Este texto é a conferencia que María Julia Bertomeu expuxo o pasado día 21 de novembro no marco do posgrao “Análise do capitalismo e políticas transformadoras”, que ofrecen conxuntamente a Universitat Autònoma de Barcelona e a Universitat de Barcelona. A conferencia estaba dedicada ao legado da obra republicana de Antoni Domènech.

Estou feliz de volver estar nesta terra, que fixen miña tanto como Toni fixo súa a miña. Ambas terras pasan por momentos decisivos e difíciles. Non falarei desta porque non teño pericia para facelo. A miña, nosa América, e tomo prestada unha frase de Ailyn Torres Santana para expresalo, é “o fervedoiro latinoamericano”, “os pobos en rebelión saben que fan política e estana facendo nun exercicio poderoso, lembrando que eles son os mandantes e os gobernos son os axentes dese mandato”. Aínda que sabemos que esta lectura fiduciaria de mandatarios e mandantes non prexulga -de ningún xeito- sobre o rumbo político que tomarán os acontecementos. En Bolivia terminou cun golpe de estado.

Pois ben, suxeríronme falar do “legado republicano” de Toni, e alégrome poder contalo porque nestes dous anos pensei moito niso. Moitos de nós estamos convencidos de que o seu principal legado republicano é propoñer unha lectura do socialismo como herdeiro da milenaria tradición do republicanismo democrático plebeo e, ademais, que se propuxese e se nos convidase a continuala, nas circunstancias políticas, sociais e culturais contemporáneas.

Hoxe desexo compartir con todos vostedes unha imaxe coa que me represento o seu legado intelectual cada vez que penso niso, e fágoo case a diario. Só son capaz de figurarmo de maneira gráfica: como un triángulo con tres vértices que se retroalimentan. No primeiro vértice está a súa obra escrita, por suposto, pero tamén os numerosos apuntamentos e notas que imaxino en cartafoles e cadernos de anotacións dos seus estudantes dos dous lados do Atlántico, tomados nos seus cursos, charlas, e conferencias que Toni –o gran comunicador e excepcional mestre- gozaba tanto como o facía o seu auditorio. Noutro vértice visualizo ao grupo dos seus colaboradores próximos –a maioría deles tamén amigos, porque Toni foi un gran cultor da amizade- colaboradores que pertencen xa a tres xeracións distintas. E no terceiro vértice está Sin Permiso -desde os seus inicios ata hoxe mesmo- que é unha mostra cabal do legado republicano democrático de Toni en clave política contemporánea. Tráiolles aquí unha breve sinopse dos tres vértices, tal como eu os entendo.

1. A súa obra

Preciso é lembrar que Toni nunca foi un publicador compulsivo, incluso tendo moito e moi bo para dicir. Con todo, a súa obra é dunha fecundidade e orixinalidade non moi frecuente na academia. Non soubo de présas por publicar e moito menos por facelo en publicacións do mainstream. Ao contrario, algúns dos seus textos foron publicados en editoriais ou en revistas que hoxe se nomean –despectivamente- como “a ciencia producida na periferia”. Toni non se auto-plaxiaba, o que facía era darlle voltas unha e outra vez -desde distintas perspectivas e disciplinas- aos conceptos nos que reflexionou ata o final. Foi, ademais, un bo cultor da boa filosofía en excelente prosa castelá, e por iso custáballe moito a moda actual de ter que publicar só en inglés.

Ao falar da súa obra procuro non esquecer –para non contrariar unha das súas máis profundas conviccións intelectuais- que a súa produción escrita ten moitos rexistros e non debería encadrarse en ningunha disciplina con exclusividade. Así o fixeron tamén Aristóteles, Adam Smith, Mill pai e fillo, Marx, que dificilmente son clasificables coas etiquetas académicas hoxe ao uso: son economistas? son sociólogos? son politólogos? Son antropólogos? son filósofos morais? Son economistas, son antropólogos, son politólogos, son filósofos morais, e algúns, excelentes historiadores, e o son todo á vez. E Toni tamén o era.

Claro que Toni escribiu un texto magnífico sobre a tradición do socialismo republicano; e tamén escribiu un primeiro libro Da ética á política. Da racionalidade erótica á racionalidade inerte en 1989. Ambos escritos tocan temas de ética e filosofía política, aínda que son textos suficientemente ricos e múltiples como para poder encasillalos en disciplinas filosóficas compartimentadas. Non son libros só de ética, de historia da ética ou de filosofía política no sentido habitual do termo, neles fala tamén o historiador por vocación, o xurista e o epistemólogo, o filósofo analítico experto en teoría formal da racionalidade e o filósofo formado en temas de teoría económica e social, cando menos. Foi un grande!!

Destas capacidades inusuais falan os seus dous libros. O primeiro é unha exquisita reconstrución da historia da ética e da filosofía política de consuno, porque a razón erótica da que nos falaba Toni -pretendendo reconstruíla e aínda recuperala para o presente- non entendeu á ética separada da política. É a obra dun historiador da filosofía política, enraizada na estrutura social e material de cada un dos períodos que visita, e que fai un uso orixinal da teoría formal da racionalidade para “reconstruír a racionalidade erótica da cultura antiga e defender a súa plausibilidade”, defensa e recuperación que profundou logo no Eclipse.

O seu primeiro libro describe de maneira exemplar a perda desa “tanxente” ática na que a procura do ben privado e o ben público se tocan ou, o que é o mesmo, na que o ben privado (froito da automodelación do carácter) é condición necesaria do ben público. E desta perda, e dos seus intentos por restablecer unha posible harmonía entre o público e o privado, fálanos facendo uso das ferramentas analítico-conceptuais da teoría formal da racionalidade. Como deixou dito Jesús Mosterín no prólogo de 1989, Toni “fai pasar por este pouco habitual tamiz hermenéutico á ética da polis clásica, á ética aristotélica, estoica, a de Calicles e de Nietzsche, á teodicea, á filosofía do absolutismo político de Hobbes, ao estado liberal de dereito, a Rousseau, a Kant e ao idealismo alemán”.

Neste mesmo sentido, El eclipse de la fraternidad (2004) é un libro orixinal, erudito e multifacético, é o texto dun bo filósofo político, dun historiador por vocación e dun xurista, que abriu un auténtico Programa de Investigación hoxe moi vivo a ambos os dous lados do Atlántico. O texto saíu á luz en tempos nos que a filosofía política académica aínda estaba colonizada por un liberalismo académico -máis ou menos igualitario- e por unha teoría da xustiza centrada en criterios de distribución de recursos ex post, de maneira a -histórica e a-institucional (ou pseudo-institucional). É un texto a contracorrente das modas académicas do momento, unha forma moi sutil de recuperar a “tanxente ática” cunha erudición formidable, que logra conxugar a tradición republicana cunha proposta normativa de socialismo republicano que aínda ten moito para dar de si.

Esta orixinal interpretación da filosofía política ocupouno sempre e de maneira sistemática, e iso permitiu que nos legase unha marabillosa investigación filosófica e histórica dalgúns dos conceptos centrais de tal tradición: o da soberanía (popular), o da liberdade política, o dos dereitos de propiedade -privada, común e pública-. Empeñado en facer visible un pasado invisibilizado e moi necesario para pensar o presente, reviviu a vella teoría republicana clásica -neste caso é ciceroniana- da autoridade política como tutela, é dicir, como un fideicomiso feito pola cidadanía, que é o fideicomitente (o “principal”) á autoridade política, o fideicomisario (o seu “axente”). Logo sería Locke quen lembrase que a autoridade política é o axente do pobo libre, e despois Kant, ambos os herdeiros do republicanismo clásico, a pesar dos reiterados intentos por secuestralos para o bando do liberalismo académico.

O interesante das súas investigacións foi tamén propoñernos o que considerou a mellor maneira de explicar histórica e institucionalmente á propiedade, e moi especialmente á idea democrática-constitucional da “función social” da propiedade. A propiedade privada, entón, non sería ese dereito exclusivo e excluínte (dominium) ao uso e abuso da cousa, que con frecuencia invocan xuristas e politólogos sen podelo demostrar nunca máis que en idea. É un dereito concedido polo soberano –a través dos seus axentes e institucións políticas- en réxime de fideicomiso e motivado por razóns de utilidade pública. E lembremos que a utilidade pública non necesariamente debe entenderse coas connotacións actuais –instrumentais e particularistas— da palabra “utilidade”, e que é suficientemente obvio que os antigos non identifican á república cunha asociación (privada) de individuos que só perseguen vantaxes particulares mutuas.

E isto explica –esta visión da soberanía política e da propiedade- que significa falar da estrutura isomórfica da liberdade política e da propiedade, porque ambas comparten esa estrutura relacional de Principal-Axente. Pero teñamos en conta que esta interpretación fiduciaria da soberanía e do dereito –cunha ferramenta analítica que provén do dereito privado- presenta problemas propios e non prexulga como dixen ao principio ao falar do “fervedoiro latinoamericano”, sobre o rumbo político que tomará unha sociedade, aínda que pode facerse compatible co conxunto de dereitos inalienables que protexe. Traiamos, para explicar o alcance e a limitación de tal estrutura fiduciaria trasladada ao ámbito da institución da propiedade, dous exemplos que nos deixou Toni:

“Quen, por exemplo, sexa partidario de privatizacións masivas, ten, nesta interpretación que argumentar que esas privatizacións: 1) Fanse a partir da titularidade pública do recurso para privatizar; 2) Que a privatización, dadas as circunstancias, supón unha mellora en termos de utilidade pública, tamén o tocante aos ingresos que esa privatización reporta ao tesouro público; 3) Que quen se apropia do recurso para privatizar é o mellor fideicomisario posible entre todos os candidatos dispoñibles, prima facie dignos dunha confianza publica máis ou menos regularmente careable”.

“E quen, por exemplo, sexa partidario dun sector público moi grande ou de grandes nacionalizacións de recursos previamente privatizados, terá que argumentar: 1) Que, dadas as circunstancias (por exemplo, o carácter estratéxico do recurso en cuestión), é mellor e máis eficaz, en termos de utilidade pública; 2) Que resulta neste caso conveniente reforzar o control fiduciario do recurso en cuestión poñendo a súa administración en mans de axentes máis directamente controlados e vixiados polo soberano; 3) Que os servidores públicos encargados desa tarefa son competentes pericialmente para levala a cabo, e plenamente dignos dunha confianza pública sempre alerta”.

Obviamente, existe un enorme abanico de posibilidades de apropiación de recursos, e dentro dese abanico atópase o soño democrático-republicano por excelencia de finais do XVIII e comezos do XIX que foi, por exemplo, a sociedade baseada na pequena propiedade agraria máis ou menos universalmente distribuída de Jefferson ou Robespierre. Pero tamén –e aclarábanos que “na súa falta”- unha especie de dereito de existencia social publicamente garantido (Robespierre) ou aínda de ingreso material incondicionalmente asignado a todos os cidadáns polo só feito de selo (Tom Paine). A liberdade política republicana era iso, e nada menos que iso: non ter que pedir cotidianamente permiso a ninguén para poder subsistir.

E o socialismo do movemento obreiro europeo decimonónico, dicíanos, entendeuse a si mesmo como continuación por outros medios, e en condicións económicas e sociais moi cambiadas, da tradición revolucionaria da democracia fraternal. E Toni agregaba que se algún socialismo anticapitalista ha de ter futuro, será o que sexa capaz de poñer á altura dos tempos o programa pancivilizatorio da democracia revolucionaria fraternal, o que consiga soster con maior resolución e realismo os catro frontes da vella loita: 1. contra o despotismo dun Estado incontrolable fiduciariamente pola cidadanía; 2. contra o despotismo duns patróns incontrolables fiduciariamente polos traballadores, polos consumidores e polo conxunto da cidadanía; 3. contra o despotismo doméstico dentro do que agora entendemos propiamente por familia (a potestade arbitraria do home sobre a muller e aínda os nenos); e, por último, 4. contra a descivilización da propia sociedade civil que se produce como consecuencia da aparición, no contexto de mercados ferozmente oligopolizados, capaces de desafiar ás repúblicas, de socavar a tolerancia moderna e de disputar con éxito aos poderes públicos o seu dereito inalienable a determinar o interese público. Este foi o seu –noso- Programa de Investigación que agora está tamén en boas mans.

2. O segundo vértice: a continuidade do legado de Toni, nalgúns dos seus colaboradores máis próximos

Toni era moi xeneroso e sabía compartir case todo con aqueles a quen apreciaba: exquisitas comidas, viños, libros, saberes, escritos, proxectos. Daniel Raventós e Buster –os seus amigos entrañables e camaradas, así os nomeaba- levan agora sobre as súas costas o peso de ser os Editores responsables de Sin Permiso logo da súa morte, ese proxecto ao que Toni dedicoulle moitísimas horas de traballo e pensamentos desde os seus comezos ata os últimos días da súa vida. Buster foi o seu amigo de sempre. Non compartiron vida académica, pero lograron ter unha amizade case perfecta, ao dicir de Aristóteles, aquela na que hai reciprocidade, na que se desexa o ben do amigo polo amigo mesmo, sen que isto (o ben) lles sexa descoñecido (EN, 1155b-1156a). Daniel Raventós si compartiu vida académica con Toni, e tamén unha amizade que só é posible entre os “virtuosos” -no máis puro sentido aristotélico que non é moralizante- e significa a excelencia na realización da actividade propia.

Daniel Raventós, Jordi Mundó e David Casassas, ademais de ser amigos tamén compartiron carreira académica con Toni, e xa hai anos que transitan virtuosamente os camiños abertos polo Programa de Investigación domenechiano. Eles tomaron a substitución da docencia universitaria que Toni exerceu ata a súa morte, e que herdara do seu mestre Sacristán.

Jordi hai tempo xa que nos regala pezas filosóficas para pensar a Locke como herdeiro dunha tradición republicana clásica que se inicia en Aristóteles.

Daniel Raventós foi o iniciador dunha interpretación e defensa republicano-socialista da Renda Básica á que logo se sumaron David Casassas e Julie Wark, marabillosa e creativa muller que colabora co Proxecto político cultural que é Sin Permiso. Os tres batallan por convencer a políticos, cidadáns e académicos sobre as virtudes desa potente ferramenta social que permitiría garantir un “dereito á existencia de todos”, seguindo as pegadas do republicanismo democrático plebeyo que herdou Marx, ó dicir de Toni Domènech. David Casassas, ademais, é o gran desmitificador da lenda de Adam Smith liberal. Iratxe ( Atxe) acompaña a loita por unha Renda Básica democrática coas súas marabillosas ilustracións e vídeos.

E a nova xeración que comeza a percorrer o camiño aberto. Edgar Manjarín, Julio Martínez-Cava, David Guerrero, Bru Laín, novos, talentosos, comprometidos. Inclúo tamén a Daniel Escribano e Àngel Ferrero, lúcidos e desinteresados colaboradores en Sin Permiso.

Do outro lado do Atlántico, Ailyn Torres Santa e Julio César Guanche contribúen soberbiamente a difundir o republicanismo democrático plebeyo en Cuba e en Ecuador. Tamén compartiron con Toni unha fermosa amizade, saberes e loitas.

Dúas mulleres -colegas, amigas- recrean o legado socialista e republicano de Toni en Arxentina. Alejandra Ciriza en Mendoza -a terra dos viños que Toni tanto apreciaba- incorporou pezas do socialismo plebeyo republicano nas súas magníficas reflexións feministas. Fabiana Erazun en Neuquén, o “sur do sur” como lle gusta nomealo, decidiu dar batalla académica a favor dunha Renda Básica derivada dunha teoría dos dereitos humanos. Toni ditou as súas últimas conferencias en América Latina na Universidade Nacional do Comahue, Neuquén, Arxentina, por invitación de Fabiana. Estivo feliz.

E a vella amiga de Toni e miña, Ana Jorge, do comité de redacción de Sin Permiso que desde Málaga traduce e suxire multitude de artigos.

E como non mencionar as marabillosas e cuantiosas traducións dunha competencia fóra do común de Pablo Carbajosa?

O legado de Toni vive, está en moi boas mans e goza de moi boa saúde.

3. E, por último, Sin Permiso

En xaneiro de 2017 -en Bos Aires- Toni traduciu para Sin Permiso un epitafio que Brecht escribiu (e non publicou) en 1946, para o poeta Maiakosky, que se suicidou tres lustros antes, en pleno auxe do estalinismo na URSS:

Escapei dos tigres

Alimentei ás chinches

Devoráronme

As mediocridades

No ano 1951, regresado do exilio, Brecht reescribiu o epitafio

Escapei das quenllas

Impúxenme aos tigres

Devoráronme 

As chinches

Con esta, a súa propia tradución de ambas versións do Epitafio, Toni anunciou a segunda década de existencia de Sin Permiso, cítoo: “seguiremos sendo un proxecto político republicano laico, socialista, racionalista, amante da verdade e intelectual e financeiramente independente. Seguiremos pensando autónomamente coa nosa propia cabeza, polo gusto de facelo e para o que poida servir aos nosos lectores. Seguiremos sen dobregarnos a modas académicas volandeiras nin a argumentarios políticos heterónomos. E no ano do Centenario da Revolución Rusa trataremos de seguir sobrevivindo á voracidade das chinches". Toni morreu en setembro dese mesmo ano, sen que a voracidade das chinches lograsen nunca dobregalo, e Sin Permiso continúa co seu legado, con este posgrao, cos envíos semanais, con SP papel e coas moitas cousas que nos regalarán os seus continuadores. Non quero deixar de lembrar que Luis Juberías foi quen convenceu a Toni e a outros editores de Sin Permiso de organizar un posgrao que levou por título durante sete edicións desde o curso 2011-12 “Análise política-filosófica do capitalismo contemporáneo”, e que desde fai dous cursos fusionouse no que hoxe é “Análise do capitalismo e políticas transformadoras” do que esta conferencia forma parte.

Sin Permiso segue sendo hoxe “ese proxecto político republicano laico, socialista, racionalista, amante da verdade e intelectual e financeiramente independente”, co que Toni anunciaba a súa segunda década desde Bos Aires, oito meses antes da súa temperá morte. Daniel Raventós e Buster levan sobre as súas costas o peso de ser os editores responsables deste proxecto ao que Toni dedicoulle moitas horas de traballo e pensamentos desde os seus comezos ata os últimos días da súa vida. Eles encárganse agora do traballo duro e cotián -que Toni polo xeral comezaba o martes de cada semana- elixindo artigos e temas, de fondo e de conxuntura, encargando e realizando traducións, ordenando os traballos pola súa orixinalidade, temática e importancia para, finalmente, realizar o “envío” que continúa chegando hoxe –puntualmente- a decenas de miles de subscritores.

Sin Permiso naceu, medrou, madurou e perdura baixo o amparo do Programa de Investigación aberto polo libro de Toni en 2004 e aínda antes. Por iso dixen que Sin Permiso é a continuación da Eclipse da fraternidade e que ambos -a obra de Toni e Sin Permiso- non estarían vivos sen o continuo traballo teórico, docente, editorial e de tradución dos seus colaboradores próximos, e de numerosos voluntarios que traballan “gratis et amore” para facelo posible. O legado é valiosísimo e non podería estar en mellores mans.

Descansa en paz, meu querido compañeiro.