Non se trata de con canta xente te deitas, senón de como te vinculas coas persoas. De considerar todos os vínculos afectivos -amizades, parellas, no seu caso familia, etc- igualmente importantes, sen privilexiar a/as parella/as. Principios coma este sitúanse na base das non-monogamias feministas, tema que analiza o ensaio O cento voando. Amores, alianzas e non-monogamias (Xerais), coordinado por Andrea Nunes Brións e Ánxela Lema París. Nesta entrevista, as dúas coordinadoras dialogan cos textos incluídos neste volume, escritos por elas mesmas e por outras 15 persoas que, coma elas, queren construír outro mundo a través doutro xeito de entender os afectos. Sen romantizacións. Sendo conscientes das dificultades e das contradicións.

É o primeiro ensaio sobre non monogamias feito en galego e desde Galicia. Como e por que xorde o proxecto de escribir este libro?

“Romper co sistema monógamo pasa por dinamitar unha pirámide afectiva que pon a parella na cúspide e crearmos un entorno horizontal onde as amigas tamén poidan ocupar o centro”

Xorde da necesidade que sentimos de mostrar os referentes e espazos de debate e conversa ao redor destes temas que temos no  país e na nosa lingua. A idea xestouse durante o primeiro congreso que organizou a Rede Galega de Estudos Queer, onde as dúas participamos. Había unha certa incomodidade que gardabamos dentro desde antes da pandemia porque cando asistiamos a eventos que xiraban ao redor destes temas en espazos máis cosmopolitas como Madrid ou Barcelona reparamos en que as referencias eran sempre as mesmas e a xente descoñecía o que acontecía aquí. 

Isto, unido aos anos de conversas e aprendizaxes compartidas entre nolas dúas, animounos a crear un espazo no que se recolleran algunhas das voces que para nós son centrais nas nosas vidas e que nos axudaron, e axudan, a crear un outro lugar afectivo desde a consciencia política. Desde que o libro saíu moitas persoas xa nos comentaron que sentiron o libro como un abrazo e que se marabillaron ao descubrir que non eran es úniques en Galiza pensando, sentindo e vivindo así os amores. Iso fainos inmensamente felices e, só por iso, este proxecto xa pagou a pena.

Brigitte Vasallo define a monogamia como estrutura, como sistema. Non habería, así, explica, confrontación entre tipos de relación, senón da estrutura parella fronte ás demais posibilidades de construír redes de apoio na vida. Que pensades disto?

“Ao Estado interesámoslle así de organizades porque unha vida na que os coidados sexan horizontais e colectivos faría tambalear o outro sistema que vai da man da monogamia: o capitalismo”

Unha das ideas principais que se tratan neste libro é precisamente esa: a descentralización da(s) parella(s) na liña de construírmos unha rede afectiva que nos sustente. Como ben expresa Brigitte, a monogamia non é unha práctica, senón unha estrutura, un sistema imposto. Por este motivo, o tema máis importante son as dinámicas de relacionamento que temos: as formas e non as cantidades. Podes deitarte con tantas persoas como queiras e ser monógama na forma. Para nós romper co sistema monógamo pasa por dinamitar unha pirámide afectiva que pon a parella na cúspide e crearmos un entorno horizontal onde as amigas tamén poidan ocupar o centro.

Con ela aprendemos o que resulta obvio, mais que parece invisible á vista porque nin sequera se cuestiona. Cando falamos de amor automaticamente pensamos nun tipo de amor moi concreto, o de parella, porque ese é o único que ten valor socialmente, o único que nos dará un estatus (co que poder casar, mercar unha casa, ter filles, descontos fiscais…). Até a arquitectura das casas é monógama. A que se debe senón o cuarto máis grande, o “principal”? É o pensado para a parella, o matrimonio. Ao Estado interesámoslle así de organizades porque unha vida na que os coidados sexan horizontais e colectivos faría tambalear o outro sistema que vai da man da monogamia: o capitalismo.

A monogamia, explica Iria Veiga, non é a norma, e como xeito maioritario de organización é unha quimera. Que opinades disto?

“Practicamente a totalidade das persoas que se din monógamas pasaron por máis dunha relación na súa vida polo que, en realidade, o que fan é acumular relacións monógamas”

Iria explícanos que dicir que a monogamia é o modelo relacional máis común é unha verdade a medias. Practicamente a totalidade das persoas que se din monógamas pasaron por máis dunha relación na súa vida polo que, en realidade, o que fan é acumular relacións monógamas, mais non son monógamas stricto sensu. O que existe é un esforzo por encontrar esa relación ideal á que nos din que debemos aspirar (e que non existe) e as frustracións que iso desencadea fan que vaiamos reproducindo unha e outra vez a mesma relación, mais con diferentes persoas, sen pararnos a pensar se, quizais, o verdadeiro problema radica no modelo que nos venderon como único.

Alberto Lema e Sara Villar falan de construír as relacións non monógamas non desde a competitividade, senón desde a comunicación e o coidado, o cal non significa que non haxa sombras -inseguridades, por exemplo- como en todas as relacións humanas…

Nós consideramos que, efectivamente, a comunicación, o coidado, a honestidade e a responsabilidade afectiva son chaves básicas para xestionar os vínculos (sexan da natureza que sexan). Sabemos que as inseguridades, os ciumes, os conflitos existen nas interrelacións humanas, e tanto o "amor romántico" como o sistema cisheteropatriarcal axudan a que afloren con máis forza. O único xeito de facerlles fronte é a través da comunicación, co obxectivo de construír relacións máis sas, porque non existe nada que non se poida falar e traballar. Trátase de crear espazos nos que todes poidamos estar tranquiles e segures.

A achega de Alberto e Sara móstranos desde a alegría como si é posible romper esa ollada que afasta e mira como inimigas as persoas novas que aparecen en relacións que xa existían de antes. Desde un amor que socialmente se consideraría imposible construíron un texto a catro mans no que mesmo cuestionan o termo metaamor (un amor dun amor) porque consideran que continúa a xerarquizar os vínculos e nega a posibilidade de que o seu poida ser un amor tan válido e fermoso como o que os levou a se coñecer.

O desexo, di Miguel Salas, non ten por que circunscribirse a un único vínculo simplemente porque aprendemos que debe ser así. Mais traspasar a fronteira da monogamia tampouco é usar e tirar corpos, reproducir por outras vías as mesmas relacións de poder. Como evitar isto segundo?

“Un amor non resta outro, cada un achega cousas diferentes”

Neste tema, como en tantos outros, non existen fórmulas máxicas. O que nós tentamos desde O cento voando é que exista un espazo de debate e reflexión que poida axudar a identificar moitas das preguntas que todes nos facemos no día a día, mais que por imposición social non nos atrevemos a verbalizar ou comunicar (ollo, tanto con nós mesmes, como cos nosos vínculos).

Bombardéannos coa idea de que se sentimos desexo por máis dunha persoa é que non estamos “realmente namorades”, que “somos egoístas” ou que “non coñecemos o amor de verdade”. Mais, cal é ese amor de verdade? Por que se asume a exclusividade no amor vencellado ao sexo e non ao de amizade, por exemplo? Neste sentido, nós preferimos recoñecer que o desexo está aí e compartilo, en lugar de censuralo, reprimilo e provocar que xere incomodidades e frustracións. Este é un bo paso san e bonito co que empezar a compartirnos e acompañarnos. Un amor non resta outro, cada un achega cousas diferentes.

As alusións ás relacións afectivas non monógamas producen desconfianza, incomprensión, confusión, malentendidos, interrogatorios… Porque, explica Lorena Souto, a xente prefire inventar dramas que cuestionar o seu propio modelo relacional ou deixar a súa curiosidade en suspenso. Estades de acordo con esta análise sobre os motivos?

“Estamos rodeades de catástrofes amorosas de persoas que din preferiren un modelo monógamo, que pasan máis días metides na cama por rupturas amorosas que por gripe”

O novo, o diferente, o descoñecido sempre produce medo e desconfianza. Aínda máis cando nos adentramos no territorio do afectivo, do íntimo. Estamos rodeades de catástrofes amorosas de persoas que din preferiren un modelo monógamo, que pasan máis días metides na cama por rupturas amorosas que por gripe, e, aínda así, continúan a dicir que outras fórmulas de relacionamento non son posibles porque son moi complicadas. Nós non negamos a complexidade dos vínculos, porque non negamos a complexidade das persoas, mais iso dáse en calquera fórmula que escollamos.

O principal que pensamos que propoñen modelos como estes é non dar as cousas por suposto, poñer as cousas enriba da mesa e conversar, sobre todo conversar moito, e non mercar o pack do que estar en parella significa sen cuestionar absolutamente nada e sen atender ao que cada persoa quere ou necesita. Sería como asumir que a todes nos gusta unha única banda de música e que non podemos escoitar máis nada. E aceptar iso así, sen chistar. O rico é a diversidade e que cada quen vaia aos concertos que máis e fagan brincar, non? E se xa podemos ir a un festival que reúna a varios dos nosos grupos favoritos… pois que fantasía!

Escribe Mario Regueira tamén sobre as agresións que reciben es disidentes sexuais. E conta que boa parte delas viñan de personaxes da esquerda política que lle dicían, por exemplo, como repartir as mulleres. Vivistes vós experiencias similares?

“O que agradecemos do texto de Mario é que visibilizara como, efectivamente, en espazos da esquerda política, nacionalistas e considerados progres e feministas, tamén existen estas violencias”

O que agradecemos do texto de Mario é que visibilizara como, efectivamente, en espazos da esquerda política, nacionalistas e considerados progres e feministas, tamén existen estas violencias. O feito de que isto o denuncie publicamente un home que ocupou eses espazos, bisexual e non-monógamo, ten moito valor.

Con todo, para nós, como mulleres e/ou persoas disidentes, este tipo de violencias non se dan unicamente en ámbitos da esquerda política, senón en calquera contexto da nosa vida cotiá como consecuencia do sistema cisheteronormativo, monógamo e monosexual no que vivimos. Se ben no contexto ao que Mario se refire no seu artigo vemos como entre homes se mofan e aplauden a promiscuidade, nós sempre seremos tachadas de viciosas, lerchas, putas…

Fala María Reimóndez da súa nai como o meirande amor da súa vida. E non porque fose a súa nai, senón por como era ela e polo tipo de relación que tiñan. En que sentido o poliamor, como di Vasallo, supón tecer outro tipo de redes, tamén alén das afectivo-sexuais, que poden incluír (ou non) as relacións paterno-filiais?

Se entendemos, como diciamos antes, que as non-monogamias buscan dinamitar a pirámide afectiva en que a parella, e logo a familia, están arriba de todo, por suposto que aquí entrarían os vínculos que non necesariamente pasan polo sexual. Cando desde correntes feministas se fala de “abolir a familia”, por exemplo, non se está a propor que reneguemos das nosas nais, irmás, curmás… senón que apostemos por vidas comunitarias nas que os coidados se poidan colectivizar e que, así, poidamos romper coas desigualdades socias que provoca a familia como institución reprodutora do sistema de clases a través das herdanzas, por exemplo.

Nese sentido, o amor que María nos transmite pola súa nai parécenos fermoso porque, seguramente, ese amor estaría aí aínda que non tivese a fortuna de que ela fose súa nai.  O seu vínculo traspasa e desborda o feito de seren familia e céntrase máis no equipo que xuntas formaron.

Lara Rozados apunta unha cuestión moi interesante que pode ser a contradición entre o desexo de deconstruír a competitividade, a exclusividade ou a xerarquía coa realidade dun mundo competitivo e familiocéntrico. E máis sendo funcionaria e tendo unha familia. Que pensades vós sobre como superar estas contradicións? E aínda máis, como superalas se es, por exemplo, unha traballadora precaria cunha familia monoparental, por exemplo?

Mira como nós formulamos as cousas que até a propia formulación da pregunta nos remove un chisco. Moitas veces sobreenténdese que “ter unha familia” significa ter crianzas cando isto, en realidade, só significa ampliala, porque familia xa temos todes, non? Gústenos ou non, claro, porque a familia vén dada e quen poida dicir que ten unha relación idílica con todo o seu entorno familiar que tire a primeira pedra.

A achega de Lara encántanos porque se asume nesa contradición, como tantas outras que vivimos todes, e a partir de aí reflexiona e comparte as súas vivencias para, xuntes, aprender e construír camiño. A reflexión que nos agasalla, por exemplo, sobre como viviu o período de lactancia pareceunos potentísima. Lara decatouse de que o que se levaba mal socialmente é que mentres daba a teta non podía desenvolver un traballo “produtivo”, exercer de ama de casa ou estar sexualmente atractiva e accesible para o canon cisheteropatriarcal. Caeu na conta, por tanto, de que non era que a lactancia fose tan escrava como dicían, senón que ela deixaba de poder ser escrava de todo o demais, xustamente.

Fala Andrea Quintana de sistemas non monógamos de creatividade, a través do repaso de proxectos de mulleres artistas. De que xeito a creatividade pode ser, tamén, non monógama? (O texto de Gena Baamonde, partindo da análise dunha carta fondamente patriarcal de Artaud, fala do mesmo).

“Os canons instaurados no discurso hexemónico exclúen todos aqueles corpos que non entran no mainstream corporal e colócaos como non desexables. Iso pasa cos corpos gordos, vellos, tullidos, enfermos…”

As achegas de Andrea e Gena conseguiron nos seus textos visibilizar proxectos de diferentes mulleres e persoas disidentes que romperon coa imaxe clásica da autoría masculina, mais tamén cos tons, coas linguaxes, cos contidos e cos formatos empregados. Andrea fálanos a partir dun libro de receitas, por exemplo, e Gena a partir de diferentes fotografías elabora un collage que lle serve para reflexionar sobre varias cuestións. 

Para nós isto son as non-monogamias feministas, a liberdade tamén á hora de nos expresar e crear. Xustamente foi isto o que quixemos facer co libro, non establecer un único ton, unha única linguaxe, e que cada quen puidese expresarse como decidise. Para nós é unha maneira de facer fronte ao saber masculino e cisheterocentrado, que tantos anos leva marcando unha única maneira de facer discurso e desacreditando outro tipo de apostas máis plurais e horizontais. Está claro que o diverso, sexa no sexual, no afectivo ou no creativo incomoda e nós queremos enunciarnos desde aí.

Andrea Nunes pregúntase se a non monogamia pode ser, tamén, unha cuestión de privilexios da que quedan excluídos os corpos non hexemónicos. Cita a Magda Piñeyro, que nos convida a preguntarmos, por exemplo, con cantas persoas gordas tivemos relacións. De que xeito pensar as non monogamias implica pensar tamén os privilexios?

Os canons instaurados no discurso hexemónico exclúen todos aqueles corpos que non entran no mainstream corporal e colócaos como non desexables. Iso pasa cos corpos gordos, vellos, tullidos, enfermos… Entón, cando estamos a falar de como reformular o desexo non só pode pasar por como o multiplicamos, senón como entendemos o desexo en si mesmo. Pensar que a gordofobia non opera nas non-monogamias como xa o fai na monogamia imperante sería un erro. De novo, non se trata das cantidades, senón das formas, e por iso toca revisarnos e pensar: que corpos poden permitirse, e a cales se lles permite, romper coas non-monogamias?

O texto de Mariamo -literario, coma o de Clémence Nicolle- apunta como a parella monógama e heteropatriarcal -unha muller que constrúe a súa vida arredor do seu marido- pode ser unha estrutura opresora. Mais en xeral o libro evita as afirmacións demasiado vehementes ao respecto -reflexiónase sobre como tanto monogamia como o poliamor poden ser opresivas-. Por que cómpre salientar esta idea?

“Podes ser non-monógama sen ter ningunha relación sexual, porque tanto ten con cantas persoas de deites, o importante son as maneiras que tes de relacionarte”

Porque o poliamor, sen responsabilidade afectiva, apenas reproduce a estrutura monógama. Ou sexa, que é o mesmo pero con máis xente implicada. Se pensamos que a revolución pasa por poder facer unha barra libre da xente coa que deitarnos… Iso non se leva facendo toda a vida? As identidades están formadas por moitísimos outros factores máis alá das prácticas concretas. Podes ser non-monógama sen ter ningunha relación sexual, porque tanto ten con cantas persoas de deites, o importante son as maneiras que tes de relacionarte.

En relación con iso, tamén se apunta a posibilidade de non ter que escoller entre unha e outra como termos antitéticos. Xa que se poden acadar pactos de distintos tipo en distintas circunstancias. De xeito, por exemplo, que se podería, nun momento, formar parte dunha rede de relacións afectivas non monógamas tendo un pacto de exclusividade sexual. En que sentido poden e deben darse estas porosidades?

Como comentabamos na anterior pregunta, os pactos que teña cadaquén serán lexítimos entanto que son pactos escollidos polas persoas implicadas. O que nos interesa é poñer en valor esas outras formas alternativas que cuestionan e desestabilizan o modelo imposto como único posible (heterosexual, monógamo etc.).

Ánxela Lema escribe un texto que fala de non monogamias na práctica- como o texto de Gael-. Explica que non se trata de con canta xente te deitas, senón de como te vinculas coas persoas. E de considerar todos os vínculos afectivos -amigas, parellas, familia, etc- igualmente importantes, sen privilexiar a/s parellas. Como se pode levar esa filosofía á práctica? (O texto fala, por exemplo, de convivir coas amigas, de durmir con elas, de ter conversas cando unha se afasta).

“Por que só debería facer a cucharita cos meus vínculos sexuais?”

Para nós é importante que non se confunda poliamor como sinónimo de non-monogamias. O poliamor segue a poñer ese tipo de amor no centro, un amor que vai da man do sexo, e “simplemente” multiplícao. Porque, de non ser así, xa todes somos poliamoroses, non? Porque xa amamos as amigas, a familia…

Levalo á practica seméllanos doado, mais hai que encontrar con quen poder desenvolver proxectos como este, topar con xente que sinta e pense os amores coma ti. Remar na contra da sociedade, camiñar na dirección que ti escollas, é por veces laborioso e fatigante. De aí a importancia de reunirnos entre semellantes, de crear redes afectivas de confianza que sexan para nós refuxio, fogar, como tan ben reflexiona Gael.

Por que teriamos que asumir que vivir coas amigas forma só parte da época universitaria/xuventude? Quen decidiu que estar en parella(s) significa ter que vivir con ela(s)? Por que só debería facer a cucharita cos meus vínculos sexuais? Cando empezas a cuestionarte estas cousas é cando confirmas que a monogamia non é unha práctica, senón un sistema imposto e pásache o mesmo que cando descobres os feminismos. Todo muda e xa non volves a ver as cousas da mesma maneira.

Claudia Delso fala da súa experiencia de convivencia interxeracional. Catro xeracións de mulleres que conviven, desafiando a estrutura “familia” ou a estrutura “parella”. En que sentido as non monogamias poden ser, tamén, unha alternativa para crear unidades de convivencia alternativas? (E quizais de crianza).

“Que hai máis non-monógamo que convivir diferentes xeracións repartindo os coidados e os afectos?”

Estas unidades de convivencia interxeracionais que hoxe en día vemos como alternativas estiveron sempre presentes na Galiza e nós considerámolas prácticas pre-capitalistas. Por suposto non se nomearon, nin pensaron desde as non-monogamias transfeministas, mais interésanos ollar para elas desde toda esta teoría e rescatalas. Estas prácticas xa estaban aí, xa foron realidade, por que non recuperalas na actualidade, como ben fixo Claudia, e facer fronte desde a alegría e o colectivo a un sistema capitalista que nos quere illades? Que hai máis non-monógamo que convivir diferentes xeracións repartindo os coidados e os afectos?

En varios dos textos, como o de Leticia Citoula, fálase dunha non-monogamia feminista. A non monogamia convive, igual que a monogamia, cunha estrutura social patriarcal. Como evitar que se converta nunha escusa (igual que a monogamia) para reproducir actitudes e comportamentos machistas? (Como o coleccionista de corpos supostamente poliamoroso).

Xustamente relacionarte con xente que se nomea como non-monógama feminista, e non como poliamorosa, pode ser a priori un bo punto de partida. O que nos gusta do texto de Leticia é que comparte desde a vulnerabilidade toda a aprendizaxe que ela foi facendo até instalarse nas non-monogamias feministas. Isto quere dicir que xamais haxa problemas? 

Claro que non, mais todo o camiño de desconstrución feito vólvenos moito máis fortes para nos enfrontar a eles. Neste sentido, podemos topar con actitudes e comportamentos machistas, claro, como tamén racistas, gordófobos, tránsfobos… porque todes bebemos diso continuamente. Non obstante, o que sentimos é que as que decidimos lanzarnos a este voo estamos abertes a nos ollar para dentro, revisarnos e aprender.

Explica Ánxela Lema que non se fan novas amigas porque fallasen as relacións coas que se tiñan, nin se tecen novas relacións sexo-afectivas porque fose mal coas que se tiñan. Dani Bento analiza como o amor romántico se alicerza na tríade ciúme-exclusividade-expectativa. De que xeito desfacer esta tríade?

“As persoas non-monógamas non estamos libres dos ciumes porque vivimos na mesma sociedade que todes (igual que non estamos libres de racismo, gordofobia, transfobia…” 

Se non existise o amor romántico que se nos inculca desde que nacemos e que entende o amor necesariamente vinculado á exclusividade sexual e afectiva, todo isto sería moito máis doado de desmontar. Se cando comezamos unha relación de parella non se agarda que deixemos de facer amigas novas, por que se agarda que deixemos de compartirnos corporal ou emocionalmente con outras persoas? Hai no fondo disto un control e un afán de propiedade sobre os corpos que se disfraza de “amor” e “namoramento”.

Ollo, ningunhe estamos libres disto porque o temos moi anclado e non deixamos de consumir nas series, nos libros, nas cancións… que o amor e o sexo van dan man. As persoas non-monógamas non estamos libres dos ciumes porque vivimos na mesma sociedade que todes (igual que non estamos libres de racismo, gordofobia, transfobia… como xa comentamos). A cuestión é querer aprender de onde veñen, a que se deben, collernos da man e acompañarnos. Pensar que unha persoa pode ofrecerlle a outra todo o que precisa é moi ilusorio e mesmo egoísta, non? Queremos, de verdade, que estar nunha relación signifique iso?

Iso de “son celose e non podo controlalo” non serve, porque os ciumes son aprendidos, como os medos. Como dixo Brigitte nunha conferencia a modo de exemplo, a conto de que, se non, temos medo camiñando de noite por un cemiterio? Acaso vimos moitos mortos saíndo das tumbas? Son medos e inseguridades inducidos que parten da cultura popular. Saber iso, gañar consciencia desa ficción, xa é un marabilloso punto de partida para ir desenmarañando esa tríade.