De entre todos os vinilos daquela pequena colección un dos que máis curiosidade -e temor irracional- espertaba en min, xunto coas ilustracións de Gerald Scarfe do The Wall de Pink Floyd, claro, era a Cantata de Santa María de Iquique de Quilapayún

Que longas se facían aquelas tardes na casa de finais dos 70s e comezos dos 80s para os nenos da cidade. Eternas. As rúas e os parques -enchoupados de xiringas abandonadas e ionquis desesperados- xa non eran os lugares seguros onde a rapazada da xeración anterior podía facer vida até o lusco e fusco. Tocaba logo inventar diversión entre catro paredes. Especialmente nos meses de choiva, que naquela altura adoitaban ser todos, de setembro a abril. Sen pausa. Que si, que tiñamos xogos de mesa, irmáns -algo tan pouco común hoxe- mesmo cómics de Astérix, Mortadelo e Tintín e seguramente un abano maior de xogos tradicionais que o que coñecen as crianzas de hoxe en día pero sen Internet, cunha oferta televisiva cativa e os videoxogos aínda en cueiros andabamos sempre á espreita de novos entretementos.

No caso de que tiveses a boa fortuna de que os teus pais posuísen unha pequena colección de discos e lles tivesen tan pouco aprezo como para deixarte fedellar neles sen supervisión, un tocadiscos podía ser fonte de horas e horas de diversión e experimentación coas revolucións por minuto. Que ben se pasaba. Entre as máis mestas arañeiras do faiado da memoria gardo horas e horas raiando, literalmente, do dereito e do revés, os sucos de vinilos de Bob Dylan, de Enrique y Ana, de Simon & Garfunkel, de Parchís, de Fuxan os Ventos, de Rosa León, de Amancio Prada e da Roda en salvaxe sesión infantil de turntablism. 

De entre todos os vinilos daquela pequena colección un dos que máis curiosidade -e temor irracional- espertaba en min, xunto coas ilustracións de Gerald Scarfe do The Wall de Pink Floyd, claro, era a Cantata de Santa María de Iquique de Quilapayún. E non é de estrañar. Non tiña idade para entender a traxedia do que nel se narraba pero os nenos teñen un sexto sentido para detectar a dor allea que devén nunha empatía hiperdesenvolvida que por desgraza vas perdendo coa idade. Ese superpoder infantil dicíame que na épica dos relatos daqueles barbudos andinos vestidos de rigoroso loito agochábase unha historia de bos e malos. De heroes e viláns. De vítimas e verdugos. De explotadores e explotados.

No caso galego andabamos orfos dunha crónica musical expresa dos anos máis escuros, unha etapa esquecida na que cunetas e muros se tinguiron de vermello e na que na ducia de campos de concentración que o Franquismo instalou no País non cabía unha alma máis

Anos despois aprendín que a historia que contaba aquela voz severa con sotaque de narrador de clásico de Disney era a crónica da matanza a mans do exército de máis dun millar de obreiros do salitre que se rebelaran contras as súas condicións laborais no Chile de comezos do século XX. Unha revolución abortada coma só se pode frear a vontade do Pobo, con balas e sangue. Cantada primeiro en verso polo poeta Luis Advis, foi musicada despois por Quilapayún, unha das formacións máis senlleiras da Nueva Canción Chilena xunto a Inti-illimani e titáns coma Victor Jara e Violeta Parra. Eran anos fecundos, de espertar dun continente. Un tempo no que Latinoamérica agromaba coma un dos principais polos irradiadores da música, literatura e conciencia social no mundo. 

Para sorpresa de ninguén o disco, todo un emblema nos anos da esperanzadora etapa democrática de Salvador Allende, foi prohibido coa chegada ao poder da Junta Militar de Pinochet, ao que lle faltou tempo para dar orde de destruír todas e cada unha das copias que circulaban. Unha circunstancia que levou aos moi afortunados Quilapayún -vivos de milagre por estar de xira por Europa cando o Golpe de Estado -a regravar o disco no exilio francés contando cunha colaboración de luxo, a do seu veciño Julio Cortázar, para a adaptación dos versos ao francés. Unha reviravolta formal que lle deu ao álbum unha segunda vida e que, co paso do tempo, fixo que ese disco condenado a morte polo fascismo chegase a ser elixido en 2008 pola revista Rolling Stone coma o cuarto disco máis importante da historia da música chilena. É fácil imaxinar o ridículo bigote de Augusto José remexéndose no cadaleito por non ter conseguido borrar da Historia nen os seus protagonistas. Que cousa deliciosa pode chegar ser a xustiza poética.

A escolla do campo de concentración franquista de Pobra do Caramiñal para gravar un álbum coma este non podía ser máis axeitado

No caso galego temos abondosos exemplos de censura, represión e silenciamento na música dos anos da ditadura e mesmo na transición pero andabamos orfos dunha crónica musical expresa dos anos máis escuros, unha etapa esquecida na que cunetas e muros se tinguiron de vermello e na que na ducia de campos de concentración que o Franquismo instalou no País non cabía unha alma máis. E aí é precisamente onde atopa a súa raison d'être este Para non esquecer que asina o profesor Constenla. Un álbum necesario tan tráxico coma luminoso, ben alonxado da hierática solemnidade dos chilenos, que quer non só narrar a traxedia da represión e da afouta resistencia, tamén poñer nomes, razóns, anceios e vidas ás vítimas. Unha imprescindible humanización da memoria histórica que xa se tiña máis que desenvolvido na literatura galega de comezos do século XX -A lingua das bolboretas, Home sen nome, O lapis do carpinteiro, As rulas de Bakunin-, no teatro -O péndulo- e mesmo na banda deseñada -Os berros da motocicleta- pero que aínda era asignatura pendente na música galega. Non foi sen tempo.

Nine Inch Nails producindo The Downward Spiral na casa onde Charles Manson asasinou a Sharon Tate. Johnny Cash gravando un concerto ao vivo na prisión estatal de Folsom. Black Sabbath rexistrando o seu quinto disco nos escuros alxubes do castelo de Clearwell. O medio coma parte da mensaxe. Rara vez a escolla da localización de gravación dun álbum fai parte do propio discurso artístico así que cando acontece, cómpre celebralo. E a escolla do campo de concentración franquista de Pobra do Caramiñal para gravar un álbum coma este non podía ser máis axeitado. Entre os mesmos muros que hai nove décadas -antonte, en realidade- foron testemuño dos laios e queixumes de centos de homes e mulleres -miles, en realidade- que viron impotentes coma as súas vidas e soños dunha sociedade máis xusta e humana esvaecían coma o fuscallo no abrente. Unha volta ao escenario do crime no que o doutor Constenla substitúe os instrumentos de xeógrafo polos de forense coa esperanza de reconstruír esas vidas e soños escachados dende a música e a poesía.

Principia o disco con Fermín, Eladio, Maruxa e Ramón, unha emocionante relato que non só bebe das torrenciais fontes do storytelling americano, ese vieiro polo que transitaron xigantes coma Pete Seeger con Pretty Boy Floyd, Johnny Cash con A Boy Named Sue ou Bob Dylan con Hurricane

Principia o disco con Fermín, Eladio, Maruxa e Ramón, unha emocionante relato que non só bebe das torrenciais fontes do storytelling americano, ese vieiro polo que transitaron xigantes coma Pete Seeger con Pretty Boy Floyd, Johnny Cash con A Boy Named Sue ou Bob Dylan con Hurricane, tamén da nosa propia tradición secular de narrativa popular musicada coma son os Cantos de Cego. Esta moderna copla de cordel, coma se coñecían os romances dos cegos, muda as truculentas historias de sacauntos e crimes amorosos pola crónica da derrota dos desexos de xustiza da costureira Maruxa, o mariñeiro Eladio, o operario Fermín e o mestre Ramón. Uns personaxes arquetípicos cos Xosé é quen de  humanizar con mestría a traxedia dos represaliados, dando mesmo cabida ao sorriso a carón do calafrío.

Esta influencia do folk norteamericano enchoupa tamén os acordes de Chegará o día, un fermoso canto de esperanza en modo Máximo Gorki que, saboreado co paso do tempo e unha vez sabedores da posterior derrota, ten un intenso gusto agridoce

Esta influencia do folk norteamericano enchoupa tamén os acordes de Chegará o día, un fermoso canto de esperanza en modo Máximo Gorki que, saboreado co paso do tempo e unha vez sabedores da posterior derrota, ten un intenso gusto agridoce, coma comezar ler unha novela coñecedor xa do seu amargo final. Mesmo ton épico comparte Milicias Populares Galegas, peza na que o compostelán muda as maneiras gringas polas da Nueva Trova Cubana e volta ao cantautor que sempre foi, o que percorreu cada recuncho do País nas dúas primeiras décadas de século. O que, a contracorrente e alleo a toda moda, foi un dos principais responsables de tensionar de novo o fío que une a escena galega con Voces Ceibes e a Nova Canción Galega nun tempo especialmente desagradecido coa canción de autor.

Prosegue con A muller do maquis, canción de despedida e instantánea do tranquilo desconsolo do que mira aos ollos a morte e na que aboian, fóra de foco, a Cantiga do amante preso de Méndez Ferrín, o Volvín á terra pro perdín o amor de Suso Vaamonde e, ese retrouso, o Playa Girón de Silvio Rodríguez. O melloriño de cada casa, abofé que si. E como presta cando case que podes apalpar o acervo dun artista coas xemas dos dedos, cando sentes unha conexión tan estreita nas referencias que fai que a obra se torne en borboriñado segredo íntimo entre creador e ouvinte. 

Fecha o álbum Para nunca esquecer, crúa declaración de intencións esculpidas na pedra do monólito á lembranza que o noso mestre quixo chantar, bo e xeneroso, con estas músicas

Fecha o álbum Para nunca esquecer, crúa declaración de intencións esculpidas na pedra do monólito á lembranza que o noso mestre quixo chantar, bo e xeneroso, con estas músicas. Un perfecto epílogo para unha obra coa que, seguindo o mandato de Pondal (non des a esquecemento), imparte a última lección da máis dura e correúda das asignaturas pendentes: contar, musicado, o bordo triste da nosa Historia. A recuperación dunha memoria que, a fin de contas e roubándolle as verbas a Antía Otero, é o único lugar dende o que podemos contarnos.