Paul Ríos: “Coa desaparición de ETA tentarán vincular os movementos independentistas coa violencia”

Paul Ríos, no acto de despedida de Lokarri CC-BY-NC-SA Lokarri

“ETA naceu deste pobo e, agora, disólvese nel”: así anunciou o seu fin definitivo Euskadi Ta Askatasuna hai meses despois de case 60 anos. Decretaba así a súa desaparición, confirmando o desmantelamento de todas as súas estruturas, que chegaron a contar no seu punto máis álxido con máis de 1.000 persoas activas nas súas ringreiras clandestinas. Activistas revolucionarios e novos gudaris para uns, terroristas inhumanos e asasinos en serie para outros. O certo é que baixo as distintas siglas de ETA se cometeron verdadeiras atrocidades. Como organización antifranquista nos comezos e como actor presente e condicionante da vida colectiva durante más de 40 anos de postfranquismo e restauración borbónica foron máis de 850 as vítimas mortais ocasionadas en accións violentas, e milleiros os feridos. Secuestros. Un magnicidio que precipitou os estertores do réxime fascista de Franco e varios intentos frustrados.  Tamén arredor de 4.000 persoas torturadas polas forzas de seguridade, ilegalizacións de partidos, xornais e doutras organizacións da sociedade civil.

Paul Ríos impulsou dende Lokarri a Conferencia de Paz de 2011 que deu lugar ao cesamento das accións armadas de ETA hai agora sete anos

No actual escenario, difícil de imaxinar hai tan só unha década e media, entrevistamos a Paul Rios (Getxo, 1974). Leva desde finais dos anos de chumbo pelexando por ver o final de tanta dor. Non o proporán para un Nobel da Paz, aínda que teña madeira e percorrido para poder optar a el. Dende Lokarri, colectivo pola paz que se disolveu en 2015, impulsou a Conferencia de Paz de San Sebastián en 2011, que deu lugar ao cese da loita armada de ETA. Un arraiano que axudou a difuminar fronteiras e desbrozar o terreo para o intento dunha resolución dialogada con implicación de axentes internacionais sobre a base e o exemplo doutras resolucións de conflitos similares noutras partes do planeta. Para acadar unha convivencia normalizada sobre bases democráticas, que imposibiliten unha volta atrás. 

Cales son as súas sensacións, no plano persoal, sobre o momento que vive Euskadi? Que garantías hai de que non haxa unha volta atrás? Hai risco da emerxencia de grupos disidentes que poidan estropear o andado como apuntan, interesadamente ou non, algunhas fontes?
En moitas ocasións teño a sensación, persoal e colectiva, de que non somos plenamente conscientes de como mellorou a situación en Euskadi nos últimos 10 anos. Pasamos dunha realidade marcada pola violencia, por miles de persoas que tiveron que vivir acompañadas por escoltas por mor da ameaza de ETA, coa esquerda abertzale ilegalizada, a tensión, as violacións dos dereitos humanos... A outra cunha ETA desarmada e desaparecida, no que todos os sectores políticos contan con partidos legais, no que se realizaron moitos avances no recoñecemento de todas as vítimas. Hai menos tensións, menos medo, máis vontade de construír o futuro xuntos, de vivir xuntos. O cambio producido foi radical e a moito mellor.

"O cambio foi radical e irreversible, non hai volta atrás. A opinión case unánime na sociedade vasca é favorable a resolver as nosas diferenzas por medios pacíficos e democráticos"

Eu considero un que é un cambio irreversible. Non hai volta atrás. A opinión case unánime na sociedade vasca é favorable para resolver as nosas diferenzas exclusivamente por medios pacíficos e democráticos. É verdade que hai algunhas persoas que aínda consideran a violencia como ferramenta lexítima e útil, pero son unha minoría residual e, polo tanto, non teñen a base social mínima que podería facer posible o regreso á violencia. Descartado por completo.

Poderia facer unha orde cronolóxica dos pasos que se foron dando desde a Conferencia de Paz de San Sebastian en 2011 e os fitos que foron marcando o camiño ata hoxe, e o seu significado?
Destacarei dous carrís principais nos últimos anos. Por unha banda, en canto ao final da violencia, en 2017 ETA desarmouse, entregando a ubicación dos depósitos de armas a representantes internacionais e á sociedade civil. Foi un proceso único no mundo, xa que se fixo con moi pouca colaboración dos estados implicados. Este camiño reforzouse en maio deste ano, cando ETA anunciou a súa disolución.
No carreiro da construción de convivencia déronse pasos importantes. As vítimas do terrorismo tiñan a protección e recoñecemento outorgado polas leis aprobadas no Parlamento vasco e no de Navarra. Agora tamén se aprobaron leis para recoñecer ás vítimas de abusos policiais. Ao mesmo tempo, créase Gogora, unha institución para preservar a memoria. Iniciáronse iniciativas coas vítimas impulsadas polo Goberno Vasco para contribuír á convivencia. E en moitos lugares hai experiencias de rencontro, diálogo e recoñecemento. Con todo isto, céntranse as bases para unha cultura de paz que impida que todo isto volva acontecer no futuro.

Dicía nunha entrevista recente que “hai un consenso social: non queremos que se repita tanto sufrimento”. Que condicións e pasos terían que producirse, en adiante, para evitalo?

O desarme e disolución de ETA era necesario neste sentido, para reforzar as garantías de non repetición. Agora ben, o importante é reforzar a convicción social de que a violencia foi un desastre que non debe repetirse, debido ás graves e irreversibles consecuencias humanas que xera. Isto require tres ferramentas fundamentais. Debe haber un exercicio de autocrítica por parte de todo o que se fixo no pasado. Tamén se debe preservar o recordo do sufrimento das vítimas, como recordatorio tanxible e real do que implica o uso da violencia. E, por último, deben reforzarse as ferramentas de xestión pacífica das diferenzas: o diálogo, a escoita, ou o respecto ás diferentes.

Paul Ríos e Brian Currin / CC BY-SA-NC Lokarri

"Rajoy tivo nas súas mans unha gran oportunidade para contribuír ao final definitivo da violencia, pero rexeitouno e iso obrigounos a buscar solucións innovadoras nas que os gobernos vasco e navarro e a sociedade civil colaboraron"

Como cualifica a actitude do goberno español en todos estes anos? Sen remontarse aos anos de González e Aznar, ás treguas e distintos procesos negociadores... Cal foi a diferenza principal entre o goberno de Zapatero e o de Mariano Rajoy?
Repetino moitas veces durante estes anos. O Goberno de Rajoy tratounos como cidadáns españois de segunda clase. Máis aló das opinións políticas de cada un, suponse que tamén foi o noso goberno e, nun momento no que necesitabamos toda a axuda posible, negóunola. Por exemplo, en repetidas ocasións o lehendakari Urkullu solicitou a súa colaboración e Rajoy nin sequera respondeu. Actuou máis en clave electoral que na clave para axudar. Tivo nas súas mans unha gran oportunidade para contribuír ao final definitivo da violencia, pero rexeitouno e iso obrigounos a buscar solucións innovadoras nas que os gobernos vasco e navarro e a sociedade civil colaboraron, con apoio internacional, para ir consolidando paseniñamente, pero con pasos firmes, o proceso de paz. Con Zapatero pódese  ser crítico en varios aspectos, pero polo menos facilitou a celebración da Conferencia de Aiete, co posterior anuncio de ETA do fin da violencia.

Foi determinante a participación de actores e instancias internacionais ou o papel determinante sae do núcleo da propia sociedade vasca?
O papel determinante foi, sen ningunha dúbida, do conxunto da sociedade vasca. A participación internacional foi de gran axuda para fortalecer, dar lexitimidade e axudar a procurar novas solucións para tempos de dificultade e bloqueo. Pero un proceso de paz ten éxito cando é a sociedade afectada a que é o principal protagonista, motor e defensor da paz. E iso aconteceu en Euskadi.

Por qué cre que non se lle está a dar tanta relevancia, no informativo, a un feito que ten unha dimensión histórica?

"O papel determinante foi, sen ningunha dúbida, do conxunto da sociedade vasca e a participación internacional foi de gran axuda"

Hai dous motivos. O primeiro é que a desaparición de ETA se daba por feita. E probablemente o que cambiou radicalmente a situación foi a fin da violencia en 2011, especialmente para as persoas ameazadas. A segunda razón responde a intereses particulares. Moitos preferirían que ETA permanecese latente para xustificar a súa posición inmóbil, coa escusa de que a organización terrorista permanece activa. Esta disolución unilateral, de certa forma, rompeu este relato.

Cal prevé que sexa a actitude do estado español respecto ao escenario futuro de paz e normalidade nesta batalla pola instauración dun relato?
Temo que continuará a batalla polo relato. Detrás diso hai fortes intereses políticos. E o Estado seguirá intentando impoñer a súa propia visión, que está baseada en tres premisas: só ETA violou os dereitos humanos, foi o Estado quen derrotou a ETA e o fixo a pesar da covardía ou silencio da sociedade vasca . É unha historia de trazo groso que ignora matices e outras realidades. Quizáis sexa comprable fóra de Euskadi, pero aquí sabemos da complexidade do que pasou.

Coa involución democrática, o retroceso en dereitos e liberdades, e a aplicación do artigo 155 como consecuencia do procés catalán, córrese risco de poñer en perigo o avanzado ata hoxe?
Non o creo. Mirando a Cataluña, ao contrario, teño a impresión de que demostra o que é posible sen violencia (mobilización e apoio cidadán masivo). Pola contra, seguramente haxa sectores políticos en Euskadi lamentando non poder unirse ao que pasa en Cataluña como consecuencia da terrible herdanza deixada por ETA.

Sostén Ignacio Sánchez Cuenca, no seu traballo La desfachatez intelectual, que o sistema político e mediático español, e boa parte da “intelectualidade”, puido unificar un relato durante décadas en torno á demonización de ETA e o independentismo, e isto ligado a toda disidencia política máis alá da alternacia bipartidista construiu un relato hexemónico para preservar o statu quo. Agora que ETA desaparece, poderán soster durante máis tempo algo que non se corresponde coa realidade e isto pode abrir a porta a transformacións baixo parámetros democráticos?
Eu non o teño claro. Seguramente intentarán vincular o movemento vasco de independencia con ETA, presentándoo como o herdeiro de toda a súa violencia e responsable das súas vítimas. Incluso intentou facerse en Cataluña. Non vexo sinais de que isto vaia cambiar. Coido que en gran parte da opinión pública española aínda está presente o concepto de unidade de España baseada na forza e a imposición (non me refiro á forza armada só, senón a todo o poder que ten un Estado) e non na convicción ou na sedución .

"A loita contra o terrorismo úsase para outros fins e de forma, a todas luces, excesiva"

Como valoras que, en ausencia de violencia e sen a actividade de ETA, se estea a xeneralizar o termo “terrorista” e a imputación de gravísimos delitos? Episodios coma o da agresión de Alsasua mostran que aínda queda moito por percorrer?
Baixo o disfrace da loita contra o terrorismo, as penas aumentaron considerablemente. Permaneceu como herdanza do tempo de ETA e converteuse nunha ferramenta de persecución de actividades que non o son. Deste xeito, úsase para outros fins e de forma, a todas luces, excesiva.

Que quedaría por facer, na túa opinión, para pechar definitivamente as consecuencias do conflicto?
En relación cos presos é necesario distinguir os problemas humanitarios da reinserción social. En canto ao achegamento dos presos, ou para mellorar a situación dos enfermos graves, debe ser independente da situación política ou do posicionamento de cada un. Os estándares penais da ONU e do Consello de Europa determinan que deben cumprir a sentenza próxima á súa familia e á súa contorna social. Isto implica que deben achegarse a Euskadi. En canto á súa reintegración, polo menos, deberían poder acceder a esta nas mesmas condicións que calquera outro preso, sen medidas excepcionais, que non sexan xustificables desde o momento en que ETA foi disolta.

"Todas as vítimas teñen dereito á verdade, á reparación e ao recoñecemento. Todas deben sentir que son tratadas con respecto"

En canto ás vítimas, todas elas teñen o dereito á verdade, á reparación e ao recoñecemento, independentemente de quen fose o autor. Debemos preservar o recordo das vítimas de ETA; acompañar e honralas. E tamén ás vítimas das organizacións terroristas como os GAL. Hoxe, onde ocorre o maior déficit é en relación ás vítimas de violacións dos dereitos humanos cometidas por axentes da autoridade. Todos deben sentir que son tratados con respecto. Por humanidade e porque son a imaxe do que significa usar a violencia e violar os dereitos humanos: dor, sufrimento, soidade, impotencia e desamparo.

Cales serían para ti as persoas máis determinantes para acadar este escenario actual de non-violencia?
É responsabilidade da sociedade vasca no seu conxunto. Debémosllo ás xeracións futuras. Debemos crear as condicións que promovan a convivencia. Pero, obviamente, os líderes políticos e institucionais teñen un papel determinante. Tanto polas políticas que poden promover para fomentar a convivencia como porque deben proporcionar un exemplo de diálogo, escoita activa, comprensión e comportamentos democráticos.

En poucas palabras, como describirías o papel e actitude destas persoas respecto ao conflito vasco e á súa encarreirada resolución?
Eguiguren: unha persona valente que arriscou pola paz, saindo das trincheiras e disposto a falar.
Otegi: entendeu como evolucionaba a sociedade vasca. Foi capaz de impulsar un debate interno para tomar a decisión de deixar a un lado a violencia e logralo cun amplo consenso.
Zapatero: apostou pola paz no 2006 aínda que  lle faltou a paciencia ou determinación para continuar pese aos momentos de crise.
Rajoy: o presidente que desperdiciou a oportunidade de converterse nun estadista e nun referente internacional contribuíndo  á consecución da paz.
Urkullu: un dirixente determinado a aportar sen descanso á paz, sempre desde a discreción e asumindo o papel de representación de toda a sociedade vasca, non só dunha parte dela.
Brian Currin: ten unha capacidade inigualable de identificar oportunidades en escenarios moi adversos. Comprometido ao 100% coa paz en Euskadi que, ao fin e ao cabo, non é o seu país.
Josu Ternera: descoñezo o seu papel concreto durante estes anos.

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.