En 1976 a UPG tiña un decenio. Os rapaces de vinte anos que entrábamos daquela no partido, ou nas organizacións que este auspiciaba, especialmente a fronte política AN-PG e a organización estudantil ERGA, imaxinabamos aquel comezo de 1964 como antiquísimo, case unha noite dos tempos, soldada por detrás á primeira posguerra. Cousa de vellos. A min polo menos pasábame iso.
Internamente explicábannos as causas que moveran aos pioneiros a fundar. Era necesario entender o noso propio pasado. Saber por que o Partido Galeguista de Castelao, que funcionara na II República, antes da Guerra Civil, non continuara até aquela nosa actualidade do final da ditadura. Entender o interregno entre Castelao e nós era moi importante.
Mirabámolos con desleixo porque magnificaban a acción cultural, a mística de estender a galeguización ao xeito dos galaxios, os vellos da editorial Galaxia, mentres se distanciaban do combate político
As explicacións eran case todas orais nas nosas xuntanzas, algunhas escritas e todas sucintas. En realidade eran directrices que nos orientaban, dábannos rudimentos dialécticos para transmitilos despois por fóra, reafirmando o criterio oficial.
A nosa versión, tal como a lembro, proclamaba que ao remate da guerra os exiliados desexaron desde fóra revivir o Partido Galeguista no territorio galego, continualo, especialmente os de Bos Aires, con Castelao á fronte, mentres que as elites dos que ficaran en Galicia non crían que iso fose viábel. De aí pasabamos a deducir que non tiñan azos e que renunciaran ao sacrificio da clandestinidade e do traballo político. Por covardía, esa era a síntese.
En troca optaran por activar unha cómoda estratexia de perfil cultural, abrindo editoras, publicando, animando a tradución, fomentando a irmandade, poderíase dicir, ao crear unha cadea de transmisión da idea, para a cal se intentaba achegar á órbita do vello núcleo compostelá os mellores de entre os máis novos. Un vello grupo que tampouco era tan vello en idade, pero que militaran de rapaces no Partido Galeguista durante a República e algúns sufriran cadea ao rematar a guerra. Brillaba en especial Ramón Piñeiro, factótum que nós pasamos practicamente a odiar, por ser o causante da Renuncia. Era a nosa bicha maior. O movemento que el auspiciaba definiámolo como culturalismo.
Eses máis novos frecuentaron a súa casa na rúa de Xelmírez, en Compostela, e iniciaron alí a súa andaina persoal no galeguismo. Son moi relevantes arestora no acervo da nación: Beiras, Novoneyra, Ferrín, Rodríguez Mourullo, Franco Grande e moitos máis. Por certo que repetindo o listado habitual resulta un todo pirolos absoluto. Apenas habería mulleres, todo o máis Xohana Torres e Marina Mayoral.
Algúns rompen con Piñeiro e acaban fundando o PSG e a UPG nos anos 63 e 64. Teñen uns vinte máis que nós, os que cumprimos vinte en 1976. A discusión sobre o que deberían ter feito e non fixeron os galeguistas da posguerra ocupaba unha parte do noso desacougo. Alí estaban os culpábeis de que non houbese un movemento político nacionalista robusto. Á información interna de carácter partidario, sumábase outra de rúa, informal, que bisbisaban persoas coñecedoras e as suficientemente laretas (había dos dous tipos), e aínda outra máis, a propiamente literaria, especialmente a de Retorno a Tagen Ata, un relato de Méndez Ferrín cuxo personaxe, Ulm Roan, era un transunto Ramón Piñeiro. Toda esa gasolina oral e escrita axudaba a incendiar o río adolescente no que ardiamos impacientes, igual que nos versos de Eugénio de Andrade.
Cando deixamos a casa da espiral, a fouce e o martelo (algúns de nós moi pronto, xa no ano 78) e cada un persoalmente fixo evoluír aquel seu momento ideolóxico, pois non revisamos o couso do piñeirismo, nin pouco nin moito, polo menos eu
Nos arredores había compañeiros que xustificaban e apoiaban o piñeirismo, os que sen dicilo sentaba diante da mesa camilla na rúa de Fonseca. Eran os menos incendiados, a pesar de militar en Erga ou na ANPG. Mirabámolos con desleixo porque magnificaban a acción cultural, a mística de estender a galeguización ao xeito dos galaxios, os vellos da editorial Galaxia, mentres se distanciaban do combate político. Eran bastante mixiricas, perdoando.
Agora ben, análise nosa elaborada (obxectiva dicíamos daquela) sobre as causas polas que non cristalizara un movemento político nacionalista despois da guerra, con datos, contrastada, sen adrenalina, non había ningunha que eu lembre, ningunha polo menos que nos condicionase.
Cando deixamos a casa da espiral, a fouce e o martelo (algúns de nós moi pronto, xa no ano 78) e cada un persoalmente fixo evoluír aquel seu momento ideolóxico, pois non revisamos o couso do piñeirismo, nin pouco nin moito, polo menos eu. A formación metodolóxica fora mecanicista e aqueles rudimentos de marxismo daban para pouco, a pesar de que no grupo dos meus amigos se incorporasen as lecturas de El Viejo Topo, fresquísimas e internamente mal vistas; as moi nutritivas da Revista Mensual; as libertarias de Ajoblanco e algunha máis.
Na corentena do covid atopei varias carpetas que conteñen un bo arquivo da época. Ao ler os documentos confírmase iso, que era maior o optimismo da vontade que a madurez da intelixencia, sen termos visto a Gramsci nin en pintura.
E por que está nesta lembranza xuvenil e arcádica o visitante de Xelmírez 15 chamado Xosé Luís Franco Grande?
Pois está porque en 1985 publicou un libro que se titula Os anos Escuros. E porque eu merqueino en canto saíu, precisamente coa idea de contrastar, falsear, a información recibida dez anos antes nas células da UPG sobre o piñeirismo.
Merqueino sabendo que era un ensaio, considerando que o autor era un piñeirista e cavilando que a información tería obrigatoriamente partes útiles ao contar con tantas páxinas. A primeira sorpresa foi ver que o prólogo era de Méndez Ferrín e a sensación cambiou: imaxinei que sendo o autor un home de leis, decide introducir testemuñas antagónicas á posterior exposición dos feitos e á sentenza, onde finalmente o calcinaría. Pero non foi así.
Os Anos Escuros é un exercicio de discernimento moi serio e esforzado, nun asunto no que sempre primaron as hipérboles, os intereses de parte e moita charlatanaría
Os Anos Escuros é un exercicio de discernimento moi serio e esforzado, nun asunto no que sempre primaron as hipérboles, os intereses de parte e moita charlatanaría. Un asunto onde se agarda e deséxase a reafirmación da crenza por parte de quen opine, estude ou ordene, como en tantas cousas da cultura galega e seguramente de todas as culturas.
Franco Grande non fai iso. A seriedade da análise afírmase sen que lle importe nada o que poidan dicir os que saen zoupados, nin tampouco os novos escudeiros de Ramón Piñeiro.
Lembro moi ben, creo, unha das conclusións máis importantes do estudo. O autor valora que nos anos corenta non había opción posíbel para un partido político nacionalista na desolación de Galicia, pero cando aborda o decenio seguinte, os anos cincuenta, considera practicábel crealo. E aquí está o núcleo do problema, porque o culturalismo non tivo nunca a máis mínima intención de iniciar esa senda, a actitude era completamente hostil a esa posibilidade.
Tamén lembro unha agradábel discusión de media tarde naquel ano oitenta e cinco no Café Azul, con Vicente Verano, un vello compañeiro de ERGA, nutriente como poucas, porque modificou a antiga visión mecanicista. Concluímos daquela que é unha obra coherente, cerrada e completa, así a sentimos nós daquela. Chamáranos moito a atención que a titulase Os anos escuros I, porque ese I anunciaba unha parte II que non lográbamos desvelar nin intuír.
Nos meses do confinamento busquei Os anos escuros e abrino ao chou. Cadroume unha páxina na que o autor non se para en manicuras cun seu vello amigo, prefire o rigor e descarta o pasteleo. Trinta e cinco anos despois lembrábame perfectamente dese episodio e por iso decidín escribir isto antes de ler novamente a obra. Preferín facelo así. Agora comprobarei o que hai de incerto no que puxen, visitarei de novo Tagen Ata e se este tarabelo que aquí remata chega a gustarlle aos lectores, pois igual aínda volvo a darlle outra volta ao couso.
