Se hai menos dunha década chegase un viaxeiro do futuro e escoitásemos da súa boca a narración do panorama político actual, pensariamos estar escoitando os delirios dun perturbado. Hoxe, sen embargo, asistimos sen asombro a prodixios e marabillas que entón producirían pasmo universal. E non falo de levar a rúa ás institucións, de quebrar o bipartidismo e estas cativezas, senón de milagres, de auténticos milagres no sentido bíblico da palabra.

Durante o verán de 2015 iniciáronse na Galiza as conversas que logo rematarían na constitución de En Marea. Xurdiron entón, maxicamente case o mesmo día, dúas plataformas que se autodenominaban “cidadás”: Encontro por unha Marea Galega e Iniciativa pola Unión, impulsadas cadansúa delas por militantes de Anova e do BNG. Foi unha mágoa que a verdadeira cidadanía non soubese da existencia destas plataformas que dicían representala porque, de ser así, tivese asistido a episodios de alta comicidade. Tal como foi o intercambio epistolar entre ambas para decidir cal delas se disolvía na outra. Como unha pelexa de ventrílocuos que protagonizasen os seus bonecos, ambas organizacións reproduciron as tensións dos partidos políticos que as alentaban. Encontro por unha Marea Galega mesmo chegou a votar se disolverse na Iniciativa pola Unión, idea que foi rexeitada por unha exigua diferenza de apenas unhas ducias de votos que mostraban a verdade de todo o proceso: que o Encontro era unha organización capaz unicamente de mobilizar por internet a menos de 400 persoas das que, para máis burla, case a metade eran infiltradas da organización rival.

Mais, se atendemos ás proclamas e escritos que se producían dende estes ámbitos, semellaba que estabamos ante auténticas explosións de fervor cidadán. Xosé Manuel Pereiro, un dos impulsores de Iniciativa, contaba emocionado que a unha reunión en Guitiriz asistiron nada menos que 40 persoas...de toda Galiza! O desborde cidadá continuaba en Vigo, onde chegaron a aparecer 60, e iso que, como apuntaba Pereiro, xogaba o Celta ese día. Como na multiplicación dos pans e dos peixes, grupiños que non chegaban nin á metade dos que acoden a calquera clase de Zumba nun centro sociocultural, describíanse como se fosen multitudinarias concentracións.

Cando menos, unha vez que o teatriño rematou, Iniciativa pola Unión tivo o pudor de disolverse discretamente. Mais o Encontro chegou a crerse o seu papel de faro da cidadanía. Contábame un cargo de Podemos que un día se lle achegou un dos destacados compoñentes do Encontro Cidadán dicíndolle: “O que pasa é que ti es aparato e eu son cidadanía”. Pouco importaba que o podemita fose un rapaz de apenas 30 anos, novo na política, e o “cidadán” levase unha mochila de militancia que necesitaba dunha ducia de sherpas para ser transportada. Neste novo mundo ó revés o cidadán que entraba en política era aldraxado namentres que o político que se facía pasar por cidadán era enaltecido. Mais o que non sabía o indignado rapaz de Podemos é que era testemuña privilexiada dun novo milagre: o da transubstanciación, ese  fenómeno que se produce na Eucaristía cando se opera un cambio na substancia do pan e o viño e ambos se converten en substancia de carne e sangue de Cristo. A forma, a cor, o sabor, serían “accidentes” que permanecen.

Así, pola transubstanciación entendemos como un militante curtido en mil asembleas e sobrevivente de cen excisións podía presentarse, non como tal, senón como un cidadán calquera. De repente, o pasado militante que ata entón se levaba con orgullo empezou a ser unha carga pesada. As vantaxes eran obvias: como militante representa ó seu pequeno grupo; como cidadán, a súa voz é a voz das multitudes; a súa ventriloquia múltiple, ademais, libérao dun pasado político que agora é unha rémora.

Ás veces, este proceso de transubstanciación prodúcese tan rapidamente que só os ollos máis afeitos ós fenómenos paranormais poden decatarse. Tal cousa aconteceu non hai moito cando Marilar Aleixandre, exercendo como voceira de Compostela Aberta, de súpeto se transubstanciou en militante de Anova e anunciou que se ía propoñer que CA apoiase a conversión de En Marea nun partido instrumental. Os restantes membros da coordinadora de CA non daban creto ao que escoitaban, que non tiña nada que ver co acordado. Mais Marilar xa non era voceira nese momento senón que falaba transubstanciada en si mesma. Podía ter avisado do fenómeno. Polo menos Carlos Jesús, o freak de Crónicas Marcianas, advertía: “Ahora soy Micaé, ahora soy Christofer”, mais Marilar, para enfado dos seus compañeiros na coordinadora, non o considerou oportuno.

Todo este episodio resultou ser moi revelador. Poucos días despois, convocouse a todo correr unha Asemblea de CA na que este asunto tan importante ía oculto na Orde do día no epígrafe “rogos e preguntas”. Para que ninguén dubidase do desexo sincero de fomentar unha participación masiva en tal magna ocasión mesmo creouse un evento no Facebook. Así, non cabe sorprenderse que dos 16000 cidadáns que votaron a CA só se achegaran uns 40 a debater sobre o futuro de En Marea. A solicitude de converterse nun partido instrumental adoptouse cos votos de 30 persoas. Contan os que alí estaban que destacados militantes de Anova facían burla da estrepitosa derrota que lle infrinxiran a Podemos Santiago. Estrepitosa derrota, poren, que se expresaba nos mesmos números que o resultado dun partido de balonmán. Ese mesmo día, nunha garaxe da Comunidade de Veciños de Salgueiriños de Abaixo debatíase o cambio de contadores de biocalorías. A proposta foi aprobada con máis quórum e máis diferenza de votos que o partido instrumental para En Marea. Pero, ao contrario do que pasou en Compostela Aberta, ao veciño do 1º A que encabezaba a facción vencedora non se lle pasou pola cabeza burlarse da derrotada dona da perruquería. Quizais é isto o que diferenza os modos da verdadeira cidadanía da que se imposta.

Multiplicación, transubstanciación... É así, por medio destes feitos milagreiros, como podemos entender En Marea.

Os deputados de Podemos, Ángela Rodríguez e Tone Gómez Reino foron lexitimados con máis de 36000 votos nunhas primarias. Aínda así, a pesar de que esta lexitimidade estaba a anos luz da dos seus compañeiros na lista ó Congreso, curiosamente foi Podemos Galicia quen pasou por este proceso con máis autocrítica e feridas internas. Todo o contrario que os seus socios nos que se viviu un remanso de paz. Yolanda Díaz non se someteu a primarias e foi colocada pola cúpula de IU en Galiza. Anova, pola súa banda, si consultou ás súas bases e Alexandra Fernández foi elixida cun 67% dos votos, porcentaxe que disimulaba unha participación real dunhas ducias de militantes. Aínda que este dato non debería asustarnos se pensamos que o propio Beiras dirixe Anova con apenas 317 votos, ou o que é o mesmo, menos da cuarta parte dos que optaron por Carmen Santos nas primarias de Podemos. Coa diferenza de que Carmen Santos competiu contra dúas persoas máis. De feito, Beiras andaría pola metade dos votos de Breogán Riobóo.

Pero por ínfima que sexa a lexitimidade “cidadá” que os procesos internos do partidos dan ós seus representantes, máis mísera é a que proporcionan os “movementos cidadáns”. Xaime Subiela, que estivo moi preto de chegar a ser deputado e que agora ten unha segunda oportunidade, pasa por ser unha das persoas que máis escribe sobre a participación cidadá nos novos escenarios da política. Mais, nun curioso exercicio do “dobrepensar” orwelliano,  foi colocado a dedo sen pasar sequera por unha votación do Encontro Cidadán no que militaba. David Bruzos, de Ourense en Común, tampouco foi elixido por ninguén e o mesmo caso aconteceu con Fernán Vello, que encabezou como “cidadán” a candidatura por Lugo, co único referendo do seu valedor e amigo: Xosé Manuel Beiras. Con Fernán Vello, ademais, asistimos a novos milagres da tradición católica: o perdón dos pecados e a resurrección dos mortos.

Non pretendo pór en cuestión a capacidade destas persoas. Alexandra Fernández, por dar un exemplo, revelóuseme como unha deputada excelente. Mais empeza a resultar cínica e hipócrita a apelación constante á lexitimidade cidadá, ou o abuso de expresións como “desborde cidadá” e “horizontalidade” que soan como un insulto á intelixencia da verdadeira cidadanía. Calquera pode respectar e comprender o desexo de Anova de refundarse nun partido instrumental. Ao cabo trátase dun partido con 300 militantes que xamais se presentou co seu nome a unhas eleccións. Pero a súa lexítima estratexia de refundación non ten que ver coa participación cidadá senón coas súas necesidades particulares. O caso de Anova resulta paradigmático e para valorar con xustiza a súa penetración social nos seus verdadeiros termos numéricos, podemos comparala, por exemplo, coa Sociedade de Caza e Pesca “Río Ulla”, que quintuplica en asociados ao partido político.

Cabe preguntarse, en fin, sobre os límites dos procesos participativos cidadáns e se se usurpa esta palabra para usos espurios. Cabe preguntarse, en fin, se existe un interese sincero na construción destes espazos de participación, algo que semella ser un pouco máis complicado que producir cháchara valeira e facer metáforas mariñas e chamadas aos bos sentimentos. O debate intelectual neste senso é dunha pobreza desoladora e resúmese nunha constante repetición de artigos idénticos, tan amables e ben intencionados como faltos de substancia, cos que tres ou catro persoas compiten entre si por liderar o que un maligno lector deste periódico chamou “o novo mandarinato cultural”. Tal como eses cans do parque cubríndose uns a outros as marcas na mesma farola.

Mais non fun quen de topar un achegamento honesto aos verdadeiros problemas da tan cacarexada horizontalidade. Que trinta militantes, que antes se reunían na asemblea do seu partido, o fagan agora baixo o nome de “asemblea cidadá” non supón crear espazos cidadáns nin dá á decisión que aí adoptan máis valor moral que o que antes tiña. Boto en falta persoas que reflexionen sobre como atraer ó debate político á cidadanía real, esa que nunca na súa vida escoitou falar do Encontro Cidadán. Hoxe, por desgraza, non existe ningún espazo cidadán que realmente mereza este nome salvo, quizais, Marea en Común que, cando menos, ten o mérito de agrupar a un bo feixe de organizacións diversas. De feito, os partidos políticos, con todas as súas eivas, teñen moita máis lexitimidade social. O mesmo BNG, que carga co eterno estigma de ser un partido que persigue con ferocidade a discrepancia, ten máis procesos participativos e un debate interno infinitamente máis rico e aberto que aqueles que o critican e militan agora en organizacións nas que se reverencia sen fisuras a figuras venerables.

Hai cuestións que temos que tratar sen demora. Hai que reflexionar sobre por que algúns dos partidos que pretenden liderar o proceso teñen tan febles raíces na cidadanía e en que medida isto afecta á súa representatividade. Incluso podemos preguntarnos se esta falta de penetración social é unha mostra de incapacidade ou se trata dunha estratexia para constituír unha pequena e compacta elite dirixente.  E indo máis lonxe, Quere a cidadanía realmente participar ou prefire só elixir ós seus xestores? Ata onde pode chegar e como podemos iniciar ese proceso de aprendizaxe na co-responsabilización do público? Hai que reflexionar sobre se non se debe esixir un mínimo de representación social ás chamadas organizacións cidadáns e aos demais actores políticos para ser considerados tales. Porque corremos o risco, como semella que está a ocorrer hoxe, de que funcionen como plataformas de lanzamento persoal, ao estilo dese xogo de mesa de escaleiras e tobogáns, no que aqueles frustrados dunha vida de infecunda militancia  poden agora saltar da casa 2 á 99 do taboleiro, evitando os filtros democráticos que, mellores ou peores, si tiñan os partidos políticos.

Hai que reflexionar sobre as formas que adoptan os procesos de participación, que hoxe son pouco máis que tristes simulacións que dotan de lexitimidades artificiosas a movementos que din enraizarse na cidadanía. E tamén hai que reflexionar sobre a linguaxe. Os procesos poden ser democráticos pero iso non os converte en representativos. E o que é lexítimo non ten por que ser participativo. Para representar, hai que ter representados. Para participar, hai que ter participantes. Cando se di o contrario, estase a tomar por estúpida a esa cidadanía en nome da que se fala. E cando á xente se lle toma por estúpida, o normal é que se desilusione; o normal é que pense que todos son iguais e que só buscan os seus intereses persoais, pechando así dun portazo a ventá do cambio. E entón, asistiremos ó último milagre: a vida eterna de Núñez Feijóo.