"Camiño é a viaxe de todas as persoas que teñen que deixar a terra na que naceron para buscar un mundo novo". Con palabras coma estas preséntase o novo disco de Ialma, 'Camiño. De Bruxelas a Santiago'. Un percorrido de ida e volta pola tradición, pola lingua, polo encontro entre distintas culturas. Na que os maiores transmiten a esencia e os novos recollen a semente. Para ser mellores. As galegas en Bruxelas Verónica Codesal, Magali Menendez, Natalia Codesal e Marisol Palomo ollan á emigración neste novo traballo. E á liberdade e a xustiza. Falamos con Marisol, aproveitando o seu paso por Compostela nas vacacións de Nadal.

Xa as fotos do disco deixan claro de que se fala: a emigración…

Si, e de pequenas non nos decatabamos da importancia do que nos estaban transmitindo as nosas familias. A avoa de Verónica cantaba e bailaba. A miña avoa escribía poemas en galego e aínda emigrada tiña medo. Seguía tendo medo de que a Garda Civil viñese petarlle á porta. Este disco ten moito que ver con iso: a importancia do que nos transmitiron os avós. A miña avoa cantaba e escribía en galego, aínda que me falaba en castelán, porque daquela era así… Ao pai de Verónica pegábanlle na escola por falar galego…

"A miña avoa escribía poemas en galego e aínda emigrada tiña medo. Seguía tendo medo de que a Garda Civil viñese petarlle á porta"

E vós, como vos xuntastes?

Nos centros galegos é onde aprendiamos a bailar e a tocar a gaita. É curioso: hai unha gaita belga, pero é un instrumento pouco coñecido alí... Pois comezamos a cantar para acompañar o baile. Unha vez fomos a un programa de radio belga, ‘Le monde est un village’ e o presentador díxonos que tiñamos que seguir cantando…

Para que te fagas unha idea de como foi: o pai de Verónica, ao principio, dicíalle que lle era mellor aprender un oficio. Despois foi a Eurovisión, empezou a ter o status de artista -en Bélxica é un oficio recoñecido, cobras o paro se non tes traballo-, e o pai xa comprendeu e díxolle que adiante. Hoxe Verónica, que é o motor de Ialma, vive de cantar. Canta en varios grupos. Natalia é mestra, Magali traballa na Comisión Europea e eu levo a presidencia do Centro Galego de Bruxelas…

"Unha vez fomos a un programa de radio belga, ‘Le monde est un village’ e o presentador díxonos que tiñamos que seguir cantando…"

‘Camiño’ é o voso quinto disco. O anterior é ‘Simbiose’, de 2011, co que xa cumpriades 10 anos.

E hai unha evolución nos cinco discos, que son todos distintos. O primeiro era o máis tradicional, de recuperación do canto galego. Naquel momento pensabamos que había que cantar co nariz, co bico moi pechado, pero despois decatámonos de que, claro, así é como cantan as mulleres maiores porque non teñen máis forza…

En todos os discos está presente a música tradicional que nos transmitiron os maiores. Tamén hai moitos músicos que nos axudan: Uxía, Mercedes Peón, Guadi Galego, Quique Peón, Xurxo Fernández, Leilía… Sempre nos reciben cos brazos abertos, lévannos a coñecer mulleres maiores que cantan… Para facer o tema ‘Grixoa’ falamos cunha señora que nos contou moitas historias. Ela preguntaba, pero vós non viñades cunha gravadora para escoitarme cantar? E é que para nós eran tan importantes as súas historias como a música…

"Os músicos galegos sempre recíbennos sempre cos brazos abertos, lévannos a coñecer mulleres maiores que cantan"

Algunhas desas historias transmitidas por xente maior, precisamente, cóntalas en directo nos concertos de presentación de ‘Camiño’...

Son historias da emigración. Historias moi fortes que gardan similitudes: familias divididas, xente desaparecida… Miña nai e os seus irmáns eran orfos e metéronos nun convento en Madrid. Miña nai escapou con 18 anos porque escoitou que se collía o tren a Amberes ao chegar pagábanlle o billete e dábanlle traballo. No convento pegábanlle moito, pechábana nun cuarto cheo de ratos, unha noite cortáronlle a trenza para vendela… Moitos españois marcharon a Bélxica en condicións semellantes. Meu pai era mineiro e fillo de roxo, polo que tamén tivo que buscar un sitio ao que marchar… A Bélxica marcharon moitos asturianos mineiros.

"Miña nai escapou con 18 anos porque escoitou que se collía o tren a Amberes ao chegar pagábanlle o billete e dábanlle traballo"

Temos un programa didáctico que levamos polos centros de ensino. É unha neta que fala coa avoa e a avoa vaille contando historias. A avoa conta que non se podía falar en galego, nin comer bo pan, nin cantar e bailar despois do toque de queda, nin falar de política… As historias que vai contando reflicten ben as cancións do disco. Ao final a avoa morre, pero antes convídanos a coller o camiño de volta, a descubrir os seus segredos, que para iso só fai falla un pao para apoiarnos, forza para avanzar e ganas de compartir, como no tema que dedicamos aos refuxiados: a necesidade da confianza na xente, do amor... Rematamos co ‘Ai la la’, que entendemos como unha canción internacional, e bailando.

"A avoa conta que non se podía falar en galego, nin comer bo pan, nin cantar e bailar despois do toque de queda, nin falar de política"

“Bótannos fóra”, di ‘Cantar do refuxiado’.

Si, cando comezamos a levar o proxecto didáctico do que che falaba polas escolas non pensamos que fose estar tanto de actualidade. Despois foron os atentados de Bruxelas. E era moi importante transmitir a idea de que non temos que vivir con medo, temos que acoller a xente que chega… A música pode servir para transmitir esa mensaxe, esas emocións… Hoxe o disco é número 1 en Bélxica.

"E era moi importante transmitir a idea de que non temos que vivir con medo, temos que acoller a xente que chega…"

Ademais, non é exacto que nós fagamos unha música de minorías en Bélxica. Porque hai moita xente que se identifica co galego-portugués. Conectamos moi ben coa xente galega, portuguesa, angolana… E o fermoso é que toda esa xente aprópiase do que facemos. Sénteno como algo seu. En Bélxica facémolo en francés, inglés ou flamenco. Cando o fixemos en Santiago no Womex, a nena comeza falando castelán pero acaba falando galego…

"Conectamos moi ben coa xente galega, portuguesa, angolana… E o fermoso é que toda esa xente aprópiase do que facemos"

Despois, cada tema ten a súa historia. Neste disco, ademais, hai moi poucas estrofas en castelán porque tentamos traducir as letras a galego cando están en castelán. E o que queremos transmitir é unha mensaxe positiva sobre o galego como unha lingua que pode ir ao sur, ao norte ou a onde queira. Nas historias pode haber tristeza, melancolía, pero tamén alegría, emoción e optimismo.

"Nas historias pode haber tristeza, melancolía, pero tamén alegría, emoción e optimismo"

Como en ‘Simbiose’, varias letras falan de liberdade. ‘Baila bela fada’ di que non se podía cantar nin bailar nin dicir a verdade. ‘Novo alén’ fala de censura, fame e inxustiza…

É que as nosas familias marcharon por falta de liberdade. Iso é o primeiro. E, para nós, a mellor maneira de expresar este tipo de historias é cantando. A nós xa non nos poden quitar a liberdade. Ou non da mesma maneira. Hoxe pódese falar galego, e cantar en galego, e o galego é unha das catro linguas recoñecidas en España. Pero se non lle damos valor, pode perderse. Por iso non podemos deixar de reivindicalo e non podemos esquecer o traballo dos pais e dos avós. Por outra banda, a liberdade non é tanta desde o momento en que a normalización do galego non ten o empuxe que podía ter. Certo que houbo un rexurdimento, e a iso axudou o folk, a recuperación da tradición… pero temos que seguir dándolle importancia á esencia, a cultura, a lingua, á liberdade e ao respecto á diversidade.

"A liberdade non é tanta desde o momento en que a normalización do galego non ten o empuxe que podía ter"

Despois, tamén é moi importante dicir que coas letras colaborou con nós Brais Fernandes, que é un amigo de hai moitos anos. El ten unha cabra, Cachicula, que leva con el a todos os lados. Pois no noso disco tamén está Cachicula. Como é tan auténtica, unha vez nun control nun aeroporto mandáronlle un veterinario, a ver se podía pasar Cachicula. Está feita de la, de cunchas de mar… de elementos que vai incorporando en cada país que visita.

"A idea de Brais é transmitir o sabor das linguas, das culturas, dar importancia á diversidade das linguas"

Brais transmite, -di-, as emocións de Cachicula. Entendeu tan ben o que queriamos dicir. Foi tan bonito… A idea de Brais é transmitir o sabor das linguas, das culturas, dar importancia á diversidade das linguas, o orgullo de falar unha lingua propia… El traballa moito en campamentos por Europa, con xente que fala linguas minoritarias e que pertence a clases sociais baixas. Transmítelles o orgullo de ser o que son.

Diversidade tamén hai no son. En ‘Simbiose’ e antes podía detectarse algo de rap, de pop, de música medieval, ritmos americanos… Neste disco hai mesmo flamenco…

‘Na túa lembranza’ é o tema que dis. Fala da historia do avó de Verónica, un andaluz que casou cunha galega. Era roxo. Tiña a fouce e o martelo tatuados… É unha canción dura pola historia que conta, mais cantada coa rabia e a emoción de lembrar a alguén que sufriu polas súas ideas… En Bélxica atopamos un cantante andaluz, Esteban Murillo que, deuse a casualidade, tiña un avó mineiro que lle ensinara a tocar e a cantar que tiña unha historia parecida ao de Verónica.

No disco podes ver unha foto de Natalia de nena vestida de flamenca. É un pouco o tópico: vestíante de flamenca porque viñas de España. Pois nesta canción tamén está iso, a relación co flamenco, con España… Esteban, que vive en Charleroi, ten o que os andaluces chaman “duende”, unha sensibilidade especial. No disco está tamén, por exemplo, a relación da cultura galega coa vasca en ‘Galeuska’. Inaki Plaza colaborou con nós tocando a txalaparta.

‘Doutras terras’ fala de emigración, e todo o disco está dedicado ao camiño, as persoas que teñen que deixar a terra. Un camiño de ida e volta…

Si, ademais o que pasa é que… como se houbese moita xente que se aproveitou da emigración e que non lle deu as grazas como merecía. E nós tamén temos unha misión nese sentido, que é mostrar, como che dicía, con forza e alegría, que temos que darlle importancia, recoñecer a xente que loitou por nós desde a emigración. Pensa na emigración en Cuba ou Arxentina, todo o que puido facerse en Galicia co diñeiro que enviaron. A xente maior de Cuba coa que puiden falar contaba que ata o pementón recibían por carta… E hai moita xente que non puido volver a Galicia, por non poder economicamente, porque non se ía integrar…

"É como se houbese moita xente que se aproveitou da emigración e que non lle deu as grazas como merecía"

A miña familia non puido volver ata que eu tiña 14 anos, con Franco xa morto. Cando cheguei aquí xa coñecía Galicia porque mo contaran todo… Pois cantando podes falar de todas estas cousas con máis liberdade. Aínda que a liberdade, xa o falabamos antes, non é tanta. Se eu falo mal da Xunta sei que lle poden quitar axudas ao centro galego. De feito, dixen nunha entrevista en ‘Galicia en el mundo’ que me parecía que os emigrantes estaban a ser utilizados politicamente, pois no Pleno do Consello de Comunidades Galegas había momentos en que parecía que foran alí só para buscar votos…

"A miña familia non puido volver ata que eu tiña 14 anos, con Franco xa morto"

Mais, ao que iamos: nós cantamos en galego e tentamos que Galicia se coñeza fóra, que a nosa tradición se manteña. É moi bonito ver como consegues cousas: como unha nena árabe que nos contou que antes ría da avoa cando tentaba transmitirlle a tradición, pero que a partir dese momento ía escoitala e pedirlle que cantase… Tamén tivemos un neno árabe que fixo unha letra moi boa na que falaba de como os discriminan por ser musulmáns. Queriamos gravalo, pero a profesora díxonos que podía prexudicar a súa familia. O rapaz tiña 13 anos. Como dicía, a liberdade non é tanta. Pero creo que algo conseguimos coa nosa música.

‘Maneo en Bruxelas’ fala de gobernar a propia vida, de Bruxelas a Santiago…

Da mesma maneira que hai xente que volve a Galicia, moita xuventude galega está a marchar a Europa. Son camiños que se cruzan. E conseguir volver á terra é algo moi bo. O ‘Ai la la’ é para nós un canto internacional nese sentido. Todos os pobos teñen o seu ‘Ai la la’. Temos que aceptar a xente que é diferente a nós. Non temos que ter medo e desconfianza. Descubrir outras culturas fai máis rica a nosa. Bruxelas é unha capital multicultural na que todo o mundo é diferente.

"Temos que aceptar a xente que é diferente a nós. Non temos que ter medo e desconfianza"

En ‘Voa voa’ colabora Lucilla Galeazzi.

Lucilla é moi defensora da música tradicional, un día nun concerto díxonos que lle gustaba o que estabamos a facer e que tiñamos que seguir. Iso foi antes de gravar o primeiro disco. Ela é parte do noso camiño, dese camiño que percorremos neste disco. Traducimos a galego parte da letra e quedou moi ben. “Respira a iauga e a terra”, di. E iso é o primeiro que facemos cando chegamos a Galicia. Pisar pedras, ver o río… É un pouco a natureza de Galicia en imaxes. E para nós as imaxes son moi importantes. Da mesma maneira que é moi importante ver, coñecer as señoras que nos ensinan a cantar. Despois, o ritmo da tarantela italiana tampouco é tan distinto do da muiñeira galega.

‘Seremos’ fala de futuro, de esperanza, da verdade que está nos nenos… ‘Bicada pola lúa’ tamén asocia futuro e infancia. O futuro que está nas xeracións ás que se transmite a tradición, supoño.

En ‘Seremos’ cantan nenos e nenas de 14 nacionalidades distintas. Son alumnos de Natalia. Verónica dálles clase do que se chama -en francés- “espertar musical”. Aprenden ritmos e cancións do mundo. ‘Seremos’ fala de dignidade, de paz, de semente nova, e aos nenos, claro, gústalles que lles fales así, dándolles a importancia que teñen para o noso futuro.

"En ‘Seremos’ cantan nenos e nenas de 14 nacionalidades distintas"

E ‘Compostela’?

Quentin Dujardin é o noso produtor, ademais de tocar no disco varios instrumentos. Un cineasta francés, Freddy Mouchard, estaba a facer unha reportaxe sobre o Camiño de Santiago. Quentin traballou con el na música e buscaba para os Pirineos unha música con forza, con voces… Escoitara falar de Ialma e chamounos. Nós estabamos no proceso de preparación do novo disco. Gustoulle moito o noso traballo e nós pedímoslle que quedase, que compartise con nós os arranxos do disco. Foi un encontro, primeiro, humano, e iso é algo moi importante sempre para nós. El tiña claro, ademais, que quería poñer as voces por diante da música. Traballou moito con nós as voces… axudounos moito. O outro músico que nos acompaña sempre é Didier Laloy, co acordeón. Leva con nós desde o principio.

Mais tedes máis colaboradores no disco: Ross Ainslie, Jonathan de Neck, Olivier Hernández, Sébastien Taminiau, Rémi Decker, Raf de Backer, Boris Schmidt, Fred Malempré, Stephan Pougin, Philippe Mobers e Nicolas Scalliet, só na música. Lieve Boussauw na imaxe…

Hai moita xente que nos acompaña, si. E moitas veces é froito de encontros. Un frautista escocés que atopamos nun concerto en Canadá, por exemplo. E estamos moi agradecidas a todos. Didier, por exemplo, tiña 10 grupos, e decidiu deixalos todos menos o seu propio proxecto e Ialma. Nós non podemos pagarlle o que el cobra polos concertos: é un músico moi coñecido que toca por todo o mundo. Pero quere acompañarnos.

"Ialma ten unha entidade musical propia, da que a música tradicional é a base"

Dicías ao principio que os primeiros discos eran unha cousa como máis purista. Hoxe a base é a música tradicional, pero é algo máis. Mestura. Ben, é o normal en tantos grupos galegos…

Temos as raíces no DNI, claro, pero é o que nos dicía Vítor Belho cando cantamos no Womex. El dicía que se non naceramos na emigración, non fariamos o que facemos. Ialma ten unha entidade musical propia, da que a música tradicional é a base.