“Alerta social” era o título dun recente editorial (20 de xullo) do xornal El País. Neste editorial lémbranse algúns datos dun estudo recente do Banco de España —como tamén os realizaron os sindicatos, moitos departamentos de universidades e algúns centros de estudos— acerca da cada vez máis preocupante situación laboral e social das persoas mozas no reino de España. Tamén comenta este editorial outra evidencia constatada repetidamente: non soamente a preocupación respecto diso é exclusiva referida ás persoas mozas. Dise textualmente:
“A precariedade está a converterse no modo de operar habitual entre os ofertantes de emprego. Este fenómeno, socialmente moi grave, maniféstase en que a contratación de mala calidade, temporal e a tempo parcial, segue aumentando a pesar de que a economía española ha volto á senda do crecemento e na resistencia explícita dos grupos empresariais e lobbies afíns a modificar a reforma laboral de Rajoy.”
É dicir, constátase o que desde hai anos e desde distintos ámbitos sociais repítese: desde as políticas de austeridade impostas pola Unión Europea xa ao comezo da crise rapidamente acollidas polo goberno español do PSOE en maio de 2010, e logo entusiásticamente seguidas e aumentadas polos gobernos do PP, as condicións de existencia material, ou de vida e traballo se se quere, da maioría da poboación non rica empeoraron.
Todo iso é trivial, coñecido e ata fatigoso de velo escrito tantas e tantas veces. O interesante deste editorial de El País é que defende a necesidade dunha “renda básica”. Que ben! É exactamente así? O editorial di:
“(…) a persistencia da precariedade en condicións económicas favorables, xustifica a conveniencia de propoñer para a próxima lexislatura un debate en profundidade sobre a aplicación dun modelo de renda básica en España.”
E continúa:
“A protección social hoxe é insuficiente, como pode apreciarse polas porcentaxes decrecentes de cobertura pública do desemprego; con frecuencia é tamén ineficiente, porque a súa eficacia nominal dispérsase polos meandros das competencias administrativas e o piélago de modalidades vixentes. Aínda por riba, o mantemento de axudas públicas adoita depender da simpatía ideolóxica, maior ou menor, do Goberno en exercicio.”
Perfecto, trátase de algo ao que é difícil opoñer a menor obxección. Eu, nin unha. Pero o posible entusiasmo por unha aposta real dunha renda básica (poñer o cualificativo de incondicional pode ser redundante por evidente, como un dos máis coñecidos defensores da proposta, Guy Standing, defende reiteradamente) ante o fracaso da experiencia dos subsidios condicionais para pobres que se viñeron practicando con distintas variantes, derrúbase ao comezo do parágrafo seguinte do editorial do País:
“Unha renda básica, que non ten por que ser universal e podería aplicarse coas condicións ou perímetros que se consideren convenientes, permitiría resolver a desatención social a unha parte importante da poboación, que aínda sofre as consecuencias dunha crise e dunha recuperación parcial de salarios e rendas.”
Unha lectura benévola pode suxerir que se “non ten por que ser universal”, o ou a editorialista está a suxerir que “pode selo”. Pero se non se trata dunha renda básica universal e incondicional (“podería aplicarse coas condicións ou perímetros que se consideren convenientes”)[1], trátase dunha renda básica non universal e condicionada a calquera cousa do tipo[2]: se non se chega a un determinado nivel de renda, se se está por baixo do limiar da pobreza (aquí hai variantes sobre a pobreza severa, severísima e o que se queira engadir), se se ten unha determinada idade… O de sempre que mostrou xa, como un número non precisamente pequeno de autores e autoras, estudo tras estudo e documento tras documento, explicárono moitísimas veces: que os subsidios condicionados teñen un bo número de problemas sendo os máis coñecidos a extrema insuficiencia respecto a o que hai que solucionar, as trampas da pobreza e do emprego, os inmensos custos administrativos, a estigmatización e a tendencia das administracións públicas a aumentar as condicionalidades e as arbitrariedades. Vale a pena, por exemplo, ler Silencio administrativo de Sara Mesa ou, máis breve aínda, esta entrevista. A incondicionalidade ou a condicionalidade non é soamente materia técnica, que tamén o é, senón normativa.
Centrémonos soamente nos aspectos técnico-empíricos. Precisamente temos novos datos sobre a Comunidade Autónoma vasca da que unanimemente hai coincidencia que está a anos luz do resto, coa excepción da comunidade navarra. Pode lerse o informativo e documentado artigo de análise destes datos achegados polo goberno vasco do que soamente extraio algunha das conclusións.
“É verdade que hai que ser necio para obviar que a Renda de Garantía de Ingresos tivo un efecto positivo en paliar certa cronificación da pobreza en Euskadi durante moitos anos. Pero non nos podemos chamar a engano. Os resultados móstrannos que durante os últimos anos empeoráronse substancialmente as vidas de moitas persoas debido á ineficiencia económica da Renda de Garantía de Ingresos [como se chama alá a renda condicionada para pobres, DR] e á rede de seguridade incompleta que proporciona.”
Se esta é a mellor, que o é, renda para pobres do reino de España e unha das mellores da UE, non fai falta engadir demasiado, para non ofender a intelixencia de ninguén, sobre a situación existente noutras comunidades autónomas, verdade? Nalgunhas destas comunidades, o receptor dun subsidio para pobres ou o mero solicitante é considerado de entrada como un delincuente en potencia: hai que desconfiar de entrada. E, como moitos constataron, cando se fixo un control das administracións sobre as “fraudes” de persoas que reciben subsidios condicionados para pobres, resulta que é insignificante.
Así que o editorial de El País chama a manter o de sempre (modificado, claro). O de sempre que é un fracaso a partir da evidencia empírica dispoñible, aínda que desafortunadamente aumente a confusión ao chamalo “renda básica”. Quizais é a única “innovación” do editorial e non moi afortunada: chamar aos subsidios para pobres condicionados “renda básica”. O País publicou desde hai tempo, aínda que unha inmensa maioría afai situarse nos “aspectos críticos”, o que por renda básica entende a comunidade académica, así como a asociativa (internacionalmente a Basic Income Earth Network con seccións en máis de 30 estados de todos os continentes, e no reino de España a súa sección a Rede Renda Básica, a primeira con 33 anos de historia e a segunda con 19). E que entende a BIEN e a RRB sobre renda básica? Algo moi sinxelo e meridianamente claro:
“A renda básica é un ingreso pago polo estado, como dereito de cidadanía, a cada membro de pleno dereito ou residente da sociedade mesmo se non quere traballar de forma remunerada, sen tomar en consideración se é rico ou pobre ou, dito doutra forma, independentemente de cales poidan ser as outras posibles fontes de renda, e sen importar con quen conviva. En menos palabras: unha renda básica é unha asignación monetaria pública incondicional a toda a poboación.”
Antes mesmo da fundación da Rede Renda Básica, no ano 2000, a actual directora de El País, Soledad Gallego Díaz, xa realizou unha entrevista sobre a renda básica que entón supuxo algo “moi avanzado e descoñecido”. No 2000 a renda básica era efectivamente unha proposta que descoñecía a inmensa maioría da poboación así como tamén a comunidade académica, con poucas excepcións. Hoxe en cambio xa é materia de debate social. O País no 2000 avanzouse pioneramente á media. Co editorial do día 20 de xullo, non pode, polo momento, dicirse nada remotamente similar.
Actualmente, sobre a renda básica existen materiais de gran calidade. Como apuntaba Philippe Van Parijs, nunca se falou tanto na historia da humanidade sobre a renda básica como en 2018. E 2019 superarao. Hai materiais sobre a xustiza da renda básica e sobre o financiamento. Non soamente trátase de mostrar a xustiza dunha medida como a renda básica senón de achegar datos, cálculos e estudos sobre a posibilidade de financiamento. E fíxose. Non se trata para moitos, entre os que me inclúo, de defender a renda básica soamente como unha medida “para saír da pobreza”, senón de defendela a favor da liberdade.[3] Quen é pobre non é nin pode ser libre. E pódese financiar, como tamén se publicou en moitos lugares unha proposta de financiamento da renda básica no reino de España. É dicir, materiais normativos e técnicos existen en cantidades máis que xenerosas. Pero mesmo con esta cantidade de material, aínda hai quen se empeña en chamar renda básica ao que son subsidios condicionados para pobres. Seguro que non se fai con mala intención, seguro que non se fai para confundir, seguro que non se fai para escurecer a ilustración da cidadanía. Pero confúndese e se obscurece. A solución non é difícil: claridade conceptual. Trátase simplemente de poñer atención e estar dispostos a darlle unha oportunidade ao rigor intelectual. No totum revolutum é difícil poder establecer un bo debate.[4]
(Agradezo os comentarios que Sergi Raventós e Lluís Torrens realizaron a un borrador deste artigo).
Notas
[1] Universal na definición da Basic Income Earth Network significa “que é pagada sobre unha base individual e non, por exemplo, aos fogares”. Incondicional: “que é pagada a todas as persoas, sen exame de recursos”. https:// basicincome. org/ basic- income/
[2] Aínda que sempre hai quen está disposto a engadir as súas inmellorables ideas de supostas melloras engadidas, que á súa vez son “melloradas” por outras propostas…
[3] Nin menos aínda de facelo “ dogmáticamente”, “ inflexiblemente” ou “ cerradamente”, como algúns se lles ocorre cualificar, para aforrarse argumentos, a defensa da renda básica e a crítica dos subsidios para pobres condicionados. Hai quen máis enxeñoso aínda di “que non son incompatibles” (sic).
[4] Ao final do editorial coméntase: “O modelo proposto pola AIREF podería ser unha base aceptable para o debate.” En fin, non pretendo agora facer unha análise da proposta da AIREF. Innecesario será apuntar que se trata dunha proposta supercondicionada, con todas as miserias normativas e técnicas que comporta a condicionalidade. Soamente limitareime a apuntar, e así nos situamos no tenor desta proposta, o que o mesmo AIREF sinala no seu informe. Se leva a bo porto a súa proposta habería unha redución do 12,7% da pobreza (60% da mediana da renda equivalente) e unha redución do 27,6% da pobreza severa (30% da mediana da renda equivalente). É dicir: que o 87,3% seguiría sendo pobre e o 72,4% seguiría estando na pobreza severa, segundo a mesma proposta de AIREF. Como calificar unha proposta así? Iso é unha base aceptable de partida?
