As Percebeiras. O mar como espello, a mirada como patrimonio

Agra das Percebeiras, en Labañou, coa Torre de Hércules ao fondo CC-BY-SA Praza Pública / Cedida

Fomos ficando sós
o Mar, a Torre e máis nós

¿Que significa mirar? Poñer o corpo en perspectiva. Buscar e contemplar. Situar o mundo e situarse nel. A mirada chega antes que as palabras, linguaxe situada de carne e xesto. Mirar tamén significa poñer atención... E atender: mirar por algo ou por alguén implica coidalo. Podemos estar a mirar o mesmo e ver en cambio cousas distintas, porque un mira con todo o corpo, con toda a vida, con toda a experiencia. Quen máis sabe máis ve, pero podemos saber de moitas formas. Para recoñecer na mirada hai que coñecer no mundo. Na horta, unha urbanita pode mirar e non ver nada: non identificar os gromos nin as flores nin os talos. No monte, un pode esforzar a mirada e non ver máis que un manto verde indiferenciado: sen nomes, nin familias, nin relacións. No despacho, un pode ter diante un mapa da cidade e non ver un barrio, coas súas historias, memorias ou tradicións.

Dende sempre, o urbanismo consistiu en facer lexible un territorio. Lexible e interpretable, isto é, gobernable. Canto máis homoxéneo, máis gobernable. Con todas as letras do abecedario, con todas as posibles combinacións, gobernar urbanisticamente  implica reducir as palabras e os enunciados: falar o mesmo para falar con xeito. Polo xeral, aínda que non só, tendemos a ler cos ollos e coa mirada. E cando lemos estamos sempre interpretando. Daquela, facer e habitar unha cidade implica todo un sistema de (in)visibilidades: ver e ser visto, visibilizar e invisibilizar, agochar e agocharse, etc.

Agra das Percebeiras, no barrio de Labañou da Coruña © Google

Nos anos que pasei no Labañou, unha das pegadas máis claras e fermosas -que tanto estraño- tiña que “ver”, xustamente, coa luz e a paisaxe: naquelas rúas, entraba a luz coma o vento; naqueles tempos, entraba o océano como un ronsel incansábel de son e sal. Do corpo á paisaxe e da paisaxe ao corpo, como diría unha amiga. O mar falaba con mil acentos e mil voces, presencia viva e poderosa: era testemuña, veciño e compañeiro. Era un actor e unha parte máis da cidade, probablemente a máis linda, rica, extensa e poboada. Sen dúbida, sen ningunha dúbida, a máis antiga: a cidade vella da cidade barco.

"Co proxecto das Percebeiras está en xogo a percepción e a mirada. E cando falamos de percepción, neste caso en concreto, estamos a falar da intimidade compartida da nosa experiencia, da posibilidade real de seguir recoñecendo o territorio e de seguir recoñecéndonos nel: da posibilidade de seguir aguantándonos a mirada"

Por suposto, nin unha cidade nin unha historia, nin un corpo, caben nunha mirada, e ben sabemos que hai miles de formar de ver, de sentir e de mirar: coa punta dos dedos, cos ouvidos, camiñando, ulindo, tocando, lembrando... Herminda, a miña avoa, sempre dicía: “Non sinto nada”. Ela sentía con todo o peito e con toda a memoria, pero non cos seus oídos. Facía o esforzo de escoitar, de mirar coas orellas, pero non sentía ren. Cantas veces esquecemos que somos a través dos nosos sentidos, que son estes e as nosas percepcións dos mesmos os que nos fan sentir. No Labañou, cando sentes o mar, sentes a cidade. 

Hoxe coma onte, o urbanismo non só favorece a mirada sobre certas cousas, dende certos sitios e por certas persoas. Facendo isto, e como condición do anterior, tamén a impide para outros. Co proxecto urbanístico das Percebeiras está en xogo a percepción e a mirada. E cando falamos de percepción, neste caso en concreto, estamos a falar da intimidade compartida da nosa experiencia, da posibilidade real de seguir recoñecendo o territorio e de seguir recoñecéndonos nel: da posibilidade de seguir aguantándonos a mirada.

Eses terreos do Labañou nos que agora se quere construír, terreos de xogos e expresión popular, de bicos e festa, de paseos e comunidade, de flora e fauna, e referencia para as cacharelas da noite de San Xoán –tan marketizadas e patrimonializadas cando chega o día e cando chegan os turistas–, teñen un valor por si mesmos. O valor que esculpe o tempo na paisaxe. No cumio dos rañaceos non haberá nin verán nin lumarada; unha azotea que ventea non fai comunidade. Máis alá das plantas dos edificios de nova construción, da súa altura e do seu volume, ou incluso da súa beleza, o proxecto cercaría a mirada sobre o mundo dende xanelas privadas. Porque As Percebeiras, xa sabemos, mostran e agochan a un tempo, representando un xogo de in/visibilidade: por exemplo, ocultan dende o paseo, dende a fachada litoral, o conxunto de vivendas sociais construído nos anos 50 e 60 (“¡Corea, neno!”). Pero estes terreos libres (e diferentes) do Labañou, tan apetecibles para certos intereses, non só miran ao mar e ao horizonte senón que deixan entrar a luz, o aire e a paisaxe nunha cidade densa, sobreedificada e asolagada. Unha cidade sen “lugares comúns”: si, esta expresión de tan mala fama é xustamente o que precisamos e o que esta crise, unha vez máis, está a poñer de manifesto: ¡lugares comúns!

"Estes terreos libres (e diferentes) do Labañou, tan apetecibles para certos intereses, non só miran ao mar e ao horizonte senón que deixan entrar a luz, o aire e a paisaxe nunha cidade densa, sobreedificada e asolagada"

As veciñas, nestas semanas, falan de moitas cousas... Porque a cidade se fala tanto como se ve. Falan tamén da Torre. A Torre. Milleiros de anos de luz: milleiros de ollos a mirar para ela, dende o mar e dende a terra. Coordenada dentro e fóra do mar. As cousas, moitas veces, vense mellor a distancia, en perspectiva. O Labañou mira á torre tanto como esta mira ao Labañou. Patrimonio da Humanidade, a torre non existe sen os ollos que a miran: dende o mar, dende a terra, dende a memoria. E pensando de novo no tempo e na paisaxe, e no tempo da paisaxe, claro está que o mar estaba antes. Sen o mar non habería mariñeiros, nin faro nin torre. A Coruña, como tantos sitios, construíuse a miúdo contra o mar e non co mar: segar a mirada dun barrio ao mar tamén é ganarlle terreos ao mar.

Podemos mirar o mar e non ver gran cousa, e aínda así sentírmonos a gusto ou na casa. No deserto, na noite pechada, hai quen usa as estrelas como compás e ve camiños na escuridade. Podemos, polo contrario, ter unha mirada mariñeira e navegante, que mira co sal na retina, coa humidade na córnea e nos ósos, e ver, ler, sentir e entender a escuma, as mareas, o baile das ondas, a dirección das correntes, a vida das algas e dos peixes. O importante, agora, é saber que no Labañou o mar é un espello: non importa tanto o que vemos no mar senón o que mar nos devolve, e o que alí se ve reflectido –sempre dun xeito aberto e dinámico– é un barrio, unha comunidade, un lugar no mundo. Mirando ao mar, situámonos en perspectiva para ver quen somos e saber onde estamos. Pero mirar tamén é coidar, dicía antes, e coidar a cidade pasa –neste caso– por coidar a nosa mirada ao mar.

"Un Labañou aberto ao mar sería unha forma de conservar un dos maiores patrimonios da cidade: o patrimonio da mirada... Ao mar e a si mesma"

Sabemos que é a mirada a que constrúe a paisaxe. Sabemos que a Torre, a torre de todos e de todas, que naceu para ser vista e abrir camiños no mar, non é patrimonio sen a nosa mirada. Quizais, aquí, debamos pensar, sentir e reclamar a mirada como patrimonio. A mirada de todas e de todos. Así, un Labañou aberto ao mar sería unha forma de conservar un dos maiores patrimonios da cidade: o patrimonio da mirada... Ao mar e a si mesma.

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.