O Humboldt recoñecido mundialmente está asociado á viaxe científica por América. Mais imos falar das súas actividades científicas no período previo, unha experiencia que o preparou para o posterior estudo da natureza do Novo Mundo. Concretamente, dos seus experimentos sobre o galvanismo na busca da comprensión da esencia da vida e do funcionamento dos fluídos naturais
O próximo 5 de xuño coincidirán dúas celebracións: a do Día Mundial do Medio Ambiente e a da partida en 1799 desde A Coruña de Alexander von Humboldt (1769-1859) cara á súa visita científica americana. Unha afortunada e coherente casualidade, polo perfil ambientalista do sabio prusiano.
Lembraremos ese segundo feito cunha nova edición dos “Diálogos internacionais Humboldt” organizados polo Ceida (Centro de Extensión Universitaria e Divulgación Ambiental de Galicia) e a Autoridade Portuaria da Coruña no castelo de Santa Cruz (Oleiros), unha actividade aberta ao público interesado. Para ese evento contaremos con dous salientables especialistas na obra de Humboldt, os académicos Alberto Gómez Gutiérrez (Universidad de los Andes, Bogotá, Colombia), quen abordará o encontro entre Humboldt e Francisco José de Caldas ("el gallego Caldas”) e Miguel Ángel Puig-Samper (Consejo Superior de Investigaciones Científicas, CSIC), que nos falará da relación do prusiano coa comunidade científica hispana.
O Humboldt recoñecido mundialmente está asociado á viaxe científica por América, o explorador que nese territorio mediu e analizou múltiples parámetros ambientais, recolleu numerosos exemplares de seres naturais, observou e describiu a interacción entre os diversos compoñentes do medio, etc. Mais hoxe neste episodio imos falar das súas actividades científicas no período previo, unha experiencia que o preparou para o posterior estudo da natureza do Novo Mundo. Concretamente, dos seus experimentos sobre o galvanismo na busca da comprensión da esencia da vida e do funcionamento dos fluídos naturais.
Galvanismo e electricidade, os “fluídos imponderables”
Luigi Galvani comprobou en 1791 que conectando dous metais diferentes ao corpo dunha ra morta as patas desta se contraían como se o animal estivera vivo. Entendía que se xeraba dentro do anfibio unha forza electromotriz, de aí o nome que lle deu: “electricidade animal”, especifica deses seres vivos
Luigi Galvani comprobou en 1791 que conectando dous metais diferentes ao corpo dunha ra morta as patas desta se contraían como se o animal estivera vivo. Entendía que se xeraba dentro do anfibio unha forza electromotriz, de aí o nome que lle deu: “electricidade animal”, especifica deses seres vivos. Poucos anos despois, en 1797, Alessandro Volta descubriría a pila, a primeira batería eléctrica, baseada en reaccións químicas de dous metais en contacto, mergullados nunha disolución salina.
As investigacións de Galvani e Volta formaban parte do grande interese dos científicos de finais do século XVIII e comezos do XIX no estudo do que denominaban “fluídos imponderables” (non medibles para eles), como a electricidade, magnetismo, calor, luz, etc. Un complexo labor que pretendía coñecer a natureza deses fenómenos e a relación entre eles nun período no que as interrogantes sobre o tema eran moitas, así, por exemplo, entre 1770 e 1815 a electricidade foi considerada un elemento químico. Por outra banda, en 1800 William Herschell estableceu a conexión entre dous deses fluídos, a luz e o calor, ao descubrir a luz infravermella.
A cuestión espertaba a atención de filósofos e científicos que, como Humboldt, buscaban neses fluídos unha explicación unitaria sobre o funcionamento do planeta e dos seres vivos, excluíndo –e isto é relevante– razóns sobrenaturais.
Formación e influencias
As investigacións de Galvani e Volta formaban parte do grande interese dos científicos de finais do século XVIII e comezos do XIX no estudo do que denominaban “fluídos imponderables” (non medibles para eles), como a electricidade, magnetismo, calor, luz...
Membro da elite prusiana, Humboldt tivo unha formación notable e variada, canto materias de estudo como institucións onde as cursou. Tras un período inicial con destacados titores particulares, a nai enviou a Alexander e o seu irmán Wilhelm á. Universidade de Francfort am Oder en 1787. A familia tiña escasas expectativas sobre o futuro profesional de Alexander e decidiu que realizase estudos de cameralismo (comercio), coa intención de que accedera a un posto administrativo no Goberno prusiano, actividade que continuaría na Academia Büsch de Hamburgo. Ao ano seguinte retornou a Berlín e tivo a fortuna de coñecer a C.L. Wildenow, quen lle ensinou Botánica. Xa en 1789 reuniuse co seu irmán Wilhelm na Universidade de Göttingen na que, como xa fixera na de Frankfurt, asistiu a clases de ciencias e tomou contacto con relevantes especialistas. En 1791 Alexander solicitou un posto na administración mineira, para que debeu acudir a estudar durante oito meses na Academia de Minas de Freiberg co gran xeólogo Abraham Gottlob Werner, aprendizaxe que lle facilitaría o seu primeiro emprego desde 1792, a inspección de minas de Franconia.
Dilixente, Humboldt visitou minas, elaborou informes, ideou algún aparato e ascendeu a inspector xefe. O seu irmán mudouse en 1794 a Weimar, unha cidade que co veciño centro universitario de Jena constituían a capital cultural de Alemaña, onde residían salientables intelectuais, como Friedrich Schelling e Johann Wolfgang von Goethe. Alexander visitouno, tomou contacto co seu círculo de amizades e realizou estudos de Anatomía e Fisioloxía na universidade de Jena. En novembro de 1796 morreu a súa nai e decidiu organizar unha expedición científica, polo que ao ano seguinte marchou a París, onde se relacionou con importantes científicos, como Georges Cuvier e Antoine Laurent de Jussieu; posteriormente traballou varios meses con relevantes químicos e coñeceu a Nicolas Baudin e Aimé Bonpland.
Na busca da “forza vital”, os experimentos galvánicos
Os miles de experimentos que levou a cabo partían do exemplo de Galvani, a construción dunha “cadea galvánica”, formada por dous metais diferentes conectados entre si e cunha ra, na que Humboldt introducía numerosas variantes
Humboldt foi quen de compatibilizar o seu labor como inspector de minas con outras actividades. Así, estudou as plantas subterráneas criptógamas, algúns procesos físico-químicos e a disposición dos sedimentos, estratos, na superficie do planeta. O suposto descubrimento por Galvani da “electricidade animal” animou ao científico prusiano, polo que realizou unha serie de investigacións sobre ese “novo” fluído, realizando experimentos dos que dou conta nun extenso libro que publicou en alemán no 1797, con 28 anos: Versuche über die gereizte Muskel- und Nervenfaser nebst Vermuthungen über den chemischen Process des Lebens in der Thier- und Pflanzenwelt, traducido ao francés só dous anos despois: Expériences sur le galvanisme: et en général sur l'irritation des fibres musculaires et nerveuses. Asemade, nos catro anos que dedicou a ese tema estableceu moitos contactos e intercambios de información con diversos especialistas interesados polo asunto.
Os miles de experimentos que levou a cabo partían do exemplo de Galvani, a construción dunha “cadea galvánica”, formada por dous metais diferentes conectados entre si e cunha ra, na que Humboldt introducía numerosas variantes. El tamén coidaba que o fluído xerado procedía do ser vivo afectado, o que lle interesaba moito, pois o achegaba á investigación dun tema ben atractivo para el, a suposta “forza vital” que explicaba o funcionamento dos seres animados en base á súa interacción con substancias químicas e físicas.
Malia o notable esforzo despregado fronte a un tema ben complexo, as pescudas de Humboldt sobre o galvanismo non acadaron os obxectivos que se propuxera, identificar correctamente a natureza do proceso galvánico
Nos experimentos probou diferentes materiais e seres vivos prestando especial atención ao movemento do fluído, que era segregado –segundo el– polas fibras nerviosas e musculares. As observacións que realizou estaban acompañadas de numerosas ilustracións, presentando una táboa das substancias condutoras e illantes do fluído galvánico. Porén, malia o notable esforzo despregado fronte a un tema ben complexo, as pescudas de Humboldt sobre o galvanismo non acadaron os obxectivos que se propuxera, identificar correctamente a natureza do proceso galvánico.
En realidade, sabemos que o animal non xeraba “forza electromotriz” propia na “cadea galvánica”, o fenómeno identificado por Galvani ten outra explicación. A diferencia de afinidade polos electróns nos dous metais provoca unha circulación deles, electricidade, que se detería pero que continúa polo contacto cun medio húmido e ácido (por exemplo, a ra). Humboldt entendía –erroneamente– que o galvanismo era un fluído diferente á electricidade.
Un libro peculiar
O libro de Humboldt que estamos a comentar posúe varias curiosidades e/ou aspectos contraditorios. Un deles sobre un aspecto substancial, a orixinalidade e/ou valor da súa contribución sobre galvanismo. Como vimos, Alexander errou en cuestións fundamentais e, nese sentido, recoñeceu que “non acadei adiantar no coñecemento do Galvanismo algo máis que os que me precederon”, mesmo indicou que publicou o libro por insistencia dos amigos. Porén, pola contra, coidaba que o seu traballo supuña un avance e que axudaba coñecer a “característica básica da vida”. Nesa liña, nun escrito dirixido o 11 de marzo de 1799 ao rei de España exhibía os seus experimentos galvánicos como un éxito, ao indicar que realizou “algúns descubrimentos sorprendentes sobre o fluído nervioso”.
Alexander errou en cuestións fundamentais e, nese sentido, recoñeceu que “non acadei adiantar no coñecemento do Galvanismo algo máis que os que me precederon”, mesmo indicou que publicou o libro por insistencia dos amigos. Porén, pola contra, coidaba que o seu traballo supuña un avance e que axudaba coñecer a “característica básica da vida”
Por outra banda, entre os contactos con colegas sobre os experimentos, hai dous casos que me xeran dúbidas, os de Christoph Heinrich Pfaff e Johann Wilhelm Ritter. Sobre o primeiro indicou Humboldt que cando estaba a rematar o libro na primeira parte de 1796, “Pfaff publicou a súa obra sobre a electricidade e irritabilidade animal”, sinalando que “ambos chegaramos a ter os mesmos resultados”, pero que decidiu facer de novo todo, reelaborar o seu texto e atrasar a difusión dos resultados. O certo é que o libro de Pfaff, aparecido realmente en 1795, tivo moi boa acollida entre os especialistas pero as posicións del e as de Humboldt non coincidían, de feito Pfaff publicaría unha crítica á obra do prusiano. No caso de Ritter, Alexander non o menciona no libro, malia que realizara experimentos con el en Jena.
Outra peculiaridade do texto reside no enfoque dos experimentos de Humboldt. No comezo do libro presentouse como un científico moderno, que traballaba só en base aos feitos observados e sen prexuízos: “Abstívenme con todo coidado de toda preocupación teórica nos experimentos galvánicos”. Pero despois de numerosas probas deixou a un lado esa prevención e se animou a especular sobre as relacións “que ten con outras forzas da natureza”. Ademais, nun determinado momento implicouse persoalmente nos experimentos, aplicando no seu corpo a corrente galvánica. Unha decisión que probablemente tiña que ver coa influencia exercida sobre el polo círculo de Weimar-Jena, en especial a perspectiva filosófico-científica de Goethe, e pola visión romántica, que demandaba a intervención subxectiva do observador, algo que aplicaría na súa descrición da natureza americana.
Un “fracaso reconducido” sobre un tema suxestivo
Malia que Humboldt non tivo éxito cos seus experimentos galvánicos, o fracaso non foi vivido como tal, en xeral, pola comunidade científica do seu tempo. Entendo que ese paradoxo ten que ver con dúas circunstancias. A primeira e principal, a confusión e descoñecemento de tan complexo tema entre os científicos naquel momento; a segunda, coidamos, coa extraordinaria capacidade do prusiano para promocionar a súa figura e realizacións
Malia que Humboldt non tivo éxito cos seus experimentos galvánicos, o fracaso non foi vivido como tal, en xeral, pola comunidade científica do seu tempo. Entendo que ese paradoxo ten que ver con dúas circunstancias. A primeira e principal, a confusión e descoñecemento de tan complexo tema entre os científicos naquel momento; a segunda, coidamos, coa extraordinaria capacidade do prusiano para promocionar a súa figura e realizacións. O libro, de feito, deulle sona e, ademais, foi eloxiado polas experiencias sobre o seu propio corpo, cualificándoo –de xeito ben esaxerado– como “mártir voluntario do galvanismo”; asemade, nalgún caso, as súas pescudas foron presentadas próximas ao descubrimento da pila, algo moi distante da realidade. En todo caso, o certo é que propio Humboldt foi reducindo, e mesmo eliminando, os experimentos galvánicos á hora de presentar os seus logros. Nese sentido, resulta ben significativo que no momento de elaborar o seu “testamento literario” antes de marchar cara América, á hora de salientar o seu principal logro científico, situou o tema da disposición dos estratos; os experimentos sobre galvanismo non figuran. Aínda así, bastantes anos despois, Alexander realizou a arriscada afirmación de que os traballos do fundador da electrobioloxía, Emil du Bois-Reymond, eran unha continuación dos seus experimentos.
Noutra orde de cousas, as experiencias do científico prusiano e outros colegas sobre galvanismo, electricidade e certas reaccións químicas e a posible existencia dunha forza vital espertaron o interese de certos sectores da sociedade. Así, por exemplo, Mary Shelley indica na introdución da edición de 1831 do seu célebre libro Frankeinstein que a orixe da idea que deu lugar á novela estivo en escoitar ao seu marido, Percy Shelley, falar dos experimentos do Dr. Darwin [Erasmus Darwin, avó de Charles], dar vida a un ser non vivo, a electricidade como motor.
Difusión no Reino de España
Os experimentos galvánicos de Humboldt, malia as deficiencias sinaladas, constituíron –no período previo á súa visita americana– a súa principal, e positiva, carta de presentación entre os científicos españoles, que accederon a eles pola edición do seu libro en francés, posteriormente traducido ao castelán.
Poderíamos pensar que nas universidades españolas se localizarían as persoas interesadas polo galvanismo e a electricidade, pero no período no que suceden os experimentos de Humboldt, a Química e a Física non figuraban, ou o facían de xeito ben limitado e anacrónico, nos currículos universitarios. Por iso, as propostas do científico prusiano interesaron a outras institucións, como as escolas de Química e, en especial, os colexios de Cirurxía, nos que interesaba moito a posible aplicación terapéutica deses fluídos.
As propostas do científico prusiano interesaron a outras institucións, como as escolas de Química e, en especial, os colexios de Cirurxía, nos que interesaba moito a posible aplicación terapéutica deses fluídos
Foi un profesor do Colexio de Cirurxía de Barcelona, o catalán Francesc Salvá i Campillo o primeiro e principal receptor da obra de Humboldt sobre galvanismo. Este activo médico ingresou en 1786 na Academia de Ciencias Naturais e Artes da cidade condal, asumindo a dirección de electricidade, e publicou interesantes traballos, entre eles a orixinal monografía, “Memoria sobre la electricidad aplicada a la telegrafía” (1795). Sobre o tema do galvanismo leu tres memorias nas sesións da Academia de Ciencias de Barcelona, nas que aparece citado reiteradamente Humboldt. Trátase de “Disertación sobre el galvanismo” lida o 19 de febreiro de 1800, a “Adición sobre la aplicación del galvanismo a la telegrafía” (14 de de maio do mesmo ano), e a “Memoria segunda sobre el galvanismo aplicado a la telegrafía” do 22 de febreiro de 1804.
Tamén identificamos a outro profesor dun Colexio de Cirurxía, o de Santiago, como o científico que máis interese demostrou polo galvanismo en Galicia. Falamos de Eusebio Bueno Martínez, catedrático de Botánica que tamén se encargou do ensino Química, Física xeral e Mineraloxía no colexio compostelá. Entre as súas notas de traballos atopamos diversas referencias ao galvanismo, mesmo sobre a aplicación médica que del realizou, deixando escrito: “Humboldt foi o primeiro que propuxo o galvanismo para a curación do reumatismo”.
Na viaxe científica americana e no período posterior Humboldt abandonou as súas dúas liñas iniciais de traballo. Porén, axudáronlle a desenvolver un aspecto notable de calquera esforzo científico moderno, e no que Humboldt se convertería nun mestre: a articulación dunha rede de relacións, a construción de conexións valiosas con numerosos especialistas importantes
Aprendizaxe útil
Na viaxe científica americana e no período posterior Humboldt abandonou as súas dúas liñas iniciais de traballo, a relativa aos estratos e á natureza da forza vital e fenómenos físico-químicos asociados. Porén coidamos que os experimentos sobre galvanismo resultaron frutíferos para a súa formación. Axudáronlle a desenvolver un aspecto notable de calquera esforzo científico moderno, e no que Humboldt se convertería nun mestre: a articulación dunha rede de relacións, a construción de conexións valiosas con numerosos especialistas importantes. Tanto a aprendizaxe técnica e epistemolóxica como a creación desa rede de contactos axudarían a Humboldt no seu traballo de exploración científica americana e na súa posterior divulgación.
