Durante unha viaxe a Lugo con dous amigos, un comentou que Xan Carmona, compañeiro seu de facultade, consideraba a conservación do patrimonio arqueolóxico industrial como un problema serio, porque non é posíbel conservar todo. Cómpre escolmar e darlle sentido, finalidade utilitaria ao que se seleccione. O demais é imposíbel de manter, así de sinxelo.
Teñen pois que desaparecer moitas factorías de salgado de peixe e outros edificios. Os grandes garaxes urbanos de principios do século XX, tan fermosos e formando parte ademais parte da dinámica voraz capitalista, son insostíbeis, de feito xa case non quedan. Vense aínda por exemplo no Porto: é moi fermoso o estacionamento de SABA na Praça Filipe de Lancaster e aínda máis o Passos Manuel. E aínda sobreviven un par deles en Lugo, no meu bairro de San Roque. Coas vellas gasolineiras acontece o mesmo. Apenas é un consolo mirar as fotos da proxectada polo arquitecto Antonio Tenreiro na Coruña, que foi derrubada.
En realidade todo isto amosa que todo pasa, que todo cambia, que á longa nada fica, que non existe a perpetuidade.
Seguro que non reproduzo con precisión o dito polo profesor Carmona e que tampouco fago ben a división de actividades, mais trátase de deixar constancia da necesidade de optar, de escoller e tamén de descartar, de abandonar a maior parte, ou unha boa parte.
O terceiro home da viaxe é de discusión fácil, moi vehemente e encabuxouse de contado. Defendeu que se debe conservar todo, que os diñeiros públicos van parar a cousas ben máis inútiles. Xa saben como sigue.
Cando se expoñen a necesidade de optar e descartar hai que ter coidado, porque igual o interlocutor máis que pensar en que perece parte do pasado patrimonial, inconscientemente sinte a súa propia fugacidade, que tamén el perecerá, que estamos atentando contra a súa permanencia. É dicir, que evitando a morte do pasado, a de todo o que foi antes, evita a propia morte, porque tales asociacións fanse. Así funciona a maxia do maxín.
Pero o noso amigo mirábanos sobre todo como se estivésemos dispostos a destruír os fundamentos máis modernos da identidade da patria.
Ignoro se no mundo da arqueoloxía o ideal sería escavar os tres mil castros de Galicia e custodialos todos, dalgunha maneira. Seguro que non, pero na mentalidade dos cidadáns actuais, a que circula coa maior das bondades, o impulso primeiro sería aspirar a ter todo escavado e en condicións de ser admirado. Que se debe gardar? Que non? Até canto sería bo protexer? Desde onde se debe descartar? Tres mil castros limpos e en condicións é simplemente insufríbel porque converteríamos o país nun detestábel parque temático.
Descartar ten outros problemas. Todos sabemos que desde calquera administración se pode expedir un permiso para pasarlle a bulldozer a unha calzada romana e aquí non pasou nada, agás a protesta duns cantos, como se fose unha corredoira calquera e non tivese valor ningún. Por certo, aos poucos van desaparecendo as corredoiras, a falta de conciencia sobre iso é absoluta. Trátase dunha fermosísima expresión colectiva que podería axudar a frear o desastre paisaxístico.
Outro exemplo. É imposíbel derrubar edificio ningún da Compostela monumental. É un dogma. Unha parte moi importante da sociedade e das empresas da construción estarían dispostas a tirar o edificio Castromil para facer un aparcadoiro aínda hoxe. Hai abutres que até se atreverían coa Algalia ou co Toural (no Lugo da miña infancia lembro o debate público sobre se tirar a muralla ou non tirala). Así que está ben que tal dogma permaneza, pero na vella Compostela hai construcións que non valen nada, sen desentoar tampouco do conxunto. O Banco de España, na Praza das Pratarías, é un pelouro do franquismo carente de interese, non por ser do franquismo, senón por carecer de interese. Cando se reformou, insulso, chato, indigno dese lugar, puido terse construído unha audaz arquitectura deste século, consonte aos demais monumentos da praza, porque se houbo obra do século XII e do XIX, non hai razón para que non a poida haber do XXI. A cidade debe estar viva, evitar que se momifique. Mais non se fixo.
En todas estas condutas públicas e privadas domina a sacralización do pasado. A sociedade interiorizou que había que conservar. Fíxose bandeira da conservación ante a barbarie destrutiva, que aínda continúa, e estableceuse como lugar común, sen razoalo nin facer contas, que se debe conservar a feito.
Coa arquitectura popular acontece o mesmo. Destrúense as corredoiras a feito, están nos últimos estertores os encintados das casas da Ulloa, mais non hai lavadoiro antigo de aldea que non se respecte. Como se tivesen que permanecer todos os lavadoiros, tendo morto afortunadamente a función para a que se crearon e estando situados en lugares activos, vivos, das cidades e vilas. Na illa da Arousa urbanizaron un espazo e deixaron dentro da praciña as pedras de lavar tal como eran, destruíndo o resto. Non se entende, se non é por mala conciencia. Ou fica ou vaise. O pasado acaba índose todo, pero por saúde colectiva, sentido da vida, referencias imprescindíbeis e nutricias para vivila e tamén por ilusionismo existencial, hai que conservar. Débese face, é unha necesidade, imprescindíbel para a existencia. Pero se conservásemos todo, en troca de vivir, dedicariámonos a coidar do patrimonio que nos legaron e aínda non nos chegaría o tempo para coidar. Ficaría descartado vivir no presente, imaxinar, proxectar, innovar e mirar o futuro.
OS EDIFICIOS DO ESPANTO
Cando vin que decidiran axeitar a cadea de Lugo para asuntos culturais case alucino. Metéronlle escaleiras modernas e cómodas, luces bonitas de cores, para destacar a arquitectura orixinal, que non ten grande calidade. É un horror, dito co respecto do que só disinte. Haberá moita xente en desacordo con esa afirmación: a que elaborou unha imaxe nova da cadea, a que a visitou e fruíu esa mestura de contentor cultural cómodo e moderno, de sociedade opulenta, con espanto do pasado local e con outro espanto máis, o do panóptico, unha tecnoloxía que se lle aplicou ao edificio lugués na súa construción e que segue horrorosamente presente. Hai un par de anos pensaron en abrir un bar de copas na azotea. Sen palabras.
O Penal de Punta Carretas, en Montevideo, do que fuxiron 106 guerrilleiros tupamaros en 1971 é agora un centro comercial. Cada cela converteuse nun pequeno comercio de roupa, calzado e diso, con música ambiental e perfume no aire. Non se entende nada.
Os defensores da mistificación aducirán que Carcasona é unha fortaleza con función guerreira. Se nos retrotraemos, dirán, estaríamos tamén ante o espanto e que Vilolet Le Duc a reconstruíu por razóns de beleza. Ademais visítaa o mundo enteiro por esa causa, igual que a muralla chinesa. Aducirán finalmente que coa nosa muralla acontece o mesmo. É certo, pero nestes casos é precisamente a distancia temporal, a desaparición da memoria precisamente, a que fai desaparecer a función e abre campo para unha sublimación estética practicamente lúdica. Carcasona parece un lugar de Disney.
Enténdese que se conserven panópticos de grande valor arquitectónico, pero resulta máis difícil de asimilar o coidado dos edificios menores e máis aínda no centro dunha cidade. A non ser que se queira migrar o vínculo a sociedade e a cidadanía ten co monumento para o campo da memoria histórica, porque entón sería outro debate, en cuxo caso sobran luces, cristalería e pasamáns elegantemente lacados.
Ninguén concibiría esa pracenteira licenza en Auschwitz. En Dachau dedúcese que tiveron un problema serio para instalar a cafetaría dentro do campo de concentración, moi necesaria, case imprescindíbel para os visitantes do horror nazi. Nótase que o arquitecto cavilou e custoulle traballo situala, illala para non banalizar nin o símbolo nin a emoción, sen tampouco agochala, porque non se trata de nada vergoñento.
Nunha cidade moi deteriorada, onde caeron edificios monumentais e se estragou o conxunto do interior das murallas, discórrese conservar unha cadea contemporánea, chantada no medio como un pesadelo tremendo. Alí estiveron os vítimas da Guerra civil, pero de postos case era mellor preservar os paredóns do seminario onde se asasinaba e as foxas comúns das rúas adxacentes. Xa... isto sabe a moito, é demasiado. Sen dúbida, pero conservar semellante espantallo, exactamente que é?
Algo semellante acontece coa cadea da Coruña, pero iso fica para outro día.
