Manuel Garí é economista e activista social, director da Cátedra Traballo, Ambiente e Saúde da Universidade Politécnica de Madrid. Defendeu durante moitos anos os dereitos da clase traballadora desde o sindicalismo, sen perder nunca de vista a defensa ambiental. Acaba de publicar o libro Qué hacemos por otra cultura energética, escrito xunto a Javier García Breva, Begoña María-Tomé Gil e Jorge Morales de Labra. Unha proposta por outro modelo produtivo a partir dunha nova cultura enerxética, baseada nas renovables e na democratización dos recursos.
"Enerxeticamente o Estado español é sumamente dependente do exterior, xa que o 80% dos recursos enerxéticos consumidos impórtanse. Calquera alza dos prezos dos combustibles fósiles contribuirá negativamente ao desequilibrio estrutural comercial"
A crise enerxética que se anuncia a medio prazo, como afectaría a España?
Enerxeticamente o Estado español é sumamente dependente do exterior, xa que o 80% dos recursos enerxéticos consumidos impórtanse. O carbón tráese de Ucraína, Rusia, Sudáfrica e China. En 2011 o 99,8% do gas e petróleo consumidos como enerxía primaria foi importado, o que significou unha cifra equivalente ao 4,7% do PIB. Máis do 55% do cru comprouse aos países da OPEP, particularmente a Arabia Saudita, Irán e Nixeria, máis do 15% a Rusia e en torno ao 12% a México; a factura do petróleo ese ano supuxo o 85,6% do total do déficit comercial español. No caso do gas os nosos principais provedores foron Alxeria -38%-, Nixeria -18,6%- Catar -13,4%- Noruega -8,4%- e Exipto -6,5%-.
A primeira conclusión desta aburrida catarata de cifras e porcentaxes é que calquera alza dos prezos dos combustibles fósiles contribuirá negativamente ao desequilibrio estrutural comercial. A segunda é que calquera tensión política e/ou bélica nas rexións produtoras das que importamos aumenta a vulnerabilidade do noso sistema enerxético e económico. Imos ver que pasa a curto prazo coa situación en Siria.
A actual crise económica global, en que medida ten tamén un compoñente enerxético na súa orixe?
No verán de 2004 fíxose patente una das consecuencias da guerra de Iraq: o barril de cru pasou de 20 dólares a 40, en 2007 atravesouse a barreira simbólica dos 100 dólares e seguiu subindo até alcanzar os 147 dólares na primavera de 2008, o que provocou un movemento inflacionista na economía dos países occidentais e unha alza dos prezos dos alimentos con consecuencias dramáticas para os países empobrecidos. Tentouse deter a temida inflación mediante unha alza dos tipos de interese. Este movemento xunto co resto de elementos irracionais que configuran a financiarización da economía mundial resultou explosivo. O resto é unha historia coñecida: tras o boom do diñeiro barato, crise de hipotecas lixo, crise financeira internacional, crise das débedas europeas, etc.
"Non é a primeira vez que unha grave crise económica e financeira foi precedida por unha alza dos prezos do cru, lembremos que a fin do keynesianismo e a instauración do neoliberalismo chegaron tras a guerra árabe-israelí de 1973 na que os prezos do petróleo se cuadriplicaron"
Pero non é a primeira vez que unha grave crise económica e financeira foi precedida por unha alza dos prezos do cru, lembremos que a fin do keynesianismo e a instauración do neoliberalismo chegaron tras a guerra árabe-israelí de 1973 na que os prezos do petróleo se cuadriplicaron e tras a revolución iraniana que comportou que se dobrasen novamente entre 1978 e 1981. O experto venezolano en economía da enerxía, López Arismendi, afirma no seu libro El final de la era petrolera que as manifestacións máis evidentes da crise estrutural que sofre a sociedade mundial son económicas pero que a orixe das mesmas é enerxética. Non lle falta razón.
Como resolvemos o habitual dilema entre sustentabilidade ecolóxica e crecemento económico/creación de emprego?
Empecemos por desmontar o mito do crecemento económico. A necesidade de crecer sen parar é un imperativo da realización da ganancia capitalista, non do benestar da sociedade. Ese crecemento non comporta automaticamente unha repartición xusta de bens e servizos na sociedade. Dependendo de en que sectores se creza e en cales se decreza o resultado será máis ou menos favorable aos intereses da maioría social. O capitalismo industrial multiplicou a capacidade de acumulación monetaria e de crecemento anual medido en termos monetarios medido mediante o Produto Interior Bruto, o tan levado e traído señor PIB. A financiarización da economía induciu até a metástase esa acumulación de capital ficticio e desorbitou o culto ao PIB.
"Empecemos por desmontar o mito do crecemento económico. A necesidade de crecer sen parar é un imperativo da realización da ganancia capitalista, non do benestar da sociedade"
Mágoa, porque o PIB é un indicador económico incompleto e imperfecto. Non se pode tomar como a verdade revelada. Non é capaz de informarnos sobre as condicións sociais e ecolóxicas de produción. Tampouco sobre os valores de uso producidos nin sobre a súa distribución. E, particularmente, hai que disociar a idea de crecemento da de creación de emprego. Puidemos constatar en diversos momentos, como afirma Catherine Samary no artigo aparecido en Viento Sur De los desastres del productivismo a la planificación ecosocialista autogestionaria, que pode haber crecemento con enormes cifras de desemprego, incremento das desigualdades e destrución ambiental. Esta crítica ao PIB esténdese entre os economistas máis sensibles, incluídos algúns dos defensores do sistema económico vixente, á vez que comezan a formularse propostas de novos indicadores, coma o PIB verde.
Hoxe o dilema non é crecemento e emprego versus natureza senón crecemento capitalista versus natureza e emprego. A gran crise económica que vén, como afirma o propio George Soros, é a que pode derivarse da catástrofe climática inducida pola forma de producir e movernos. Esa destruiría fontes de riqueza e emprego en dimensións dantescas. Non é só un debate económico, é un debate civilizatorio.
"A gran crise económica que vén é a que pode derivarse da catástrofe climática inducida pola forma de producir e movernos. Esa destruiría fontes de riqueza e emprego en dimensións dantescas. Non é só un debate económico, é un debate civilizatorio"
Máis en concreto, é posible compatibilizar a sustentabilidade ambiental e a creación de emprego?
Está a abrirse paso de maneira firme no mundo sindical e no dos expertos en economía alleos ao neoliberalismo unha nova hipótese: o proceso de reconversión do aparello produtivo en termos ecolóxicos, comezando polo modelo enerxético, é intensivo en traballo humano por unha banda e, por outro, implica unha importante mobilización de recursos e investimentos que posibilitan medidas anticíclicas xeradoras de riqueza que á vez son sustentables desde un punto de vista ambiental. Baste un botón de mostra, as enerxías renovables xeran 2,7 veces máis emprego por unidade de PIB que a media do sector enerxético.
Diversos informes da OIT corroboran o enorme potencial de creación de emprego que conteñen as fontes renovables de enerxía e a introdución de criterios de eficiencia enerxética na produción e os servizos. Igualmente queda demostrado nos estudos sobre o caso español nos que participamos entre outros Begoña María-Tomé e eu mesmo. Se a ese cambio de paradigma produtivo sumámoslle unha profunda reestruturación da organización do tempo humano cunha drástica redución da xornada laboral, produciríase o dobre movemento de creación e repartición do ben posto de traballo.
"As enerxías renovables xeran 2,7 veces máis emprego por unidade de PIB que a media do sector enerxético"
A enerxía nuclear como alternativa á fósil, está descartada tras Fukushima, ou o lobby nuclear mantense forte?
Cada día que pasa hai novos argumentos para deixar a enerxía nuclear. As fugas radioactivas ao mar en Xapón ocupan as noticias, entre outras cousas, porque pode haber consecuencias transoceánicas no Pacífico norteamericano. A conservadora chanceler alemá Angela Merkel desdicíndose do seu programa electoral iniciou a desnuclearización no seu país. O lobby nuclear garda silencio sobre Fukushima e no caso español acaba de recoñecer que a maioría dos españois rexeita a enerxía nuclear.
O seu silencio non é equivalente á súa desaparición. Existen fortes intereses económicos das grandes compañías enerxéticas propietarias de centrais atómicas -en España e no resto de países- e de fabricantes de reactores e construtores de plantas -como é o caso de Areva en Francia- e ademais hai unha ideoloxía pronuclear -e está claro, tamén petroleira- que asocia progreso con centrais atómicas -e fumes de combustión-, ningunea os riscos e despreza as renovables. No noso país hai insignes representantes dese pensamento reaccionario e desinformado tanto no mundo sindical como nalgúns partidos socialdemócratas, pero a palma lévana os neocon que en España están moi ben representados polo PP, particularmente por Rajoy e Soria.
Os pronucleares defenden a súa opción mediante cinco mentiras: que a enerxía nuclear é imprescindible como enerxía basee de respaldo, que é máis barata, que é limpa, que é segura e que hai reservas ilimitadas de combustible. A realidade desmontou unha por unha esas interesadas e ignorantes afirmacións: poderosas economías non teñen centrais nucleares e o seu sistema enerxético funciona, o kW nuclear resulta máis cara dados os altos custos iniciais, os residuos radioactivos non poden agocharse baixo a alfombra, os incidentes deveñen en accidentes e estes en desastres e traxedias, o uranio existente no planeta é finito e non pode alimentar as actuais centrais máis aló de 50 anos, moito menos tempo se se seguen construíndo.
"A realidade desmontou unha por unha esas interesadas e ignorantes afirmacións: poderosas economías non teñen centrais nucleares e o seu sistema enerxético funciona"
Por que non se constrúen todas as centrais que se anuncian?
Porque os investimentos iniciais son moi cuantiosas e o retorno dilátase no tempo. Por iso o capital privado non quere arriscarse sen o aval e o financiamento estatais. Así de liberais e arriscados se mostran estes fundamentalistas do mercado e inimigos do público á hora de pedir a intervención estatal para atreverse a investir un euro nas nucleares. Ademais a conta de explotación da xeración eléctrica desdí o mito dos baixos custos. O Informe Lazard de 2008 baseado nos datos da Comisión Europea e tomando como criterio o de custo/beneficio, sitúa os custos de produción por quilowatt hora (kWh) da nuclear entre 10 e 12 céntimos de euro fronte ao custo da eólica e a biomasa situado rntr 5 a 9. En conclusión a nuclear non pode substituír a fósil, vaiamos pensando nunha enerxía máis alcanzable e segura, a que vén do sol.
"No caso español os maiores defensores do fracking son grandes compañías construtoras en procura de negocio promovido por administracións que descubriron no gas de xisto a panacea aos diversos males patrios"
E o fracking? Por que hai administracións que parecen dispostas a autorizalo pese ao rexeitamento e as dúbidas que esperta?
No caso español os maiores defensores do fracking son grandes compañías construtoras en procura de negocio promovido por administracións que descubriron no gas de xisto a panacea aos diversos males patrios, xa que afirman que o uso enerxético do gas de xisto é a panacea de substitución ante o peak oil e o peak gas porque as reservas sen explotar son enormes, é máis limpo que o carbón ao que expulsará do mercado, reduce a emisión de CO2e axuda a combater o cambio climático, polo que se converte nun combustible de transición a nivel mundial cara a unha enerxía descarbonizada. No caso español, ademais, permitirá a independencia enerxética, será unha fonte de riqueza local e comarcal, e xerará emprego. Benvido míster Marshall! E, ademais a súa extracción e uso son limpos, non comportan efectos ambientais negativos nin riscos para as persoas polo que, algúns dos que desde a administración deberían velar polo cumprimento estrito da norma afirman que non é necesario facer estudos de impacto ambiental. En definitiva, estamos ante un conxunto de crenzas ancoradas nunha idea de progreso vinculada ao pelotazo extractivista. A realidade é moi outra.
O gas de xisto que se obtén mediante a fractura hidráulica ten unha taxa de retorno enerxético (TRE), o indicador que establece o cociente entre a enerxía empregada na súa obtención e a enerxía obtida, sumamente baixo: entre o 2 e o 5. O fracking, pois, resulta un procedemento sumamente ineficiente en termos enerxéticos e polo tanto de custos, cousa que silencian os seus defensores, se o comparamos coas taxas da fotovoltaica, situada no 7 -o que leva aos seus detractores a dicir que é unha cifra baixa- ou do gas ou petróleo convencional, que supón o 15 ou a eólica que alcanza o 17. O gas de xisto non é a alternativa ao petróleo convencional nin en termos enerxéticos nin crematísticos. O fracking supón unha técnica sumamente agresiva polo emprego de centos de sustancias químicas nocivas de forma masiva que se depositan incontroladamente en acuíferos, subsolo, chan e canles, sumamente desbaldidora de auga e sumamente perigosa porque pode inducir movementos sísmicos.
"Un recente informe do Parlamento europeo afirma que os recursos de gas convencional en Europa son demasiado pequenos para ter unha influencia enerxética substancial e que a tendencia máis previsible tras un primeiro boom será ao declive da produción e uso gas de xisto"
Un recente informe do Parlamento europeo afirma que os recursos de gas convencional en Europa son demasiado pequenos para ter unha influencia enerxética substancial e que a tendencia máis previsible tras un primeiro boom será ao declive da produción e uso gas de xisto. No caso español as cifras de existencias coñecidas son moi reducidas: 250.000 millóns de barrís. A Axencia Internacional da Enerxía (AIE) afirma que a produción de gas incluíndo convencional e xisto diminuirá en Europa a un ritmo anual do 1,4%. Son datos e opinións demoledoras. Teranse en conta? No caso do ministro Soria parece que non. Quizais nin as coñeza.
"Consumimos máis enerxía por unidade de PIB que a maior parte dos países occidentais"
Por que consideran “irracional” o actual modelo enerxético español?
O uso que facemos da enerxía que non temos e debemos comprar fóra a prezo de ouro é moi ineficiente, xa que a intensidade enerxética da nosa economía segue sendo moi alta e non a baixamos significativamente desde a crise enerxética dos anos setenta. Dito doutra forma, consumimos máis enerxía por unidade de PIB que a maior parte dos países occidentais. Os impactos ambientais e sobre a saúde da contaminación son moi importantes e, postos a falar de diñeiro, non os pagan quen os producen, senón as nosas vidas e a facenda pública, os nosos impostos. Impostos que por certo veñen subvencionando as grandes compañías que configuran o oligopolio enerxético español e ás que á súa vez pagamos a electricidade a prezos cada vez máis elevados. A iso hai que sumar un modelo de transporte baseado nos combustibles fósiles e un alto grao de ineficiencia enerxética do parque inmobiliario residencial, terciario, industrial e turístico. Visto o visto é esaxerado falar de irracionalidade sistémica?
Que efectos tivo a liberalización do mercado eléctrico?
En 1997 o goberno de Aznar anunciou que se iniciaba a transición a un sistema de libre mercado eléctrico. As eléctricas conseguiron de inmediato que se lles garantise a recuperación dos investimentos que até o momento realizaran mediante o recoñecemento dos Custos de Transición á Competencia (CTC) cuxa contía inicial se estableceu en 12.000 millóns de euros. Ademais, deseñouse un absurdo mercado pechado para e controlado polas grandes compañías no que o goberno popular aceptou aberracións como a do recoñecemento do déficit tarifario que aínda hoxe colea. Finalmente, o sistema de fixación de prezos, do que convén que falemos, non é precisamente un modelo de xogo real oferta / demanda. Dificilmente pode falarse dun mercado eléctrico liberalizado.
"O sistema de fixación de prezos non é precisamente un modelo de xogo real oferta / demanda. Dificilmente pode falarse dun mercado eléctrico liberalizado"
Por que é tan complexa e falta de transparencia a fixación de prezos en España, un “arcano indescifrable que a tantos oculta os seus segredos”? Cre que foron capaces de facelo intelixible no seu libro?
A metafórica referencia de Jorge Morales ao escurantismo do sistema de fixación de prezos da electricidade non é baladí. A Lei Básica da Electricidade (Lei 54/97) estableceu un mercado almacenista pretendidamente marxinalista que funciona moi defectuosamente. O prezo da electricidade fórmase por adición de tres sumandos. O primeiro composto polo prezo máis caro de entre os oferentes que fosen convidados a participar por ser os máis baratos nese momento para atender a demanda. O segundo sumando, os custos de acceso que contemplan diversos elementos como os custos de transporte e distribución, as primas do réxime especial, a débeda tarifaria, os custes extrapeninsulares e os custes de funcionamento da Comisión Nacional da Enerxía (hoxe integrada na Comisión Nacional de Mercados e da Competencia) e do Operador do Mercado Eléctrico. E un terceiro sumando, os Custos de Capacidade que se pagan por estar dispoñibles ao carbón e ao gas.
Pouco que ver cun mercado aberto ao que poidan os consumidores, os grandes ausentes, ou transparente e sinxelo para os mortais pois gran parte do galimatías que sucintamente expliquei é un constructo político alleo ás regras que se supón ten un mercado capitalista. Non todos teñen o mesmo grao de información nin a mesma capacidade de influír na fixación do prezo. E moito menos cun mercado que abarate o prezo para a maioría da poboación. Todo este armazón favorece os grandes consumidores industriais e o seu peso gravita sobre as pequenas empresas e os consumidores particulares.
A recente reforma do sector eléctrico resolveu a cuestión do déficit tarifario? Como quedan as renovables? Que evolución terán os prezos para o consumidor tras a reforma?
O decreto-lei (9/2013) iniciou o trámite parlamentario dunha nova lei do sector e estanse coñecendo diversos reais decretos e ordes ministeriais que completan o despregamento. Á pregunta que fas a resposta é non. Non se resolveu o problema do déficit tarifario que foi o motivo aducido por Soria para iniciar os cambios sobre o papel. Xustificábase a reforma pola existencia dun déficit estrutural que pode estimarse en de 4.500 millóns de euros para este ano que viría sumarse ao inxente déficit recoñecido a mes de maio de 26.062 millóns de euros e a xa paga 11.823 millóns desde 2006 a partir da débeda xerada desde 2002, e cando se mira o que pode lograr este RDL 9/2013 conclúese que aínda no caso en que se cumprise o previsto polo decreto, isto non sería suficiente para eliminar definitivamente o déficit, como non o fixo a Lei de medidas fiscais (15/2012) que tamén anunciou aos catro ventos que erradicaría o problema. Dependerá da evolución dos prezos e a demanda que a cifra final do déficit anual sexa maior ou menor da estimada.
"Os usuarios da Tarifa de Último Recurso (TUR), cuxa denominación vai cambiar, verán incrementada a súa factura con dúas subidas durante 2013. A primeira será da orde do 3,2%, a segunda terá lugar no último trimestre"
O que si é seguro que o decreto vai cernar de forma contundente a viabilidade das renovables. Abonda con mirar a memoria económica do mesmo. Abonda con facer unha análise do discurso do parágrafo seguinte para concluír ata que punto cando van ben as cousas para as renovables e os prezos finais, desde o goberno retórcese o argumento na exposición de motivos do RDL 7/2013: “Estas desviacións veñen motivadas polo feito de que nos primeiros meses do ano 2013 aconteceron unhas condicións meteorolóxicas atípicas, e o nivel de pluviometría e as condicións de vento foron moi superiores ás medias históricas. Estas condicións provocaron un dobre efecto. Por unha banda, ocasionaron o afundimento do prezo do mercado diario até un nivel mínimo de 18,17 €/MWh de media no mes de abril, dando como resultado un prezo medio no seis primeiros meses de 2013 que non alcanza os 37 €/MWh, moi inferior aos 51,19 €/MWh previstos para o conxunto do ano. Doutra banda, produciuse un incremento das horas de funcionamento de determinadas tecnoloxías, e en particular da eólica con dereito a réxime primado”.
Os usuarios da Tarifa de Último Recurso (TUR), cuxa denominación vai cambiar, verán incrementada a súa factura con dúas subidas durante 2013. A primeira será da orde do 3,2%, a segunda terá lugar no último trimestre, pois modificarase o prezo correspondente á chamada “parte de mercado” como resultado da poxa CESUR.
A todo iso hai que engadir que a Orde IET/1491/2013 do 3 de agosto pasado na que se revisan as peaxes de acceso de enerxía eléctrica na que se aumenta o termo de potencia e redúcese a parte regulada do de enerxía, ou sexa sobe a peaxe fixa, o que se ten por estar conectado e baixa o que depende do consumo, penaliza a quen aforran e subvenciona a quen malgastan ou son grandes consumidores. Finalmente o decreto regulador do autoconsumo do 18 de xullo no que se establecen as denominadas peaxes de respaldo supón un duro golpe á xeneralización e consolidación da xeración distribuída da enerxía, ademais de equiparala desde o punto de vista fiscal á electricidade producida polas compañías con ánimo de lucro. O mundo ao revés. Pero ten a súa lóxica, a moi perversa lóxica dos poderosos en calquera expresión da loita de clases.
"Perden sobre todo os produtores de enerxías renovables, que ven caer drasticamente a súa previsión de ingresos; e os usuarios eléctricos, que padecerán a novas subidas de prezos"
Podes valorar que resultado terá a reforma?
Perden sobre todo os produtores de enerxías renovables, que ven caer drasticamente a súa previsión de ingresos; os usuarios eléctricos, que padecerán a novas subidas de prezos; e en menor medida o sector produtor de réxime ordinario, para os que a baixada en garantía de potencia, transporte e distribución é moito menor (en termos porcentuais) que para as renovables. Os gañadores son os mesmos de sempre. Mantéñense inalteradas as axudas de estado ao sector industrial gran consumidor, que segue recibindo 732 millóns de euros en concepto dun servizo de interrumpibilidade que non se presta. Tamén manteñen intactos os seus privilexios os tenedores dunha débeda que co novos déficit recoñecidos superará os 30.000 millóns de euros e á que podería aplicarse algunha quita ou redución do prezo a pagar establecido.
