As illas de San Simón e Santo Antón, na Ría de Vigo, termo municipal de Redondela, son un enclave de beleza innegable e cunha historia densa, marcada polo seu pasado como mosteiro, lazareto e, tristemente, campo de concentración franquista (1936-1943). Malia que o Goberno Central incoou o expediente para declarala “Lugar de Memoria Democrática”, a realidade actual da illa, dominada por usos culturais e turísticos, suscítame a lexítima cuestión de se o seu estado actual representa unha verdadeira reparación e homenaxe ás vítimas ou se, polo contrario, se transformou nun mero “resort cultural” onde a memoria se dilúe baixo a capa do lecer e a espectacularización.

É fundamental entender que a declaración dun espazo como “Lugar de Memoria Democrática” non é só un trámite burocrático, senón que implica unha función activa de conmemoración, didáctica e reparación. Esixe que o lugar se preserve e se use de xeito que o foco principal sexa a verdade e a dignidade das vítimas. No caso de San Simón e Santo Antón, a súa xestión post-ditadura, especialmente trala súa rehabilitación na década de 2000, tivo un marcado carácter cultural e de ocio. A illa foi concibida como a “Illa do Pensamento”, un espazo para congresos, eventos varios, obradoiros e mesmo o coñecido Festival Sinsal. Esta orientación transformou os restos do que foi penal nunha serie de instalacións modernas e minimalistas: salas de conferencias, auditorios e espazos diáfonos.

Este aggionarmento arquitectónico é o que sustenta a tese do “resort”. Ao eliminar a rudeza e a atmosfera opresiva do penal, as illas perden a súa capacidade de testemuñar fisicamente o horror. As estruturas orixinais que poderían evocar o sufrimento foron substituídas por unha estética funcional e limpa, máis propia dun espazo de retiro ou dun centro de eventos premium. O visitante de hoxe atopa un lugar idílico, con xardíns coidados e vistas espectaculares, onde a narrativa do campo de concentración adoita ser unha parada informativa máis, en lugar de ser a experiencia central e ineludible. A beleza paisaxística e a modernidade das instalacións actúan como un veo que atenúa a brutalidade da historia, convertendo o recordo nunha experiencia estética e facilmente dixerible.

Ademais, os usos culturais de gran formato, como o mencionado Festival Sinsal, non só son incompatibles coa atmosfera de “recollida” que se esperaría dun lugar de memoria, senón que descontextualizan completamente o espazo. É difícil soster o carácter reparador e conmemorativo dun lugar onde, durante uns días, se instalan escenarios, véndese comida e bebida e miles de persoas acoden a un evento de lecer masivo. Estas actividades, aínda que culturalmente valiosas per se, envían unha mensaxe confusa: é este un cemiterio simbólico ou un espazo de divertimento? A Lei de Memoria Democrática busca precisamente prohibir aquelas actividades que supoñan “descrédito, menosprezo ou humillación das vítimas”. E, aínda que o ocio non sexa per se unha humillación, a priorización constante de eventos de alto perfil sobre as actividades estritamente memorialistas inclina a balanza cara ao negocio cultural e turístico, afastándoo do que debería ser un santuario laico para a lembranza.

En conclusión, as illas de San Simón e Santo Antón, malia as declaracións oficiais, funciona de facto como un espazo híbrido onde o seu potencial como “resort cultural” eclipsa a súa función de memoria. Un verdadeiro “Lugar de Memoria Democrática” debe ser un espazo incómodo, que interpele ao visitante sobre o sufrimento e a inxustiza. Ao optar por un proxecto de rehabilitación que prioriza a estética e os usos lúdicos e de negocio, a illa convértese nun escenario onde a memoria se pon en escena, pero non se vive nin se sente coa intensidade que as case seis mil persoas represaliadas merecerían. A verdadeira reparación non consiste en borrar a fealdade do pasado cunha rehabilitación exitosa, senón en garantir que esa fealdade persista como advertencia e homenaxe.

Afondando na Tese: Incompatibilidade de Usos e a Estética do Esquecemento en San Simón e Santo Antón

É moi pertinente afondar nestes dous eixos. A transformación das illas nun “resort cultural” queda claramente demostrada pola incompatibilidade dos seus usos actuais coa memoria democrática e pola estética arquitectónica escollida para a súa rehabilitación.
 

1.-O Festival Sinsal e a Incompatibilidade dos Usos Lúdicos

O caso do Festival Sinsal (e outros eventos similares) é o exemplo máis claro e controvertido de como as illas priorizan o lecer sobre o recordo.

Descontextualizando o Espazo

A Memoria pide Recolleita: Un espazo de memoria, especialmente un campo de concentración, esixe silencio, respecto e unha atmosfera que convide á reflexión solemne sobre a traxedia humana.

O Lecer pide Celebración: Un festival de música, por moi “intimo” ou “alternativo” que sexa, é por natureza unha celebración comunitaria, con ruído, consumo de alimentos, bebidas e incluso outras substancias, e busca a evasión e o desfrute.

O Conflito: Cando miles de persoas acceden ás illas co único propósito de asistir a un concerto, o peso histórico dilúese. As illas convértense nun telón de fondo pintoresco para o evento, e non nun lugar para a lembranza. As estruturas que acolleron a represión convértense en venues ou zonas de servizo para o festival.

A mensaxe Ética

A Lei de Memoria Democrática busca a dignificación das vítimas. Programar eventos festivos de alto perfil na que foi unha prisión política masiva envía unha mensaxe ambigua, cando non ofensiva, ás familias. Parece indicar que o valor principal do lugar é o seu potencial turístico e de negocio, e non o seu valor ético e didáctico.

En Resumo: Non se trata de prohibir a cultura, senón de entender que un campo de concentración debe ser un lugar de contemplación, non de espectáculo. A coexistencia de música electrónica ou indie co recordo das vítimas do franquismo resulta unha hibridación que neutraliza a potencia didáctica da memoria.

2.- A Rehabilitación Arquitectónica: A Estética do Esquecemento

A rehabilitación das illas levada a cabo a principios dos 2000 é fundamental para entender a súa transformación en “resort”. O proxecto, que gañou un premio de arquitectura, optou por unha estética de modernidade minimalista e funcional.

A Eliminación da Testemuña Física

A Limpeza excesiva: Os arquitectos buscaban a “Illa do Pensamento”, un espazo para a cultura e a reflexión abstracta. Para logralo, eliminouse a pátina de opresión e abandono que podería testemuñar o seu pasado.O 

Material e a Textura: As antigas estruturas que serviron de prisión, se fosen preservadas, falarían por si mesmas: paredes rachadas e pintadas polos presos, celas escuras, sensación de insalubridade. No seu lugar, atopamos espazos luminosos, diáfanos, con materiais nobres e acabados impolutos. Esta “hixiene” arquitectónica borra a materialidade do sufrimento.

O Efeito “Resort”: O resultado final é un conxunto de edificios que poderían estar en calquera campus tecnolóxico ou centro de congresos de alto nivel. As zonas axardinadas, as pasarelas e a ausencia de calquera elemento que “moleste” ou “asuste” fan que as illas se perciban como un lugar de retiro e calma, non como un lugar de memoria tráxica.

A Substitución da Narrativa

Ao cambiar a arquitectura, modificouse tamén a narrativa. As illas xa non contan a historia “Aquí a xente sufriu e morreu”, senón “Aquí pensamos e celebramos congresos”.

Nun espazo de memoria auténtico, o propio edificio é a primeira proba. Cando a arquitectura é tan radicalmente intervida e embelecida, a historia debe ser contada a través de paneis e textos, en lugar de sentirse ao través da contorna física. É dicir, a memoria pasa de ser unha experiencia sensorial e inmersiva a ser unha información didáctica máis, afastada da súa contorna.

Para concluír: San Simón e Santo Antón non fallou por falta de intención de lembrar, senón por unha decisión de xestión e estética que transformou o lugar nun espazo amigable e multifuncional. Ao intentar ser todo (centro cultural, illa de lecer, lugar de memoria) acabou por non ser un lugar de memoria efectivo, quedando a historia silenciada baixo a música e as novas infraestruturas.

Alternativas para Redefinir San Simón e Santo Antón: De “Resort” a Xenuíno Espazo de Memoria

A crítica non debe ser só destrutiva, senón tamén propositiva. Se aceptamos que as illas non están a cumprir a súa función de espazo de memoria democrática, senón de “resort cultural”, é necesario formular alternativas concretas para reorientar a súa xestión e uso, poñendo a dignidade das vítimas no centro. 

1.- Revisión e Limitación Estrita de Usos

O primeiro paso debe ser unha revisión do Plan de Usos das illas, limitando radicalmente as actividades que son incompatibles coa atmosfera de recollida.

Suspensión de Eventos de Lecer Masivo: Prohibición de festivais, concertos multitudinarios, vodas e grandes eventos de catering. As illas deben ser un lugar de peregrinación cívica e non de celebración.

Priorización de Usos Didácticos e Investigadores: As illas deberían converterse nun Centro de Interpretación e Documentación permanente sobre a represión franquista en Galicia e no norte de Portugal.

Programas de Memoria: Fomentar obradoiros dirixidos a centros educativos, conferencias académicas sobre a Guerra Civil e o franquismo, e encontros con familiares das vítimas.

Arquivo Vivo: Instalar un arquivo aberto e accesible para investigadores, con materiais sobre os presos que pasaron por alí.

Eventos de Baixo Impacto e Alta Relevancia: Permitir só actividades culturais que sexan explicitamente vinculadas á temática da memoria, os dereitos humanos, a paz ou a reparación, e que se desenvolvan con baixo impacto sonoro e de público.

2.- Intervención Arquitectónica Inversa (De Modernización)

A pesar da rehabilitación premiada, é posible e necesario realizar intervencións que recuperen, polo menos parcialmente, a sensación física de prisión.

Creación dun Núcleo Intocable: Dedicar unha sección da illa -por exemplo un antigo barracón de presos- a unha musealización de contraste. Nesta zona, recrear as condicións de vida e opresión (a gruta como cámara de castigo, liteiras) deixando ao carón a estética minimalista. 

Preservación do Deterioro: Introducir elementos que permitan que as marcas históricas sexan visibles (marcas de disparos na parede de fusilamento).

Recuperación simbólica: No caso de non poder reverter toda a arquitectura, instalar elementos simbólicos e artísticos permanente (esculturas, murais, incorporar a toponimia dos presos: paseo de Teruel, campo das alocucións) que rompan coa harmonía actual e que lembren de forma constante a brutalidade do lugar. Por exemplo, un muro cos nomes dos presos ou unha instalación que emule as torres de vixilancia.

3.- O Protagonismo da Vítima e a Reparación Simbólica

Un espazo de memoria debe xestionarse en diálogo constante coas vítimas e as súas familias, así como cos colectivos da memoria.

Xestión Participativa: Creación dun Consello da Memoria que inclúa a familiares das vítimas, asociacións memorialistas e historiadores,, para supervisar a xestión das illas. Isto garante que a narrativa e os usos respondan á necesidade de reparación.

Rutas da Dignidade: Establecer rutas de visita guiada que non se centren na beleza paisaxística, senón na historia persoal dos presos, con narrativas in situ sobre quen eran, por que foron encarcerados e cal foi o seu destino.

Día de Homenaxe Permanente: Establecer unha ou varias datas anuais fixas (por exemplo, o aniversario de apertura do campo ou do seu peche) como único día para grandes actos públicos, reservado exclusivamente a homenaxes e actos de reparación institucional e de familiares.

Ao implementar estas medidas, San Simón e Santo Antón pasarían de ser unhas fermosas illas con historia (“un resort cultural”) a converterse nun monumento nacional á dignidade, a resistencia e a lembranza democrática.

Leccións de Xestión da Memoria: San Simón fronte a Auschwitz, Dachau e a ESMA

A análise da xestión noutros Lugares de Memoria internacionais, especialmente campos de concentración ou centros de tortura, ilustra claramente o contraste co enfoque de San Simón e Santo Antón e reforza a idea de que o modelo galego se inclina perigosamente cara á espectacularización turística.

Existen dous modelos principais de xestión da memoria extrema: o europeo (campos de concentración nazis) e o latinoamericano (sitios de represión das ditaduras militares), ámbolos dous cunha clara priorización da didáctica e a reparación.

1.- Modelo de Dachau (Alemaña)

Dachau, o primeiro campo de concentración nazi, serve de referente en Europa e representa un modelo de preservación e didáctica enfocada na seriedade e o respecto.

Restrición de Usos: A pesar de recibir un alto volume de visitantes (o chamado “turismo da memoria”), as actividades permitidas céntranse estritamente na visita e a aprendizaxe. Non se permite comer no recinto, nin levar equipaxe voluminosa, nin subir ás ruínas, nin ruídos fortes. Isto establece inmediatamente un marco de recollida e solemnidade.

A voz do Experto: A énfase está nas visitas guiadas especializadas e nas actividades formativas dirixidas a maiores de 13 anos. O obxectivo non é só ver o lugar, senón comprender o contexto histórico e reflexionar sobre o seu significado.

Preservación Física: Mantense a dureza física do lugar (barracóns, a praza do reconto, o crematorio). O visitante experimenta o lugar coa súa brutalidade orixinal sen edulcoracións arquitectónicas. A musealización reflicte a vida cotiá dos prisioneiros e os horrores cometidos.

O Contraste con San Simón e Santo Antón: En Dachau, a entrada é gratuíta (como nas illas, o que evita a mercantilización directa), pero a totalidade dos seus esforzos céntranse en manter a dignidade do lugar e a seriedade da experiencia. Os eventos que se celebran nas illas galegas (como o Sinsal), co seu ambiente festivo e comercial, serían impensables dentro do perímetro do memorial de Dachau.

2.- Modelo ESMA (Arxentina)

O caso do Museo Sitio de Memoria ESMA (Escola de Mecánica de la Armada) en Buenos Aires é un modelo de memoria democrática recente e activa, pois foi un dos maiores centros de detención e tortura da ditadura arxentina.

Intervención e Compromiso: A ESMA foi desmantelada como institución militar e convertida nun espazo de memoria por lei, onde as decisións son tomadas en gran medida por organismos de Dereitos Humanos e de familiares das vítimas. O seu obxectivo é a loita contra a impunidade e a defensa dos dereitos humanos no presente.

Preservación da Probas: As instalacións (como a “Capucha”, onde se torturaba) presérvanse de xeito que o visitante poida percibir a súa función represiva. Non se busca a beleza, senón a verdade crúa.

Usos: As súas actividades céntranse en exposicións, visitas guiadas, e proxecto de investigación e educación. O sitio actúa como unha peza viva na loita pola xustiza, non como un centro de eventos.

O Contraste con San Simón e Santo Antón: Na ESMA, a memoria non é un mero “museo de historia”, senón unha ferramenta política de reparación. A xestión está controlada para garantir que nunca se volva a profanar o espazo cun uso frívolo. As illas, pola contra, foron rehabilitadas baixo un proxecto de “Illa de Pensamento”, o que diluíu o control da memoria baixo a xestión cultural e turística da administración.

Conclusión do Paralelismo

A xestión internacional dos lugares de memoria confirma que a restrición drástica de usos e a preservación da atmosfera opresiva son condicións sine qua non para que un lugar cumpra a súa función reparadora.

San Simón e Santo Antón, coa súa estética de minimalismo luminoso escandinavo e a celebración de festivais de música, optou por un modelo que prioriza a versatilidade e a rendibilidade cultural e turística sobre o rigor ético e a seriedade didáctica. Mentres que Auschwitz ou Dachau son santuarios laicos do horror, as illas son, a miúdo, un palco escénico, un centro de congresos ou, incluso, lugar de celebración de vodas.

A verdadeira declaración de “Lugar de Memoria Democrática” non será efectiva ata que a Administración tome medidas similares ás destes referentes internacionais, desmantelando o “resort” e devolvendo o protagonismo do espazo á memoria e á dignidade das vítimas.

Conclusión Final: San Simón e Santo Antón, un “Resort” que Silencia a Memoria

As illas son, paradoxalmente, un exemplo de como un proxecto de rehabilitación cultural pode acabar por neutralizar a memoria histórica.

Os argumentos presentados converxen nunha única tese: As illas non operan de facto como un espazo de memoria democrática e reparación, senón como un “resort cultural” espectacularizado, onde a historia da represión é un elemento máis no seu catálogo de activos.

1.-A Estética do Esquecemento

A rehabilitación arquitectónica das illas cometeu o erro fundamental de buscar a beleza e a funcionalidade a toda costa. Ao converter os edificios nunha serie de salas minimalistas e luminosas, borrouse a testemuña física do sufrimento. Un campo de concentración ou centro de detención debe ser un lugar incómodo, cuxa arquitectura evoque a opresión. San Simón e Santo Antón, pola contra, ofrece paz visual e harmonía paisaxística, actuando como un velo que suaviza e, finalmente, silencia o horror dos miles de presos franquistas que alí sufriron. A hixiene arquitectónica aplicada é o primeiro paso para o esquecemento.

2.- A incompatibilidade dos Usos

A xestión das illas demostra unha clara priorización do ocio e do negocio cultural sobre o rigor ético. A celebración de eventos masivos de lecer, como o Festival Sinsal, nun lugar de masacre e tortura, crea unha disociación moral inaceptable.

Como proba o contraste cos Lugares de Memoria internacionais (Dachau, ESMA), a xestión dun espazo de memoria esixe a restrición drástica de calquera actividade que desvíe a atención da solemnidade e a reflexión. Priorizar o ticket e a proxección cultural sobre o respecto e o recollemento é o que define o “resort” e non o santuario cívico.

3.- A Necesidade de Reparación Xenuína

A declaración oficial de San Simón e Santo Antón como Lugar de Memoria Democrática será un xesto baleiro se non vai acompañada dunha mudanza radical no seu modelo de xestión. A verdadeira reparación e homenaxe ás vítimas esixe:

A eliminación dos usos lúdicos

A recuperación dunha atmosfera de contrición e didáctica

O protagonismo da voz das vítimas e das súas familias na xestión do espazo.

Mentres as illas sigan sendo un escenario chic para a cultura e o lecer, continuará a ser un lugar que profana a memoria ao convertela nun atractivo turístico máis. Para ser un espazo de memoria democrática, ten que deixar de ser un “resort”. O desafío pendente non é xa construír, senón desfacer o construído e restaurar a dignidade do lugar.