna, / en cinco minutos / suena la sirena, / de vuelta al trabajo, / y tú caminando / lo iluminas todo, / los cinco minutos / te hacen florecer”.

En Santiago de Chile acudín ao antigo Estadio Chile, que foi renomeado como Estadio Víctor Jara por ter sido o lugar onde dito cantautor estivera detido xunto a centos de vítimas da represión pinochetista ata ser asasinado. Arrepía pensar que alí foi sadicamente torturado antes de ser brutalmente baleado, pero tanto polo que debeu sufrir como polo que se lles pasou pola cabeza e polo corazón aos seus infames torturadores e asasinos cometendo tales crimes. E conmove a contundente placa aclaratoria xunto a porta da entrada: “Sitio de Memoria Estadio Víctor Jara (Ex Estadio Chile). Centro de detención, tortura y ejecución”. Mais reconforta ver en fronte do edificio o rostro en plenitude do cantautor e folclorista nun gran mural popular. Fora detido no edificio da antiga Universidad Técnica del Estado, que agora alberga a Escuela de Ingeniería Geográfica da Universidad de Santiago de Chile, onde tamén se colocou outra placa conmemorativa. Coa mesma sentida solidariedade, achegueime noutro momento á sede da Fundación Víctor Jara que promoveu a súa viúva Joan Jara, que dirixe a súa filla Amanda Jara Turner, que custodia o arquivo documental en torno ao cantautor e que vén desenvolvendo un benemérito labor social, cívico e musical en Santiago de Chile.

O grupo chileno que máis escoitei foi Quilapayún (palabra que significa tres barbas en mapudungun), formado nos anos sesenta polos irmáns Julio e Eduardo Carrasco e por Julio Numhauser, quen sería autor dunha das miñas cancións favoritas, sobre todo na voz de Mercedes Sosa: “Todo cambia”. O grupo seguiu sempre unha orientación esquerdista e con el colaboraron Ángel Parra e Víctor Jara, mais tivo que exiliarse en Francia a raíz do golpe de estado do Xeneral Pinochet. 

Foi emblemática a súa Cantata de Santa María de Iquique, de Luis Advis, conmemorativa da matanza de miles de obreiros peruanos, bolivianos e chilenos, máis mulleres e fillos deles, en 1907. Tamén musicaron textos de Neruda, como “Cueca de Joaquín Murieta”, pero a súa canción máis inesquecible foi sen dúbida o manifesto político antifascista “El pueblo unido jamás será vencido”, tan escoitado e cantado durante a miña mocidade. Noutra liña máis rítmica, foi moi divulgada a súa acusatoria peza “La batea”, composta co cantautor cubano Carlos Puebla: “Mira la batea, como se menea, / como se menea el agua en la batea...”

Outro grupo chileno que escoitei foi Inti-Illimani (expresión que significa sol en quechua, ademais de ser o nome aimara da montaña de La Paz en Bolivia), tamén de raíz folclórica e intención protestataria, polo que así mesmo tivo que exiliarse en Italia. Colaborou con Isabel Parra e cantou a Víctor Jara, aínda que sobre todo salientou na interpretación de música andina, estilo no que lembro fermosas composicións, como a vocálica “Salake” e a instrumental “Recuerdos de Kalahuayo”. 

Na mesma liña, escoitei ao grupo Illapu (verba que significa alustre en quechua), que tamén tivo que exiliarse en Francia. Fóra do campo folclórico coñecín ao grupo de rock progresivo e jazz fusión Los Jaivas, que musicaron a poesía de Neruda e adaptaron composicións de Violeta Parra e Víctor Jara, contando coa participación de Isabel Parra. 

En Santiago de Chile tratei persoalmente ao cantautor libertario Eduardo Peralta, versionador ao castelán de Chile de Brassens, a quen dedicou un disco e un libro, cos que me agasallou. As súas actuacións máis regulares teñen lugar no bohemio barrio santiaguino de Bellavista e as súas composicións propias son tan irónicas como as do seu mestre Brassens. 

Na mesma cidade, escoitei en directo ao cantautor de longa traxectoria antifascista Eduardo Yáñez, que actuou tras o meu recital poético na Sala Gabriela Mistral da Casa del Escritor de dita cidade, cantando unha peza de homenaxe a John Lennon e dous poemas musicados de Gabriela Mistral e de Edmundo Moure. Posteriormente, no Refugio López Velarde da mesma sede da Asociación de Escritoras y Escritores de Chile, cantaron Rodrigo Álvarez (que interpretou unha canción de Joan Manuel Serrat sobre un poema de Antonio Machado) e Felipe Tobar (que interpretou, entre outras pezas e acompañándose con guitarra, “Te recuerdo Amanda” de Víctor Jara).

A máis recente cantautora chilena da que tiven noticia foi a contestataria e folk Camila Moreno, vindicadora dos indíxenas represaliados e dada a coñecer cos álbums Almismotiempo, onde aparece a súa canción “Millones”, e, co título invertido, Opmeitomsimla, neste caso acompañada pola banda Los Disfruto, onde aparece a desgarrada peza “Tigres de mi sangre”. 

Mais o último cantautor chileno que escoitei foi Luis Cruz-Villalobos, quen, acompañado da guitarra que aprendeu a tocar autodidacticamente, nos interpretou a Adina Ioana Vladu e a min, na íntima harmonía da súa morada de Potrero Grande, no Maule, varios poemas musicados por el mesmo. Moitas das súas musicalizacións son de poemas propios, pero outras moitas sono de poemas alleos, pois musicou salmos xenebrinos, haikus orientais e composicións de autores moi diversos, tanto chilenos (Gabriela Mistral, Max Jara, Nicanor Parra, Miguel Arteche) como doutros países de América Latina (José Martí, Alfonsina Storni, Nicolás Guillén, Gabriel García Márquez) ou de Europa (Fernando Pessoa, Bertolt Brecht, José Ángel Valente), ás veces baixo o ronsel musical do cantautor cubano Silvio Rodríguez, quen por certo ouvín soar constantemente na súa casa e no seu auto. Das pezas que lle escoitei cantar, gustoume especialmente a súa versión de “El aire (Fragmentos)” de Gabriela Mistral, pois resultou ser un bo correlato obxectivo da inesperada pureza que respiramos en Chile e que non sabiamos que nos esperaba alí: “En el llano y la llanada / de salvia y menta salvaje, / encuentro como esperándome / el aire”.