“A miña é unha emigración por falta de oportunidades profesionais, non económicas”, explica o doutor Joaquín Lado, xefe do departamento de Endocrinoloxía da Universidade de California, quen hai só uns anos chegou a rexeitar unha praza de catedrático na Universidade de Santiago de Compostela (USC) para permanecer nos Estados Unidos. Falamos da diáspora científica o pasado 24 de xullo, dentro do marco da Maratón das Galeguidades organizada polo Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional (IGADE). Na edición do 2025, a maratón propuxo tender pontes entre a Galicia territorial e a Galicia da diáspora a través de episodios temáticos arredor da memoria, a ciencia, o deporte, a música, a literatura ou mesmo as redes sociais. A min correspondeume conducir o faladoiro dedicado á Ciencia. Para iso, elixín un panel representativo dentro da inmensa cantidade de científicos e científicas galegas que traballamos fóra do país. Acompañoume Joaquín Lado, xunto con Xesús Abalo, coordinador de proxectos de xenómica en Suecia, e Ana López, investigadora posdoutoral en Francia. Conectamos por Zoom desde os nosos recunchos da diáspora, para parolear sobre a realidade da emigración científica. Cada quen compartiu a súa visión e experiencias, mais só a máis nova, Ana, que levaba dous anos en Francia, expresaba a ilusión de poder regresar a Galicia como investigadora posdoutoral, aínda que recoñecía que as oportunidades para facelo non resultaba nada doado.

Marchar a fóra sempre foi de valentes.

Emigrar é unha das decisións máis reflexivas a complexas que as persoas poden facer, para nada é unha acción derrotista. É, ao contrario, unha proba de valentía que esixe abandonar a zona de confort, desprenderse da calor do fogar, da familia, das amizades e da rede íntima que nos sostén. Marchar supón aceptar sacrificios persoais, emocionais e profesionais, afastarse do coñecido para mergullarse en territorios estraños, con linguas, costumes e xeitos de vida que nos poñen fronte ao desafío da adaptación

Antes ca nós, no faladoiro literario, Suso de Toro advertía sobre a necesidade de distinguir entre diferentes tipos de emigración. Sinalaba que a actual non debe equipararse coa chamada “emigración da fame” do franquismo, xa que hoxe existe, segundo el, unha “cultura da emigración”, na que marchar fóra é, para algúns, unha opción máis doada que o esforzo de crear oportunidades no propio país. Consideraba isto un problema de fondo, clasificándoo coma unha opción de débiles, que avergoña. Por vivilo nos nosos corpos, non podemos deixar de criticar esa reflexión, o mesmo De Toro se trabucou de foro. A idea de marchar a traballar fóra baseada na comodidade ou na falta de esforzo por non aguantarse e ficar no país, simplifica perigosamente unha realidade moito máis complexa. A visión do escritor De Toro repítese coma o lema impregnado de prexuízos para un sector ideolóxico da sociedade que acaba interpretando que marchar de Galicia é un acto de covardía, de desterro só con fins egoístas, non sociais. 

Emigrar é unha das decisións máis reflexivas a complexas que as persoas poden facer, para nada é unha acción derrotista. É, ao contrario, unha proba de valentía que esixe abandonar a zona de confort, desprenderse da calor do fogar, da familia, das amizades e da rede íntima que nos sostén. Marchar supón aceptar sacrificios persoais, emocionais e profesionais, afastarse do coñecido para mergullarse en territorios estraños, con linguas, costumes e xeitos de vida que nos poñen fronte ao desafío da adaptación. Significa arriscarse para que confíen en ti e che abran portas con novas oportunidades; e cando ese recoñecemento chega desde fóra, convértese na mellor forma posible de validación. Cada emigración é unha travesía, unha peregrinación feita de renuncias, esforzos e tamén de esperanzas. No meu caso, emprendina en tres países, e en cada unha delas levei comigo o medo, as dúbidas, a prudencia, o respecto polo alleo, mais tamén a forza que nace da ilusión e da necesidade de medrar. Non houbo comodidade ningunha neses comezos: só aprendizaxes duras e intensas, sempre guiadas pola consciencia de que todo arrinca cun soño e cunha pequena oportunidade de facelo realidade. Integrarse na sociedade que nos acolle é unha responsabilidade moral que asumimos con naturalidade. É o noso xeito de agradecer, porque o país receptor non ten a obriga de transformarse para nós. A persoa emigrada aprende axiña a medir o tempo doutro xeito. En cada regreso á terra natal saborease o tempo de maneira distinta porque logo hai que marchar. Quen emigra sabe que os obxectivos son alcanzables, mais tamén que o prezo é alto: longos períodos lonxe da familia, a dor das ausencias, o esforzo de vivir e competir nunha lingua e nunha cultura allea. E, malia todo, seguir avanzando. 

A emigración, sobre todo a da mocidade formada, continúa a ser unha realidade incómoda e silenciada, e que non alcanza o romanticismo necesario para inspirar a autores literarios.

É unha ferida aberta que poucas veces se recoñece polo que realmente é: un fracaso estrutural do país. Demasiadas veces retrátase con prexuízos, coma se marchar fose unha decisión evasiva ou doada, cando en realidade é a resposta obrigada e inconformista a un mercado laboral precario sen horizontes de futuro. É un erro da sociedade permitir que o talento marche; pero tamén é un erro maior aínda non ter construído nas últimas décadas as condicións necesarias para que iso deixe de suceder. En resumo, emigrar non é unha fuxida, é unha fazaña. A emigración da xente formada non é unha renuncia egoísta: é unha loita por seguir medrando, unha aposta pola dignidade fronte á tentación da conformidade de quedar no sitio. Ou como dicía Castelao, é un movemento consciente e non un impulso involuntario e fatal. 

Dignidade fronte á precariedade.

Levo vinte e dous anos fóra, un exilio laboral que me levou por máis dunha ducia de institucións académicas en tres países distintos. Marchei de Galicia en xaneiro de 2003, rumbo á Universidade Autónoma de Barcelona para comezar o doutoramento grazas a unha bolsa desa universidade. Foi o inicio dunha peregrinación feita ao revés: saíndo de Santiago de Compostela cara ao mundo. Antes pasara dous anos na Facultade de Medicina, nuns laboratorios ateigados de “aspirantes a bolseiros” onde só había espazo para dous ou tres. E aos poucos escollidos que puideron quedar e lles foi ben, ben por eles.

Levo vinte e dous anos fóra, un exilio laboral que me levou por máis dunha ducia de institucións académicas en tres países distintos.  A maioría da xente da miña quinta, quedou, opositou a prazas docentes en secundaria ou esperou entrar nalgún dos “big labs” galegos, dirixidos polo reducido círculo de catedráticos. Eu non seguín esa vía. Se o fixese, pode que me fose ben, pero teríame negado a posibilidade de cumprir os soños e metas que daquela me propuxera

A comezos da década do 2000 en Compostela, co bipartito PSOE-BNG no Goberno galego, a precariedade laboral e a falta de oportunidades na carreira científica erguían un muro case infranqueable para os xoves investigadores. A mensaxe era clara: non había sitio para todos. O panorama resultaba ás veces desolador. Había quen pasaba anos traballando gratis no seu doutoramento, sobrevivindo grazas á hostalaría ou a outros empregos, coa esperanza de que algún día chegase unha oportunidade ou coa falsa ilusión de que aquela entrega sería recompensada no futuro. Outra idea, que tamén nos empurraba a marchar, era que para seguir na academia había que saír ao estranxeiro. O que non se dicía era que ese camiño non aseguraba o regreso; na maioría dos casos, a volta simplemente non existía.

Moitas veces repítense titulares na prensa que en Galicia e España “somos capaces de formar científicos de moi alto nivel, xerando un gran talento, aínda que logo sexa difícil absorbelo”. Mais esta afirmación necesita matices. A formación coma investigadores non se remata ao saír da universidade: constrúese etapa a etapa, co doutoramento, coas estancias posdoutoriais, e creando o teu propio laboratorio, coa aprendizaxe en institucións que ofrecen salarios dignos e recursos para medrar. Dicir que Galicia forma investigadores de elite cando moitos marchamos nada máis rematar a carreira, é unha visión parcial. Tanto temos que agradecer a nosa formación en Galicia como a adquirida fóra. Estamos a correr unha maratón sen meta: cada tramo supón un logro, cada etapa deixa unha aprendizaxe distinta. Consagrarse como investigador ou investigadora require décadas de investimento, e ese mérito compártese entre as universidades de orixe e os laboratorios polo mundo que che abriron as portas. Non é xusto simplificalo á primeira etapa.

A maioría da xente da miña quinta, quedou, opositou a prazas docentes en secundaria ou esperou entrar nalgún dos “big labs” galegos, dirixidos polo reducido círculo de catedráticos. Eu non seguín esa vía. Se o fixese, pode que me fose ben, pero teríame negado a posibilidade de cumprir os soños e metas que daquela me propuxera. Por iso considero que a miña decisión está plenamente xustificada. Saber que noutros lugares o esforzo era recoñecido e recompensado con oportunidades reais, e non con imposibles, fixo que para miles de universitarios marchar non fose un xesto de covardía, senón un acto de dignidade e de exilio profesional. 

A Francia, ao Reino Unido, aos Estados Unidos, a Canadá, a Suecia, a Alemaña ou a Xapón: alí estampamos a nosa pegada, non por espírito aventureiro, como lles gusta dicir aos políticos, senón porque era a mellor das saídas. Esa fuxida é unha realidade incómoda que a sociedade galega aínda mira con xenreira e non quere recoñecer.

Dous modelos de investigación: Galicia e Estados Unidos.

Escribín sobre isto mesmo hai unha década aquí mesmo en Praza, e as cousas parece que pouco mudaron. A precariedade contractual, a escasa estabilidade das convocatorias, a dependencia da vontade política e a falta de conexión real co tecido produtivo seguen a ser obstáculos que empurran a moitas persoas a marchar ou a non regresar

En Galicia o funcionariado universitario segue a ser o camiño máis rendible. Como lembraba Joaquín Lado, “consiste en agardar pola quenda ata que se oferta unha praza de profesor titular; unha vez conseguida, pouco importa o que fagas, sempre que sexa dentro da legalidade”. Non se trata dunha caricatura, senón dunha descrición crúa dun sistema que el coñece ben. A realidade é que o acceso ás prazas non depende dunha avaliación transparente do mérito, senón de decisións tomadas nos departamentos, a miúdo con fortes doses de endogamia. As posibilidades de entrar son mínimas, non só nas prazas fixas, senón mesmo en contratos temporais que te acheguen un pouquiño a unha desas cadeiras. Integrarse nun sistema con criterios tan pouco definidos e unha meritocracia difusa é, cando menos, complexo. A docencia, ademais, absorbe o groso da responsabilidade; investigar segue a ser visto como unha opción secundaria, sen recompensa nin esixencia real. 

Tamén abonda o triunfalismo heroico. De cando en vez aparecen titulares nos que determinados científicos e científicas proclaman o seu compromiso inquebrantable con Galicia, falando de “traballar pola terra” ou de “facer país” en lugar de marchar ó estranxeiro, coma se ese sacrificio lles concedese unha superioridade moral fronte a quen decidimos marchar e non regresar. Mais a realidade soe ser moito máis prosaica: moitos deses casos corresponden a persoas que nunca tiveron a necesidade de marchar, ou marcharon coa praza asegurada ó seu regreso, ou que simplemente volveron ao rematar os seus contratos posdoutorais fóra porque non lles quedaba outra. Cómpre recoñecer, con todo, que Galicia sostén un número de equipos investigación de alta calidade e recoñecemento internacional, con grandes equipos de xente con experiencia cualificada, con financiamento constante e estable, con infraestruturas modernas que pouco teñen que envexar ás das mellores institucións en Europa ou nos Estados Unidos. Mais a outra cara é desoladora: profesores de facultades de ciencias que levan dúas décadas sen publicar, xefes de laboratorios sen proxectos financiados, contratos precarios, docencia non avaliada e estudantes sen voz nin voto na valoración do profesorado. A diferenza é clara: nos Estados Unidos un profesor pode perder a praza se a súa docencia é mediocre ou se suspende de forma reiterada a un gran número de alumnos, que teñen dereito a presentar unha avaliación formal. A docencia é permanente e sistematicamente avaliada: polos departamentos e polo propio alumnado. Isto xera unha cultura de rendemento constante. En Galicia, pola contra, a impunidade do profesorado académico é case absoluta. 

Cómpre recoñecer que Galicia sostén un número de equipos investigación de alta calidade e recoñecemento internacional, con grandes equipos de xente con experiencia cualificada. Mais a outra cara é desoladora: profesores de facultades de ciencias que levan dúas décadas sen publicar, xefes de laboratorios sen proxectos financiados, contratos precarios, docencia non avaliada e estudantes sen voz nin voto na valoración do profesorado

Tras quince anos no sistema de investigación estadounidense, podo asegurar que é durísimo e competitivo, mais tamén ofrece oportunidades reais a quen as busca. A presión é elevada e a mediocridade non ten cabida. Non só é difícil acadar unha praza, o máis complicado e mantela. A investigación non é só coñecemento: tamén é economía. Os fondos federais, gañados en convocatorias extremadamente competitivas, deben reinvestirse na institución que acolle ó laboratorio do investigador. En moitos casos, entre o 4% e o 90 % do financiamento retorna á universidade, destinándose a infraestruturas, salarios e servizos, ademais do propio proxecto. Os salarios tamén reflicten esa diferenza: un investigador posdoutoral nos EE. UU. cobra entre 62.000 e 75.000 dólares anuais, máis un 30% adicional en seguros e beneficios. En España, un posdoutoral recibe ó redor de 30.000 € brutos ao ano. A brecha é aínda maior nas prazas fixas: un profesor titular español ronda os 50.000€ anuais, mentres que nas universidades estadounidenses a media pode chegar ós 200.000 dólares anuais. É certo que a actual administración norteamericana está a atacar este modelo, máis a financiación tamén depende en boa medida de fundacións públicas e privadas, non só do goberno. Porén segue a existir unha diferencia esencial: nos Estados Unidos o sistema esixe e recompensa, mentres que en Galicia a carreira académica segue atrapada entre a comodidade dos funcionarios, a falta de avaliación real e de prazas abertas.

Ciencia, retornos e propaganda.

As universidades galegas teñen que apostar máis, e seguen a arrastrar problemas internos que limitan calquera política de retorno: endogamia universitaria, falta de avaliación real da docencia e da investigación, a exaxerada burocracia e unha estrutura do funcionarado acomodada e pouco esixida. Contados laboratorios manteñen equipos grandes de persoal cualificado con maioritariamente soldos precarios, e seguramente non con poucas trabas

Despois da crise nos recortes e os ataques á ciencia por parte da nova administración estadounidense neste ano 2025, comezamos a escoitar desde Europa unha chamada de rescate para os científicos e científicas que traballamos aquí. A Comisión Europea lanzou o programa Choose Europe for Science, cun orzamento de 500 millóns de euros para os próximos dous anos, mentres que España decidiu reforzar a súa estratexia cun investimento adicional de 45 millóns nos próximos tres. Son cifras que impresionan á primeira vista, pero que, en realidade, parecen pequenas se as poñemos en contexto. En canto a Europa, estamos a falar do incremento nos fondos de investigación para ser repartidos entre todas as disciplinas científicas, e sen anunciada continuidade no tempo. Porén, os fondos non son garantía de continuidade, e estes programas de 3 a 5 anos non aseguran un futuro para o mantemento dos laboratorios e menos a carreira dun científico.

En paralelo, Galicia proxéctase como un oasis científico do estado español. Mesmo Nature publicou un artigo, “Spanish region emerges as scientific powerhouse”, patrocinado pola Xunta, no que se falaba das posibilidades de captar talento internacional. A mensaxe oficial presenta a Galicia como unha especie de “Silicon Valley español”, un territorio ideal para desenvolver unha carreira investigadora. Neste relato encaixa o programa Oportunius, que ofrece contratos de cinco anos a beneficiarios de bolsas do Consello Europeo de Investigación (ERC), que tampouco son doadas de acadar. Mais a realidade é máis modesta: en dez anos de funcionamento apenas se investiron 14 millóns de euros, maioritariamente destinados a investigadores xa asentados nas universidades galegas, e non a retornados desde o estranxeiro. Mais o discurso oficial resulta excesivamente triunfalista ao non recoñecer as eivas estruturais que aínda persisten. O primeiro erro de fondo é non preguntarlles a quen estamos fóra que nos faría regresar, senón limitarse a preguntar a quen nunca saíu que se debe facer para atraer os que marcharon. Maila que a dificultade de atraer científicos consolidados non é un misterio. Para quen ten un laboratorio montado, unha rede consolidada e unha familia asentada fóra, un contrato precario ou unha axuda temporal non resulta atractivo. A isto súmase que a España continúa investindo só un 1.25% do PIB en I+D, fronte á media da Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico (OCDE) (2.5%) ou os líderes mundiais que superan o 3%. Se a ciencia é unha prioridade tal e como afirma, o orzamento debería reflectilo. O contraste é contundente: só o estado de Texas este ano comprometeuse a investir 3.000 millóns nos próximos dez anos para investigar novos tratamentos contra o Alzhéimer, máis que todos os programas europeos xuntos en múltiples áreas.

Pero non todo ten que depender de Europa. As universidades galegas teñen que apostar máis, e seguen a arrastrar problemas internos que limitan calquera política de retorno: endogamia universitaria, falta de avaliación real da docencia e da investigación, a exaxerada burocracia e unha estrutura do funcionarado acomodada e pouco esixida. Contados laboratorios manteñen equipos grandes de persoal cualificado con maioritariamente soldos precarios, e seguramente non con poucas trabas. Mentres, que as axudas das administracións acaban reforzando estes grupos consolidados, pouco axudan a abrir espazo ao talento novo. Maila todo, non se lle pode negar mérito ao intento de apoiar a investigación: hoxe a xente que comeza a investigar en Galicia ten máis oportunidades de masters e bolsas predoutorais ca nunca. Mais se de verdade se quere atraer ó sistema á xente de fóra, fan falta medidas máis audaces e en todas as etapas: contratos dignos, avaliación seria para todos os investigadores, fondos a longo prazo e igualdade de condicións entre quen retorna e quen nunca tivo que marchar fóra. Só así a excelencia poderá equipararse en igualdade de condicións, a necesidade non é a de crear prazas fixas, senón oportunidades a longo prazo. 

Ogallá estea equivocada e a situación este a cambiar. Mentres tanto, non nos queda outra que tirar para diante nun sistema actual a nivel internacional moi hostil, facendo ciencia como quen navega en mareas bravas e adaptándonos ao ritmo imprevisible das ondas políticas, como fixeron na súa época “os fillos do sol"

Escribín sobre isto mesmo fai unha década aquí mesmo en Praza, e as cousas parece que pouco mudaron. A precariedade contractual, a escasa estabilidade das convocatorias, a dependencia da vontade política e a falta de conexión real co tecido produtivo seguen a ser obstáculos que empurran a moitas persoas a marchar ou a non regresar. Ademais a excelencia non pode chegar só de fóra: debe reformarse o sistema por dentro, esixir rendemento, e eliminar as cribas administrativas e burocráticas para garantir unha carreira investigadora efectiva e competitiva. Cómpre unha autocrítica valente das institucións, acompañada de políticas firmes e dunha vontade real de tecer un ecosistema que reteña ás persoas con talento e que premie o esforzo en lugar de agochar a mediocridade. Non se trata só de atraer baixo un selo de “Galicia Calidade”, ese xa o coñecíamos cando marchamos, senón de ofertar oportunidades a quen amosa determinación e merece brillar na súa profesión, a quen ten a visión dun horizonte esperanzador, e sen forzalo a rebaixar a súa propia calidade de vida. Sen iso, seguiremos lendo titulares fantasiosos mentres a realidade é que moitos proxectos, ideas e persoas seguen a perderse polo camiño. 

Ogallá estea equivocada e a situación este a cambiar. Mentres tanto, non nos queda outra que tirar para diante nun sistema actual a nivel internacional moi hostil, facendo ciencia como quen navega en mareas bravas e adaptándonos ao ritmo imprevisible das ondas políticas, como fixeron na súa época “os fillos do sol”. Maila sabemos que, ao final, tanto desde dentro de Galicia como desde a diáspora, cada avance científico ten unha proxección global e, mesmo cando a se investiga fóra, acaba repercutindo en beneficios para a sociedade galega.