Nada nos humaniza tanto como a aporía, ese estado de intensa perplexidade no que nos atopamos cando as nosas certezas fanse cachizas; cando, de súpeto, quedamos atrapadas nun punto morto, sen poder explicar o que ven os nosos ollos, o que tocan os nosos dedos, o que oen os nosos oídos. Neses raros momentos, mentres a nosa razón esfórzase con valentía para comprender o que rexistran os nosos sentidos, a nosa aporía humíllanos e prepara á mente ben disposta para verdades antes insoportables. E cando a aporía desprega a súa rede para prender a toda a humanidade, sabemos que estamos nun momento moi especial da historia. Setembro de 2008 foi un deses momentos.

O mundo acababa de quedar pasmado dun xeito non visto desde 1929. As certezas que nos custou décadas de condicionamento recoñecer desapareceron, todas de golpe, xunto con 40 billóns de dólares de activos en todo o globo, 14 billóns de dólares de riqueza doméstica só en Estados Unidos, 700.000 postos de traballo mensuais en Estados Unidos, incontables vivendas embargadas en todas partes... A lista é case tan longa como inimaxinables as cifras que hai nela.

Empezaron a inxectar billóns de dólares, euros, iens, etc., nun sistema financeiro que, ata poucos meses antes, vivira unha racha magnífica, acumulando fabulosos beneficios e manifestando, provocador, que atopara a pota de ouro ao final dun arco iris globalizado.

A aporía colectiva viuse intensificada pola resposta dos gobernos que, ata aquel instante, aferráronse tenazmente ao conservadurismo fiscal como quizá a última ideoloxía de masas sobrevivente do século XX: empezaron a inxectar billóns de dólares, euros, iens, etc., nun sistema financeiro que, ata poucos meses antes, vivira unha racha magnífica, acumulando fabulosos beneficios e manifestando, provocador, que atopara a pota de ouro ao final dun arco iris globalizado. E cando esa resposta resultou demasiado frouxa, os nosos xefes de estado e primeiros ministros, homes e mulleres con impecables credenciais antiestatais e neoliberais, embarcáronse nunha esmorga de nacionalizacións de bancos, compañías de seguros e fabricantes de automóbiles que faría palidecer ata as fazañas do Lenin posterior a 1917.

A diferenza de crises previas, como a da picada da burbulla puntocom en 2001, a recesión de 1991, o Luns Negro, o desastre latinoamericano dos oitenta, o devalo do Terceiro Mundo na atroz trampa da débeda ou ata a devastadora depresión de principios dos oitenta en Gran Bretaña e partes de Estados Unidos, esta crise non estaba limitada a unha xeografía específica, unha determinada clase social ou a sectores particulares. Todas as crises anteriores a 2008 eran, en certo xeito, localizadas.

As súas vítimas a longo prazo apenas tiveran importancia algunha para os poderes fácticos e cando (como no caso do Luns Negro, o fracaso do fondo de investimentos Long-Term Capital Management [LTCM] de 1998 ou a burbulla das puntocom dous anos despois) foron os poderosos quen sentiron a sacudida, as autoridades foron quen de acudir ao rescate rápida e eficazmente.

En contraste, o crash de 2008 tivo efectos devastadores tanto globalmente como no corazón do neoliberalismo. É máis, os seus efectos estarán connosco por un longo, longo tempo

En contraste, o crash de 2008 tivo efectos devastadores tanto globalmente como no corazón do neoliberalismo. É máis, os seus efectos estarán connosco por un longo, longo tempo. En Gran Bretaña, foi probablemente a primeira crise da que se teña memoria que golpeou realmente as rexións máis ricas do sur. En Estados Unidos, aínda que a crise das hipotecas subprime empezase nos recunchos menos prósperos daquela gran terra, estendeuse a cada recuncho e esquina das privilexiadas clases medias, as súas comunidades cercadas, os seus frondosos barrios residenciais, as universidades da Ivy League onde se congregan os podentes, facendo cola por mellores papeis socioeconómicos.

En Europa, o continente enteiro retumba cunha crise que se nega a marchar e que ameaza ilusións europeas que conseguiran manterse intactas durante seis décadas. Os fluxos de migración investíronse, a medida que traballadores polacos e irlandeses abandonaban Dublín e Londres por igual para ir a Varsovia e Melbourne. Ata China, que se librou estupendamente da recesión cunha saudable taxa de crecemento en tempos de contracción global, está en apertos pola caída da súa cota de consumo nos ingresos totais e a súa forte dependencia dos proxectos de investimento estatal que están alimentando unha preocupante burbulla, dous presaxios que non auguran nada bo nunha época en que se cuestiona a capacidade do resto do mundo a longo prazo para absorber os excedentes comerciais do país.

Para maior aporía xeral, as altas esferas deron a coñecer que tamén elas deixaran de comprender os novos xiros da realidade. En outubro de 2008, Alan Greenspan, antigo presidente da Reserva Federal (a Fed) e considerado o Merlín dos nosos tempos, confesou descubrir «un defecto no modelo que eu consideraba a estrutura funcional crítica que define o funcionamento do mundo».

Dous meses despois, Larry Summers, anteriormente secretario do Tesouro do presidente Clinton e, naquel momento, asesor xefe en economía (director do Consello Económico Nacional) do presidente electo Obama, dixo que «nesta crise, facer demasiado pouco supón unha maior ameaza que facer demasiado...». Cando o Gran Mago confesa basear toda a súa maxia nun modelo defectuoso de como funciona o mundo e o decano dos asesores económicos presidenciais propón abandonar toda precaución, o público enténdeo: o noso barco está sulcando augas traizoeiras e inexploradas, a súa tripulación non ten nin idea, o seu patrón está aterrado.

Un tras outro, artigos, extensos ensaios, ata películas comezaron a saír a gallarón polas tubaxes, creando un desbordamento de posibles explicacións sobre o que fallara

Deste xeito entramos nun estado de tanxible aporía compartida. Unha ansiosa incredulidade substituíu á indolencia intelectual. As autoridades parecían privadas de autoridade. As políticas, era evidente, estábanse improvisando sobre a marcha. Case inmediatamente unha desconcertada opinión pública sintonizou as súas antenas en toda dirección posible, buscando desesperadamente explicacións para as causas e natureza do que acababa de sucederlle. Como para demostrar que a oferta non necesita asistencia cando a demanda é abundante, as imprentas empezaron a rodar. Un tras outro, artigos, extensos ensaios, ata películas comezaron a saír a gallarón polas tubaxes, creando un desbordamento de posibles explicacións sobre o que fallara. Pero aínda que un mundo perplexo sempre está preñado de teorías sobre os seus apuros, a sobreprodución de explicacións non garante a disolución da aporía.

Seis explicacións de por que sucedeu

Era a esencia dunha carta enviada á Raíña de Inglaterra pola Academia Británica o 22 de xullo de 2009, en resposta a unha consulta que ela presentara a unha reunión de ruborizados profesores da London School of Economics: «Por que non o viron vir?»

1. «Principalmente é un fracaso da imaxinación colectiva de xente moi brillante... á hora de entender os riscos que corre o sistema no seu conxunto»

Esa era a esencia dunha carta enviada á Raíña de Inglaterra pola Academia Británica o 22 de xullo de 2009, en resposta a unha consulta que ela presentara a unha reunión de ruborizados profesores da London School of Economics: «Por que non o viron vir?» Na súa carta, trinta e cinco dos máis destacados economistas británicos practicamente responden: «Confundimos unha burbulla grande cun Feliz Mundo Novo.» O miolo da súa resposta era que, aínda que estaban ao tanto e cos datos á vista, había dous erros de diagnóstico relacionados: o erro da extrapolación e o (bastante máis sinistro) erro de caer na trampa da súa propia retórica.

Todo o mundo podía ver que os números se estaban desmadrando. En Estados Unidos, a débeda do sector financeiro disparouse desde un xa considerable 22% do produto nacional (Produto Interior Bruto ou PIB) en 1981 a un 117% no verán de 2008. Mentres tanto, os fogares americanos viron a súa participación na débeda do produto nacional elevarse do 66% en 1997 ao 100% dez anos despois. Reunida, a débeda agregada de EEUU en 2008 superaba o 350% do PIB, cando en 1980 mantivérase nun xa avultado 160%. En canto a Gran Bretaña, a City de Londres (o sector financeiro no que a sociedade británica se xogou a maioría das súas cartas, logo da rápida desindustrialización de principios dos oitenta) lucía unha débeda colectiva de case dúas veces e media o PIB de Gran Bretaña, mentres que, sumado a iso, as familias británicas debían unha suma maior que o PIB anual.

Entón, se unha acumulación de débeda exorbitante introducía máis risco do que o mundo podía soportar, como é que ninguén viu vir o desastre?

Entón, se unha acumulación de débeda exorbitante introducía máis risco do que o mundo podía soportar, como é que ninguén viu vir o desastre? Esa era, á fin e ao cabo, a razoable pregunta da Raíña. A resposta da Academia Británica confesaba de mala gana os pecados combinados dunha retórica petulante e unha extrapolación lineal. Xuntos, eses pecados alimentábanse da xactanciosa convicción de que se produciu un cambio de paradigma que permitía ao mundo das finanzas crear unha débeda ilimitada, benigna, sen riscos.

O primeiro pecado, que adoptou a forma dunha retórica de formalización matemática, induciu en autoridades e académicos a falsa crenza de que a innovación financeira extirpara o risco do sistema; que os novos instrumentos permitían unha nova forma de débeda coas propiedades do mercurio. Unha vez xerados os préstamos, troceábanse despois en diminutos pedazos, agrupábanse en paquetes que contiñan diferentes graos de risco e vendíanse por todo o globo. Ao estender deste xeito o risco financeiro, sostiña tal retórica, nin un só axente se enfrontaba a un perigo tan significativo como para facerlles dano se algúns debedores caían en bancarrota. Era unha fe da Nova Era nos poderes do sector financeiro para crear un «risco sen risco», que culminaba na crenza de que agora o planeta podería soportar débedas (e as apostas que se facían sobre esas débedas) que eran moito maiores que os ingresos globais reais.

O vulgar empirismo apontoaba ditas crenzas místicas: alá en 2001, cando a chamada «nova economía» veu abaixo, destruíndo moita da riqueza de papel sacada da burbulla puntocom e de estafas como a de Enron, o sistema resistiu. A burbulla da nova economía de 2001 foi, de feito, peor que o seu equivalente das hipotecas subprime que estalou seis anos despois. E aínda así os efectos adversos foron eficazmente contidos polas autoridades (aínda que o emprego non se recuperou ata 2004-05). Se unha sacudida tan inmensa puido ser absorbida con tanta facilidade, seguramente o sistema podería soportar impactos máis pequenos, como as perdas de 500.000 millóns de dólares en subprimes de 2007-08.

De acordo coa explicación da Academia Británica (a cal, todo hai que dicilo, é amplamente compartida), o crash de 2008 sucedeu porque, para entón -e sen que o soubesen os exércitos de hiperintelixentes homes e mulleres cuxo traballo era haberse decatado mellor-, os riscos que se presumiron non arriscados eran calquera cousa menos iso. Bancos como o Royal Bank of Scotland, que empregaba a 4.000 «xestores de riscos», acabaron consumidos por un buraco negro de «risco deteriorado». O mundo, segundo esta lectura, pagaba o prezo por crerse a súa propia retórica e por presumir que o futuro non sería diferente do pasado máis recente. Ao crer que diluíra o risco con éxito, o noso mundo financiarizado creaba tanto que foi consumido por el.

2. Captura regulatoria

Os mercados determinan o prezo dos limóns. E fano cunha mínima achega institucional, posto que as compradoras recoñecen un bo limón cando llo venden. Non se pode dicir o mesmo dos bonos ou, o que é aínda peor, de instrumentos financeiros sintéticos. Quen compra non pode saborear o «produto», tocalo para ver se está maduro nin cheirar o seu aroma. Depende de información institucional externa e de regras ben definidas que son deseñadas e supervisadas por autoridades desapaixonadas e incorruptibles. Suponse que este era o papel das axencias de cualificación de riscos e dos organismos reguladores do estado. Non cabe dúbida de que ambos os tipos de institución resultaron non só deficientes, senón culpables.

Cando, por exemplo, unha obriga de débeda garantida (CDO) -un activo de papel que agrupa multitude de porcións de tipos de débeda moi diferentes- obtiña unha cualificación tripla A e ofrecía un rendemento dun 1% por encima das Letras do Tesouro de EEUU, o significado era dobre: quen a compraba podía confiar en que a súa compra non era unha porcallada e, se o comprador era un banco, podía tratar aquel pedazo de papel exactamente da mesma forma (e sen un chisco de risco máis) que o diñeiro real co que fora comprado. Esta pretensión axudou aos bancos a conseguir impresionantes beneficios por dúas razóns:

1. Se se aferraban ao seu recentemente adquirida CDO -e, recordemos, as autoridades aceptaban que unha CDO cualificada con triplo A era tan boa como os billetes de dólar do mesmo valor nominal-, os bancos nin sequera tiñan que incluíla nos seus cálculos de capitalización. Isto significaba que podían usar con impunidade os depósitos dos seus clientes para comprar as CDO cualificadas como tripla A sen comprometer a súa capacidade de conceder novos préstamos a outros clientes e outros bancos. Mentres puidesen cargar taxas de interese máis altas que as que pagaran, comprar as CDO cualificadas con triplo A aumentaba a rendibilidade dos bancos sen limitar a súa capacidade de conceder préstamos. As CDO eran, en efecto, instrumentos para saltarse as normas deseñadas para salvar ao sistema bancario de si mesmo.

2. Unha alternativa a gardar as CDO nas cámaras do banco era endosarllas a un banco central (por exemplo, a Reserva Federal) como garantías de préstamos, que os bancos podían usar entón como desexasen: para prestar a clientes, a outros bancos ou para comprar aínda máis CDO. Aquí o detalle crucial é que os préstamos obtidos do banco central co aval das CDO cualificada con triplo A tiñan as ínfimas taxas de interese que cobraba o banco central. Entón, cando as CDO maduraba, a unha taxa de interese dun 1% por encima do que o banco central estaba cobrando, os bancos quedaban coa diferenza.

A combinación destes dous factores significaba que os emisores de CDO tiñan boas razóns para:

a) emitir tantas como lles fose fisicamente posible;

b) pedir prestado tanto diñeiro como fose posible para comprar as CDO doutros emisores; e

c) manter enormes cantidades deste tipo de activos de papel nos seus libros.

Os incentivos eran incendiarios: canto máis se endebedaban as institucións financeiras para comprar as CDO cualificadas como tripla A, máis diñeiro facían. O soño de ter un caixeiro automático no salón de casa fíxose realidade, polo menos para as institucións financeiras privadas e a xente que as dirixía

Ai, era unha invitación para que imprimisen o seu propio diñeiro! Non é de estrañar que Warren Buffet botase unha ollada ás lendarias CDO e as describise como armas de destrución masiva. Os incentivos eran incendiarios: canto máis se endebedaban as institucións financeiras para comprar as CDO cualificadas como tripla A, máis diñeiro facían. O soño de ter un caixeiro automático no salón de casa fíxose realidade, polo menos para as institucións financeiras privadas e a xente que as dirixía.

Con estes datos ante os nosos ollos, non é difícil chegar á conclusión de que o crash de 2008 foi o inevitable resultado de outorgar aos cazadores furtivos o papel de gardabosques. O seu poder era impúdico e a súa imaxe de bruxos postmodernos que sacaban da nada nova riqueza e novos paradigmas resultaba incontestable. Os banqueiros pagábanlle ás axencias de cualificación de riscos para que estendesen o status de triplo Á as CDO que eles emitían; as autoridades reguladoras (incluído o banco central) aceptaban esas cualificacións como lexítimas; e as novas promesas que se fixeron cun emprego mal pagado nunha das autoridades reguladoras deseguida comezaron a avanzar nas súas carreiras pasando a Lehman Brothers ou Moody's. Supervisándoos a todos eles había unha hoste de secretarios do tesouro e ministros de Finanzas que, ou ben xa prestaran anos de servizo en Goldman Sachs, Bear Stearns, etc., ou ben esperaban unirse a aquel círculo máxico tras deixar a política.

Supervisándoos a todos eles había unha hoste de secretarios do tesouro e ministros de Finanzas que, ou ben xa prestaran anos de servizo en Goldman Sachs, Bear Stearns, etc., ou ben esperaban unirse a aquel círculo máxico tras deixar a política

Nun ambiente no que reverberaban as cortizas das botellas de champaña e os motores revolucionados de brillantes Porsches e Ferraris; nunha paisaxe no que torrentes de curmás bancarias alagaban áreas xa adiñeiradas (estimulando aínda máis o boom inmobiliario e creando novas burbullas desde Long Island e o East End de Londres nos arredores de Sydney e os bloques de apartamentos de Xangai); nesa contorna no que en aparencia a riqueza de papel se autopropagaba, necesitouse unha disposición heroica, temeraria, para dar a alarma, facer as preguntas incómodas, pór en dúbida a pretensión de que as CDO cualificadas con triplo A supuñan un risco cero. Ata se algunha reguladora, corredora de bolsa ou executiva bancaria incurablemente romántica pretendese dar a voz de alarma, sería varrida do mapa e acabaría como unha tráxica figura arroxada ao arroio da historia.

Os irmáns Grimm teñen un relato cunha pota máxica que encarna os soños temperáns da industrialización, con cornucopias automáticas que cumpren todos os nosos desexos, sen freo. Era tamén un relato cru e moralizante que demostraba como aqueles soños industriais podían converterse en pesadelo. Pois, cara ao final do relato, a marabillosa pota tolea e termina alagando o pobo de gachas. A tecnoloxía rebelouse, do mesma xeito que a propia creación do enxeñoso doutor Frankenstein de Mary Shelley volveuse encarnizadamente contra el. Dun xeito similar, os caixeiros automáticos virtuais materializados por Wall Street, as axencias de cualificación de riscos e os organismos reguladores en conivencia con eles alagaron o sistema financeiro cunhas gachas do noso tempo que ter- minaron afogando a todo o planeta. E cando, no outono de 2008, os caixeiros automáticos deixaron de funcionar, un mundo adito ás gachas sintéticas detívose en seco cun chirrido.

3. Cobiza irreprimible

«É a natureza da besta», di a terceira explicación. Os humanos son criaturas codiciosas que só simulan civismo. Á máis mínima oportunidade, roubarán, saquearán e abusarán dos demais

«É a natureza da besta», di a terceira explicación. Os humanos son criaturas codiciosas que só simulan civismo. Á máis mínima oportunidade, roubarán, saquearán e abusarán dos demais. Esta lóbrega visión da humanidade deixa pouco espazo para un chisco de esperanza de que os intelixentes abusóns acepten regras que prohiban os abusos. Porque, aínda que acepten, quen vai facer que se cumpran? Para manter aos abusóns baixo control sería necesario un Leviatán dotado dun poder extraordinario. Pero, entón, quen lle porá o cascabel ao Leviatán?

Así é como funciona a mente neoliberal, chegando á conclusión de que quizais as crises sexan males necesarios; de que ningún modelo humano pode impedir os desastres económicos. Durante unhas décadas, comezando cos intentos posteriores a 1932 do presidente Roosevelt para regular os bancos, a solución do Leviatán foi amplamente aceptada: o Estado podía e debía xogar o seu papel hobbesiano regulando a cobiza e equilibrándoa coa decencia. A Lei Glass-Steagall de 1933 é posiblemente o exemplo máis citado dese esforzo regulador.

Con todo, os anos setenta viron un firme afastamento deste marco regulatorio e un avance en dirección ao restablecemento da perspectiva fatalista de que a natureza humana sempre atopará camiños para frustrar as súas mellores intencións.

Esta «retirada cara ao fatalismo» coincidiu co período en que o neoliberalismo e a financiarización comezaban a asomar as súas feas caras. Isto significou unha nova versión do vello fatalismo: o abafador poder do Leviatán, aínda que era necesario para manter aos abusóns no seu sitio, estaba afogando o crecemento, constreñendo a innovación, pondo freo ás finanzas creativas e, en consecuencia, mantendo o mundo ao ralentí xusto cando as innovacións tecnolóxicas ofrecían o potencial de empuxarnos cara a planos máis elevados de desenvolvemento e prosperidade.

O hábil manexo das súas consecuencias por parte de Greenspan valeulle a reputación de arranxar as cousas eficientemente logo dun colapso do mercado monetario. Faría o mesmo «milagre» unha e outra vez ata a súa xubilación en 2006

En 1987, o presidente Reagan decidiu substituír a Paul Volcker (nomeado pola Administración Carter) como presidente da Reserva Federal. A súa elección foi Alan Greenspan. Meses máis tarde, os mercados monetarios experimentaban o peor día da súa existencia, o infame episodio do «Luns Negro». O hábil manexo das súas consecuencias por parte de Greenspan valeulle a reputación de arranxar as cousas eficientemente logo dun colapso do mercado monetario. Faría o mesmo «milagre» unha e outra vez ata a súa xubilación en 2006.

Greenspan fora escollido polos acérrimos neoliberais de Reagan non a pesar de, senón por mor da súa crenza profundamente arraigada de que os méritos e capacidades da regulación estaban sobrevalorados. Greenspan dubidaba verdadeiramente de que calquera institución estatal, incluída a Reserva Federal, puidese pór freo á natureza humana e conter a cobiza de xeito efectivo sen, ao mesmo tempo, matar a creatividade, a innovación e, en última instancia, o crecemento. A súa crenza levouno a adoptar unha receita simple, que deu forma ao mundo durante os seus bos dezanove anos: posto que nada disciplina a cobiza humana como os implacables amos da oferta e a demanda, deixemos que os mercados funcionen como queiran, pero que o Estado se manteña alerta e disposto a intervir para arranxar as desfeitas cando chegue o inevitable desastre. Como un pai liberal que lle permite aos seus fillos meterse en todo tipo de leas, esperaba os problemas pero pensaba que era mellor facerse a un lado, preparado sempre para entrar, limpar logo da escandalosa festa ou curar as feridas e os ósos rotos.

Como un pai liberal que lle permite aos seus fillos meterse en todo tipo de leas, esperaba os problemas pero pensaba que era mellor facerse a un lado, preparado sempre para entrar, limpar logo da escandalosa festa ou curar as feridas e os ósos rotos

Greenspan cinguiuse á súa receita, e a ese modelo subxacente do mundo, en todas e cada unha das épocas difíciles que se produciron durante a súa presidencia. Durante as épocas boas, quedaba sentado, sen facer case nada, aparte de soltar algunha que outra arenga sibilina. Despois, cando estalaba algunha burbulla, intervíñase agresivamente, baixaba os tipos de interese en picado, alagaba os mercados con diñeiro e polo xeral facía calquera cousa necesaria para refrotar o barco que se afundía. A receita parecía funcionar ben, polo menos ata 2008, ano e medio logo do seu retiro dourado. Despois deixou de funcionar.

No seu favor, Greenspan confesou ter malinterpretado o capitalismo. Aínda que só sexa por este mea culpa, a historia debería tratalo con benevolencia, pois hai moi poucos exemplos de homes poderosos dispostos a e capaces de sincerarse, en especial cando quen adoitaban ser os seus amigotes seguen negándose a admitir os seus erros. De feito, o modelo do mundo de Greenspan, ao que el mesmo renunciou, aínda segue vivo, san e volvendo imporse.

Apoiado e incitado por un renacente Wall Street empeñado en facer descarrilar calquera intento serio, posterior a 2008, de regular o seu comportamento, a perspectiva de que a natureza humana non pode ser contida sen comprometer simultaneamente a nosa liberdade e a nosa prosperidade a longo prazo volveu. Como un doutor que cometese unha neglixencia criminal e cuxo paciente sobrevivise por sorte, o establishment anterior a 2008 segue insistindo en ser absolto amparándose en que o capitalismo, logo de todo, sobrevive. E se algunhas de nós seguimos insistindo en asignar as culpas do crash de 2008, por que non censurar a natureza humana? Seguramente unha introspección honesta revelaríanos a todas e cada unha de nós un lado escuro culpable. O único pecado que confesou Wall Street é proxectar ese lado escuro sobre unha pantalla máis grande.

4. Orixes culturais

En setembro de 2008, os europeos miraban con condescendencia cara ao outro lado do charco, sacudindo a cabeza coa interesada convicción de que os anglo-celtas, finalmente, estaban recibindo o seu merecido

En setembro de 2008, os europeos miraban con condescendencia cara ao outro lado do charco, sacudindo a cabeza coa interesada convicción de que os anglo-celtas, finalmente, estaban recibindo o seu merecido. Tras anos e anos de sermóns sobre a superioridade do modelo anglo-céltico, sobre as vantaxes dos mercados laborais flexibles, sobre o idiota que era pensar que Europa podería manter unha xenerosa rede de benestar social na era da globalización, sobre as marabillas dunha cultura emprendedora agresivamente atomizada, sobre a bruxería de Wall Street e sobre a brillantez da City de Londres posterior ao Big-Bang, as noticias do crash, os seus sinais e avisos mentres se transmitían por todo o mundo, encheron o corazón europeo dunha mestura de Schadenfreude e temor.

Desde logo, non pasou moito tempo antes de que a crise migrara a Europa, metamorfoseándose no proceso en algo moito peor e máis ameazante do que os europeos podían chegar a anticipar. No entanto, a maioría dos europeos seguen convencidos das raíces culturais anglo-célticas do crash. Culpan á fascinación que senten os pobos angloparlantes pola noción da propiedade da vivenda a toda costa. Teñen dificultades para introducir nas súas mentes un modelo económico que xera ridículos prezos inmobiliarios ao estigmatizar a quen alugan vivenda en lugar de comprar (por estar subxugados aos seus caseiros) mentres enaltecen aos falsos propietarios (que están aínda máis endebedados cos banqueiros).

Europa e Asia por igual viron o obsceno tamaño relativo do sector financeiro anglo-céltico, que estivera crecendo durante décadas a expensas da industria, e convencéronse de que o capitalismo global estaba en poder de lunáticos. Así que cando o desastre empezou precisamente neses lugares (EEUU, Gran Bretaña, Irlanda, o mercado inmobiliario e Wall Street), non puideron evitar sentirse reafirmadas. Mentres o sentido europeo de reafirmación recibiu o salvaxe golpe da consecuente crise do euro, Asia aínda pode permitirse unha gran dose de condescendencia. De feito, en gran parte de Asia alúdese ao crash de 2008 e as súas secuelas como «a Crise do Atlántico Norte».

5. A teoría tóxica

En 1997, Robert Merton e Myron Scholes recibiron o premio Nobel de Economía por desenvolver «unha fórmula pioneira para a tasación de opcións financeiras». «A súa metodoloxía», pregoaba a nota de prensa do comité do premio, «abriu o camiño para as tasacións económicas en moitas áreas. Tamén xerou novos tipos de instrumentos financeiros e facilitou unha xestión de riscos máis eficiente na sociedade.» Ai, se o desafortunado comité do Nobel soubese que, nun par de breves meses, a moi encomiada «fórmula pioneira» causaría un espectacular desastre de centos de miles de millóns de dólares, o colapso dun importante fondo de investimento libre (o infame LTCM, no que Merton e Scholes investiran todo o seu prestixio) e, naturalmente, un rescate por parte das sempre serviciais contribuíntes estadounidenses.

As finanzas tóxicas e a teorización económica tóxica convertéronse en procesos que se reforzaban mutuamente

A auténtica causa da quebra de LTCM, que foi un mero ensaio do desastre maior que suporía o crash de 2008, foi bastante simple: inmensos investimentos apoiábanse na indemostrable premisa de que se pode calcular a probabilidade das acontecementos que o propio modelo desestima non só como improbables, senón, de feito, como inteorizables. Adoptar unha premisa loxicamente incoherente nas teorías propias xa é bastante malo. Pero xogarse a fortuna do capitalismo mundial baseándose en semellante premisa bordea o criminal. Entón, como lograron os economistas que coase? Como convenceron ao mundo e ao comité do Nobel de que podían calcular a probabilidade de acontecementos (tales como unha sucesión de falta de pagamentos) que o seu propio modelo presumía que eran incalculables?

A resposta reside máis no campo da psicoloxía de masas que na propia economía: os economistas puxeron unha nova etiqueta á ignorancia e comercializárona como unha forma de coñecemento provisional. Despois os financeiros construíron novas formas de débeda sobre esa ignorancia reetiquetada e levantaron pirámides sobre a premisa de que o risco eliminouse. Cantos máis investidores eran convencidos, máis diñeiro facían todos os implicados e mellor era a posición dos economistas para acalar a calquera que se atrevese a pór en dúbida as súas premisas subxacentes. Deste xeito, as finanzas tóxicas e a teorización económica tóxica convertéronse en procesos que se reforzaban mutuamente.

Mentres os Mertons do mundo financeiro dedicábanse a recoller premios Nobel e acumular fabulosos beneficios ao mesmo tempo, aqueles de os seus colegas que permanecían nos grandes departamentos de economía estaban cambiando o «paradigma» da teoría económica. Se un tempo atrás, os economistas destacados dedicábanse ao asunto de dar explicacións, a nova tendencia era reetiquetar. Copiando a estratexia dos financeiros de disfrazar a ignorancia como coñecemento provisional e a incerteza como risco sen risco, os economistas renomearon o desemprego inexplicado (por exemplo, unha taxa observada do 5% que se resistía a cambiar) como a taxa natural de desemprego. O bo da nova etiqueta era que, de súpeto, o desemprego parecía natural e, xa que logo, xa non necesitaba explicación.

Neste punto, merece a pena profundar un pouco máis no elaborado timo dos economistas: cada vez que eran incapaces de explicar as desviacións observadas na conduta humana a partir das súas predicións, a) etiquetaban tal comportamento como «desequilibrio» e despois, b) presupuñan que este era aleatorio e incluíano no seu modelo como tal. En tanto as «desviacións» fosen acaladas, os modelos funcionaban e os financeiros conseguían beneficios. Pero cando rendeu a desazón e comezou o pánico no sistema financeiro, quedou demostrado que as «desviacións» eran de todo menos aleatorias. Naturalmente, os modelos viñeron abaixo, xunto cos mercados que axudaran a crear.

Calquera que investigue sen prexuízos estes episodios debe, din, concluír que as teorías económicas que dominaron o pensamento de persoas influentes (no sector bancario, os fondos de cobertura, a Reserva Federal, o Banco Central Europeo... en todas partes) non eran máis que formas levemente veladas de fraude intelectual, que proporcionaban as follas de parra «científicas» tras as cales Wall Street intentaba esconder a verdade acerca das súas «innovacións financeiras». Presentábanse con nomes impresionantes, como Hipóteses do Mercado Eficiente (HME), Teoría das Expectativas Racionais (TER) e Teoría do Ciclo Económico Real (TCER). En realidade, non eran máis que teorías moi ben empaquetadas cuxa complexidade matemática logrou ocultar a súa debilidade durante demasiado tempo.

Tres teorías tóxicas que apontoaron o pensamento do establishment ata 2008

HME: Ninguén pode facer diñeiro sistematicamente dubidando do mercado. Por que? Porque os mercados financeiros llas enxeñan para asegurarse de que os prezos actuais revelen toda a información privada que hai. Algúns axentes dos mercados reaccionan esaxeradamente ante a nova información, outros reaccionan con pasividade. Polo tanto, ata cando todos equivócanse, o mercado acerta. Pura teoría panglossiana!

TER: Ninguén debería esperar que ningunha teoría sobre as accións humanas faga predicións acertadas a longo prazo se a teoría presupón que os humanos a malinterpretan a diario ou a ignoran totalmente. Por exemplo, imaxinemos que unha brillante matemática desenvolvese unha teoría para farolear no póker e instruísenos no seu uso. A única forma de que funcionase para nós sería se as nosas opoñentes non tivesen acceso á teoría ou a malinterpretaran. Porque se as nosas opoñentes tamén coñecesen a teoría, todas poderían usala para pescudar cando imos de farol, frustrando así o propósito do farol. Ao final, abandonariámola e elas farían o mesmo. A TER dá por sentado que tales teorías non poden predicir ben o comportamento porque a xente darase conta e, co tempo, infrinxirá os seus mandatos e predicións.

Non cabe dúbida de que isto soa radicalmente antipaternalista. Presupón que a sociedade non pode recibir moitas aclaracións de teóricos que cren coñecer os seus comportamentos mellor que Fulano e Mengano. Pero a puntilla vén ao final: para que a TER se sosteña, ten que ser certo que os erros da xente (cando predicir algunha variable económica, como a inflación, os prezos do trigo, o prezo dun derivado financeiro ou dunha acción) sempre teñen que ser aleatorios, é dicir, sen un patrón, sen correlación, sen teorización posible. Só se necesita reflexionar un momento para ver que a adhesión á TER, especialmente cando se asocia coa HME, é equivalente a non esperar nunca recesións, por non mencionar as crises. Así que, como responde un crente da HME e a TER cando os seus ollos e oídos grítanlle ao seu cerebro: «¡recesión, quebra, colapso!»? A resposta é dirixíndose á TCER en busca dunha explicación reconfortante.

TCRN: Tomando a HEM e a TER como punto de partida, esta teoría describe o capitalismo como unha Gaia perfectamente axustada. Sen interferencias, permanecerá en equilibrio e nunca sufrirá unha contracción (como a de 2008). Con todo, ben podería ser «atacada» por algún shock «esóxeno» (proveniente dalgún Estado entrometido, unha caprichosa Reserva Federal, os abxectos sindicatos, produtores de petróleo árabes, estranxeiros, etc.), á que debe responder e adaptarse. Como unha benevolente Gaia que reaccionase ao impacto dun inmenso meteorito, o capitalismo responde con eficiencia ás sacudidas esóxenas. Quizais lle leve un tempo absorber o golpe, e poida que haxa moitas vítimas no proceso, pero, con todo, o mellor xeito de xestionar as crises é deixar que o capitalismo lide con elas sen ser sometido a máis choques administrados polas egoístas autoridades estatais e as súas compañeiras de viaxe (que finxen defender o ben común para promover os seus propios intereses).

En resumo, os derivados financeiros tóxicos foron apontoados pola teoría economía tóxica, que, á súa vez, non eran máis que delirios interesados en busca dunha xustificación teórica; tratados fundamentalistas que só recoñecían os feitos cando estes acomodaban as demandas da fe lucrativa. A pesar das súas altisonantes etiquetas e a súa aparencia técnica, os modelos económicos eran simples versións matemáticas da enternecedora superstición de que os mercados saben que é mellor, tanto en tempos de tranquilidade, como en períodos tumultuosos.

6. Fallo sistémico

E se o capitalismo non é un sistema «natural» senón, máis ben, un sistema particular propenso ao fallo sistémico?

E se non se puidese culpar do crash nin á natureza humana nin á teoría económica? E se resulta que se debeu a que os banqueiros fosen cobizosos (aínda que a maioría o sexan) ou a que fixesen uso de teorías tóxicas (aínda que sen dúbida fixérono), senón a que o capitalismo foi presa dunha trampa creada por el mesmo? E se o capitalismo non é un sistema «natural» senón, máis ben, un sistema particular propenso ao fallo sistémico?

A esquerda, con Marx como o seu profeta orixinal, sempre advertiu que, como sistema, o capitalismo esfórzase por converternos en autómatas e por converter a nosa sociedade de mercado nunha distopía ao estilo de Matrix. Pero canto máis se achega a alcanzar o seu obxectivo, máis se aproxima ao momento da súa propia ruína, de forma moi parecida ao mítico Ícaro. Despois, tras o crash (e a diferenza de Ícaro), levántase do chan, sacode o po e volve embarcarse na mesma ruta unha e outra vez.

Nesta explicación final da miña lista, parece coma se as nosas sociedades capitalistas fosen deseñadas para xerar crises periódicas, que empeoran cada vez máis canto máis afastan o traballo humano do proceso de produción e o pensamento crítico do debate público. A quen culpan á avaricia, a cobiza e o egoísmo humanos, Marx replicáballes que están seguindo un bo instinto, pero están mirando no lugar equivocado; que o segredo do capitalismo é a súa tendencia á contradición, a súa capacidade para producir ao tempo riqueza masiva e pobreza insoportable, magníficas novas liberdades e as peores formas de escravitude, refulxentes escravos mecánicos e traballo humano depravado.

A vontade humana, nesta lectura, pode resultar escura e misteriosa; pero, na Idade do Capital, converteuse máis nun derivado que nunha forza motriz. Pois é o capital o que usurpou o papel da forza primaria que dá forma ao noso mundo, incluída a nosa vontade. O impulso autorreferencial do capital búrlase da vontade humana, do empresariado e da clase traballadora por igual. A pesar de ser inanimado e inconsciente, o capital -abreviatura de máquinas, diñeiro, derivados titularizados e toda forma de riqueza cristalizada- evoluciona rapidamente coma se funcionase en por si, usando axentes humanos (banqueiros, xefes e man de obra en igual medida) como peóns do seu propio xogo.

De xeito similar ao noso subconsciente, o capital tamén implanta ilusións nas nosas mentes, por encima de todas, a ilusión de que, ao servirlle, facémonos valiosas, excepcionais, potentes. Enorgullecémonos da nosa relación con el (xa sexa como financeiros que «crean» millóns nun só día, xa como empresarias das que dependen multitude de familias traballadoras, ou como traballadoras que gozan dun acceso privilexiado a unha brillante maquinaria ou a ridículos servizos fose do alcance de emigrantes ilegais), pechando os ollos ao tráxico feito de que é o capital o que, en efecto, é dono de todas nós, e que somos nós quen o servimos a el.

O filósofo alemán Schopenhauer reprendeunos a nós, as humanas modernas, por enganarnos crendo que as nosas crenzas e accións están sometidas á nosa conciencia. Nietzsche coincidiu con el ao suxerir que todas as cousas nas que cremos, en calquera momento dado, non reflicten máis verdade que a do poder doutro sobre nós. Marx meteu á economía na estampa, reprendéndonos por ignorar a realidade de que os nosos pensamentos foron secuestrados polo capital e a súa ansia acumuladora. Por suposto, aínda que segue a súa propia e férrea lóxica, o capital evoluciona inconscientemente. Ninguén deseñou o capitalismo e ninguén pode civilizalo agora que vai a toda máquina.

Tras evolucionar sinxelamente, sen consentimento de ninguén, liberounos rapidamente de formas máis primitivas de organización social e económica. Xerou máquinas e instrumentos (materiais e financeiros) que nos permitiron apoderarnos do planeta. Permitiunos imaxinar un futuro sen pobreza, onde as nosas vidas xa non están a mercé dunha natureza hostil. Pero, ao mesmo tempo, do mesmo xeito que a natureza produciu a Mozart e o sida usando o mesmo mecanismo indiscriminado, tamén o capital produciu forzas catastróficas con tendencia a provocar discordia, desigualdade, guerra a escala industrial, degradación ambiental e, por suposto, crises financeiras. De vez, xeraba -sen xeito nin dereito- riqueza e crise, desenvolvemento e privación, progreso e atraso.

Podería ser entón que o crash de 2008 non fose máis que a nosa oportunidade periódica para darnos conta de ata onde permitimos que a nosa vontade estea subxugada ao capital?

Podería ser entón que o crash de 2008 non fose máis que a nosa oportunidade periódica para darnos conta de ata onde permitimos que a nosa vontade estea subxugada ao capital? Seica foi unha sacudida que debía espertarnos á realidade de que o capital se converteu nunha «forza á que debemos someternos», nun poder que desenvolve «unha enerxía cosmopolita, universal que creba calquera límite e calquera vínculo e preséntase como a única política, a única universalidade, o único límite e o único vínculo»?