O pasado mes de setembro a XVI Bienal Española de Arquitectura e Urbanismo premiou na súa categoría de Investigación e Difusión o libro Arquitectura y género. Una introducción posible (Melusina, 2021), obra da arquitecta María Novas (Bueu, 1987), nestes momentos está a piques que presentar a súa tese de doutoramento na Universidade de Sevilla.
A obra "convida á reflexión sobre a disciplina da arquitectura desde o entendemento de que se trata dun ámbito patriarcal que é orixe de desigualdades efectivas" e subliña que "a construción dos espazos ten un sentido cultural: o seu deseño limítase, xerarquízase e valórase desde as estruturas de poder e pode perpetuar sistemas de dominación".
María Novas leva máis dunha década traballando nestas cuestións, que foron gañando espazo de xeito paseniño nos últimos anos, pero que continúan sen ser centrais nos deseños de vivendas e cidades e na propia configuración da profesión. Falamos con ela sobre varios dos temas que están presentes no libro e nas súas investigacións, nas que afonda na incorporación da perspectiva de xénero na arquitectura.
Dende que comezaches a traballar neste campo de estudo, hai xa máis dunha década co blog de Dexeneroconstrución, percibes que se deron pasos adiante, que a perspectiva feminista se emprega máis para analizar a arquitectura e o urbanismo e para levar a cabo proxectos concretos?
"Houbo un cambio importante despois do #metoo e das manifestacións masivas do 2018. A presenza do elefante na habitación xa non se puido negar máis. Creo que as persoas que afirmaban que non existe desigualdade na produción de coñecemento e práctica profesional da arquitectura, ou que determinados temas non son importantes ou son menos importantes ca outros, xa non se poden permitir facelo con tanta impunidade"
Si, xunto coa miña colega e amiga Sofía Paleo comezamos o primitivo blog de Dexeneroconstrución en 2012 e si, por aquela as cousas eran ben distintas. Agora véndoo con perspectiva doume de conta que existía unha fenda entre os traballos das xeracións anteriores (predixitais) e as investigacións das novas xeracións ou en aberto. Era moi complexo atopar información tanto sobre prácticas espaciais desenvolvidas dende unha perspectiva feminista, como tamén sobre a vida e obra das arquitectas. Apenas tíñamos referentes. Eran temas que nin sequera estaban enriba da mesa durante a nosa formación universitaria, aínda que existían iniciativas como o Col·lectiu Punt 6. Un día/una arquitecta, iniciado desde Arxentina co fin de documentar e divulgar a vida e obra das arquitectas (coincidindo co movemento #niunamenos, que foi moi potente no pais), que comezou en 2015.
No Estado houbo un cambio importante despois do #metoo e das manifestacións masivas do 2018. A presenza do elefante na habitación xa non se puido negar máis. Isto non quere dicir que todo estea feito, nin moito menos. Pero creo que as persoas que afirmaban que non existe desigualdade na produción de coñecemento e práctica profesional da arquitectura, ou que determinados temas non son importantes ou son menos importantes ca outros, xa non se poden permitir facelo con tanta impunidade. No momento presente, por sorte, xa existe moita máis información dispoñible: investigacións, publicacións, guías de boas prácticas... E incluso formacións específicas. Pouco a pouco estas cuestións tamén van penetrando os currículos de docencia, aínda que probablemente non vaiamos todo o rápido que nos gustaría. Arrastramos canons e inercias seculares.
Os cambios prácticos, no tipo de construcións que se realizan, son máis lentos? Vémolo por exemplo nos deseños das cidades, onde se segue priorizando o coche privado. Esta lentitude responde a inercias adquiridas, á dificultade dos cambios culturais ou tamén a que no fondo supón unha batalla polo espazo e pola priorización de decisións entre un grupo dominante (tradicionalmente varóns de mediana idade) e grupos ata agora relegados?
"Non todas as persoas poden ou queren conducir, nin teñen os recursos para adquirir un vehículo privado en propiedade para uso individual, cuxo tamaño e emisións ten un impacto espacial e ambiental brutal no espazo público que todas acabamos asumindo"
A arquitectura e o urbanismo teñen unha dimensión temporal da que non podemos escapar. Habitamos no presente espazos que foron construídos hai varias décadas, cando os ideais sociais eran outros. Construímos no presente para o futuro. E probablemente facémolo con menos intensidade e rapidez do que o fixemos noutras épocas, nas que se levaron a cabo os grandes desenvolvementos das nosas vilas e cidades. Dende logo, é un traballo inxente e vai levar tempo, mais isto non é escusa para que a día de hoxe sigamos reproducindo dinámicas insostibles, insáns e desigualitarias, que continúan poñendo en risco a supervivencia das especies no planeta. Prácticas que facilitan a mobilidade para unha minoría privilexiada e a complexizan para o resto, e que de paso promoven o asfaltado dos poucos espazos naturalizados dos que dispoñemos.
Non todas as persoas poden ou queren conducir, nin teñen os recursos para adquirir un vehículo privado en propiedade para uso individual, cuxo tamaño e emisións ten un impacto espacial e ambiental brutal no espazo público que todas acabamos asumindo. A ilusión de que podemos seguir reforzando a nosa dependencia dos combustibles fósiles hai tempo que rematou. Se seguimos polo mesmo camiño, os efectos da crise climática aceleraranse nos vindeiros anos. As administracións públicas, con competencias na ordenación do territorio e o deseño urbano, teñen un papel primordial en estar á vangarda ou seguir a aumentar o problema.
Ademais das visións patriarcais que o impregnan todo, pode ser que a moita xente lle soase estraño aplicar unha perspectiva de xénero á arquitectura porque pensaban que se trataba dun ámbito “técnico”, no que a priori non entraban este tipo de elementos? Porén, entendo que a arquitectura é, entre outras cousas, tomar decisión sobre a ordenación do espazo, o que implica decisións e prioridades...
"Todas e cada unha das nosas ensinanzas técnicas foron estandarizadas nun momento particular concreto, incluíndo uns determinados coñecementos e excluíndo outros (...) Por iso é tan importante, dende o meu punto de vista, poder comprender as razóns de carácter histórico que seguen determinando as nosas disciplinas científicas no momento presente"
Esta é a trampa que continuamos reproducindo. Cando estudamos unha ensinanza técnica tendemos a reproducir que os coñecementos que adquirimos na nosa formación regrada son coñecementos universais, cuantificables, medibles... E o que a filósofa Donna Haraway ten chamado o “truco de Deus”, a mirada dende ningures, desencarnada, que ten o poder de observar sen xamais ser vista. Mais esa mirada dende a que foron producidos eses coñecementos está sempre encarnada. Eses coñecementos foron escritos, teorizados por alguén, nun lugar e momento en particular, en función duns determinados valores e intereses. En función dunha xerarquía de valores que prioriza aquilo que é importante, fronte aquilo que non o é tanto.
Todas e cada unha das nosas ensinanzas técnicas foron estandarizadas nun momento particular concreto, incluíndo uns determinados coñecementos e excluíndo outros. E así con todo. Que o valor dunha polgada sexa esa medida e non outra ten unha razón. Que a maioría dos nosos apartamentos tiveran que ter unha sala, unha cociña, tres habitacións e dous baños, de tanto por tanto, tamén. A produción de coñecemento técnico é unha produción humana que comprende unha toma de decisións que moitas veces ven determinada por unha xerarquía de valores asociados aos ideais culturais do momento. Ou simplemente que ven determinada por aquelas persoas que puideron acceder a ese coñecemento e ser validadas para facer tal. Por iso é tan importante, dende o meu punto de vista, poder comprender as razóns de carácter histórico que seguen determinando as nosas disciplinas científicas no momento presente. A desigualdade ten raíces históricas, e todas fomos educadas nun contexto aínda desigualitario.
Unha das cuestións que si entraron na axenda nos últimos anos foi a dos “espazos seguros” no ámbito público, en relación ás agresións que sofren as mulleres. Que cambios se poden levar a cabo para avanzar nesta cuestión?
"Mentres que o modelo de zonificación espacial ou separación funcional de usos urbanos non contribúe a ampliar a percepción de seguridade das persoas, principalmente aquelas que camiñan en horarios de día ou noite, as contornas multifuncionais xeran concorrencia ou, en palabras de Jane Jacobs, 'ollos que miran á rúa'"
Aquí quero facer referencia ao libro, no que dedico un pequeno apartado a esta cuestión. O deseño do espazo é importante, mais non podemos depender exclusivamente de quen exerce a arquitectura e do urbanismo para eliminar a violencia e o medo. A erradicación das violencias machistas é un tema complexo estudado desde diversas disciplinas (como a xeografía, a socioloxía e a psicoloxía ambiental), e sen dúbida a influencia do contorna construída para abordar esta cuestión é limitada.
Neste sentido, é crucial abordar as causas sociais que producen a violencia, máis alá incluso do espazo público, pois ademais do acoso sexual na rúa existen formas graves de violencia (feminicidios, abusos a menores, acoso sexual, etc.) que ocorren no entorno máis próximo, incluíndo a vivenda e os lugares de traballo.
Aínda así, existen estratexias para aumentar percepción de seguridade no espazo público a partir da mellora da visibilidade, por exemplo. A provisión dun alumeado público suficiente e uniforme ou a afluencia a través da previsión de contornas multifuncionais son un exemplo. Mentres que o modelo de zonificación espacial ou separación funcional de usos urbanos non contribúe a ampliar a percepción de seguridade das persoas, principalmente aquelas que camiñan en horarios de día ou noite, as contornas multifuncionais xeran concorrencia ou, en palabras de Jane Jacobs, “ollos que miran á rúa”.
Unha das cuestións que historicamente prexudicou á muller foi a distinción que se fixo entre espazos privados e públicos, sobre todo porque o espazo público ficaba absolutamente dominado polos homes e as mulleres eran relegados ao privado. Hai que rachar esta dicotomía? De que forma?
Si, esta é unha cuestión que tamén ten raíces históricas e se aborda no libro. Especialmente a partir do século XIX en Occidente, no apoxeo do capitalismo industrial e coa creación do imaxinario de domesticidade burguesa. A institucionalización da familia nuclear e da esfera doméstica estableceu o ideal das esferas separadas ou división espacial entre a produción (espazo público, valorado, lugar do traballo remunerado, masculino) e a reprodución social (espazo privado, deprecado, non remunerado ou mal pagado, feminino) organizada en función dos roles de xénero historicamente asignados.
"A reconversión espacial e social só pode pasar por diluír a división do traballo, recoñecer e por en valor da riqueza invisible dos coidados e crear un contrato social que reinvente esta orde; que contemple a corresponsabilización de todas as persoas na redistribución dos custos de reprodución, o salario e os tempos"
Neste contexto, o traballo de reprodución social, necesario para que todos os demais traballos poidan ter lugar, foi asignado en exclusiva ás mulleres, no ámbito familiar ou privado, desprovisto de calquera visibilidade, recoñecemento ou riqueza que contribuíra a xerar. Esta división do traballo, que aínda segue presente cando analizamos os datos do uso do tempo, foi moi produtiva para o desenvolvemento capitalista e reforzou a dependencia das mulleres do salario masculino para sobrevivir.
Pero a división do traballo tamén implicou unha división espacial, estando ambas intrinsecamente ligadas. De aí a importancia hoxe en día de contar con estudos sobre o uso do tempo que teñan en conta o traballo de coidados que non é necesariamente remunerado, especialmente aquel que se desenvolve no fogar. Rachar esta dicotomía non é doado, sobre todo porque no noso contexto tivo especial continuidade durante gran parte do século XX grazas á ditadura franquista. Dende o meu punto de vista, tal e como se apunta no libro, a reconversión espacial e social só pode pasar por diluír a división do traballo, recoñecer e por en valor da riqueza invisible dos coidados e crear un contrato social que reinvente esta orde; que contemple a corresponsabilización de todas as persoas na redistribución dos custos de reprodución, o salario e os tempos.
Unha das cuestións máis evidentes á hora de detectar as fendas de xénero na arquitectura é a falta de importancia (e, polo tanto, de espazos) que se lle deu aos labores de crianza -dende os paritorios, á lactación e os cambiadores, pasando polos propios espazos de xogo- É o perfecto exemplo de que unha actividade que habitualmente era deixada ás mulleres (hoxe afortunadamente en proceso de cambio) non era considerada como prioritaria nos deseños?
"As criaturas e as persoas maiores e, en consecuencia, as persoas que as acompañan e coidan, son expulsadas con hostilidade de moitos dos nosos espazos de vida urbanizados"
A crianza e maternidade foron por moito tempo clausuradas no espazo privado, en base a todas esas cuestións que falamos na anterior pregunta. A día de hoxe, lactar en espazos públicos ou semi-públicos pode ser recibido con hostilidade. Son cousas que aínda están pasando. As criaturas e as persoas maiores e, en consecuencia, as persoas que as acompañan e coidan, son expulsadas con hostilidade de moitos dos nosos espazos de vida urbanizados.
E xa non é so que precisemos espazos amplamente accesibles e acolledores para a vida humana en toda a súa complexidade, dende unha perspectiva interxeracional, senón tamén espazos de descanso intermedios, que teñan en conta a todas aquelas persoas que para moverse precisan parar. Poder descansar, observar, criar e xogar no espazo público... Non só consumir ou desprazarse do punto A ao punto B no menor tempo posible. En pleno século XXI, non debería ser algo tan difícil de lograr.
Outro exemplo sería o das casas, onde os espazos do traballo de coidados -dende a cociña aos cuartos de lavado- tamén eran habitualmente relegados, fronte a outros espazos que se empregaban moito menos?
"Poder descansar, observar, criar e xogar no espazo público... Non só consumir ou desprazarse do punto A ao punto B no menor tempo posible. En pleno século XXI, non debería ser algo tan difícil de lograr"
Si, aquí volvemos a xerarquía de valores da que falábamos. Se para a persoa que deseña as súas necesidades de coidados son maxicamente cubertas, a vivenda representa principalmente un espazo de descanso e non de traballo. Dende esta perspectiva, daráselle prioridade na xerarquía espacial a aqueles espazos destinados ao descanso, como o salón ou o dormitorio “principal”: maiores tamaños, mellor orientación, iluminación natural, vistas, etc. O sacrificio dos espazos de traballo como a cociña, os lavadoiros ou espazos para o secado da roupa (se é que existen e se contemplan), espazos de almacenaxe e limpeza, como secundarios, cando non molestos, en fachadas traseiras ou escondidos, ten sido unha constante na nosa arquitectura de vivendas. E isto a pesar de haxa persoas que (se volvemos ao uso dos tempos) pasan moitas horas neste tipo de espazos, como adoita ser o caso da cociña. Horas e horas de traballo de innumerables mulleres (aínda principalmente) nun espazo sacrificado no que diariamente ten lugar nada menos que a preparación de alimentos que garante a supervivencia da unidade familiar.
"Se para a persoa que deseña as súas necesidades de coidados son maxicamente cubertas, a vivenda representa principalmente un espazo de descanso e non de traballo. Dende esta perspectiva, daráselle prioridade na xerarquía espacial a aqueles espazos destinados ao descanso, como o salón ou o dormitorio principal, co sacrificio dos espazos de traballo como a cociña, os lavadoiros ou espazos para o secado da roupa"
O obxectivo final debería ser o de abolir o xénero na arquitectura?
Cando menos de(xenero)construír, ou deconstruír os sistemas que continúan reproducindo a desigualdade social a partir dos roles de xénero historicamente asignados, e que no mundo occidental teñen un carácter no só binario, senón tamén dicotómico. O heteropatriarcado exprésase e reprodúcese a partir das producións culturais, incluíndo aquelas producións da cultura material que definen a produción do espazo, como a arquitectura. Sería fantástico que en pleno século XXI non tivésemos que falar sobre este tipo de temas, pero lamentablemente segue sendo necesario.
Destacas que á hora de aplicar unha perspectiva de xénero á arquitectura e ao urbanismo, ademais do resultado final (ou mesmo máis importante que iso) entran en xogo as metodoloxías, e entre elas a posibilidade de que a construción dun espazo público sexa produto dun proceso no que participen as persoas que van facer uso dese espazo, o que pode permitir deseños máis axeitados para os colectivos -infancia e mocidade, persoas maiores, mulleres, persoas con discapacidade...- para os que habitualmente non se pensan estes espazos de forma prioritaria. Este cambio forma parte do discurso dalgunhas administracións públicas, pero máis aló do discurso é xa unha realidade?
En Galicia hai lugares nos que se ten avanzado moito neste sentido, aínda que na gran maioría das nosas vilas e aldeas probablemente aínda non sexa unha realidade, desafortunadamente. Queda moito por facer, cando non parar a destrución do que xa estaba ben feito. O marco normativo non sempre axuda, e moito menos a desigualdade que, a pesar dos avances, aínda existe na representación política e nos postos de poder e de toma de decisión.
"Lamentablemente, continuarán existindo dificultades e lagoas na escritura das historias da moitas arquitectas, por iso falar dos silencios históricos é tan importante. Que a súa voz propia non fora documentada, nin o seu traballo publicado ou valorado, tamén e consecuencia da misoxinia da academia e da profesión, foran elas conscientes ou non"
No libro fas un repaso por un gran número de arquitectas que no pasado foron invisibilizadas, que ficaron relegadas a facer obras 'menores' e que ata agora non figuran co destaque que merecerían na Historia da Arquitectura... En Galicia tivemos algúns nomes destacados. Como era hai décadas ser arquitecta nun ámbito dominado absolutamente por homes?
Ben, isto é algo que probablemente lle teñamos que preguntar a elas, aínda que xa chegamos tarde, e nalgúns casos xa non temos a quen preguntarlle. Moitas destas preguntas quedarán sen resposta, por exemplo, no caso de Rita Fernández Queimadelos, orixinaria da Cañiza, en Ourense, e unha das primeiras mulleres que logrou titularse no Estado. Faleceu no ano 2008, moito antes de que se lle prestara atención a este tipo de investigacións. Eu estaba en cuarto de carreira, non escoitei o seu nome ata varios anos despois. Sen dúbida, isto non sucedeu con moitos colegas masculinos, cuxas historias de vida e obras foron documentadas e honradas en vida. Lamentablemente, continuarán existindo dificultades e lagoas na escritura das historias da moitas arquitectas, por iso falar dos silencios históricos é tan importante. Que a súa voz propia non fora documentada, nin o seu traballo publicado ou valorado, tamén e consecuencia da misoxinia da academia e da profesión, foran elas conscientes ou non.
"Hai un número inxente de mulleres que abandona a práctica profesional da arquitectura, ou traballan noutros sectores. Segue sendo un mundo hostil para moitas. E no libro menciono algúns exemplos: a fenda salarial, a asignación de tarefas menos competitivas e consideradas de menor transcendencia, a cultura machista no sector da construción, o cuestionamento da súa autoridade como directoras de obra, ou a invisibilidade do seu traballo en relación co dos seus compañeiros"
E como é ser arquitecta agora, cando as mulleres xa son maioría nas facultades e deberían comezar a selo na profesión? Segue a haber dificultades engadidas por ser muller no trato con colegas, con administracións, con clientes, con empresas e traballadores da construción...?
En Galicia, as mulleres non son maioría na profesión regrada. Non contamos con estudos específicos, pero hai un número inxente de mulleres que abandona a práctica profesional da arquitectura, ou traballan noutros sectores. Segue sendo un mundo hostil para moitas. E no libro menciono algúns exemplos: a fenda salarial, a contención en postos asalariados, a asignación de tarefas menos competitivas e consideradas de menor transcendencia ou máis rutineiras (séxano ou non en realidade), a cultura machista no sector da construción, o cuestionamento da súa autoridade como directoras de obra, ou a invisibilidade do seu traballo en relación co dos seus compañeiros, sobre todo cando comparten firma e crédito profesional. Sen ir máis lonxe, seguimos tendo Colexios de Arquitectos e non Colexios de Arquitectura. A palabra arquitecta custou e non se normalizou ata a década do 2010s. Eu son unha desas arquitectas reconvertidas e xa non estou colexiada, pero a linguaxe tamén vai ter que cambiar.
Creo que estás a traballar na túa tese de doutoramento. En que centras a túa investigación? Ademais, creo que colaboras noutros proxectos ligados a este ámbito de arquitectura e xénero, non si?
Si, pero afortunadamente espero que xa por pouco tempo, pois defendo a tese doutoral o vindeiro 27 de novembro na Universidade de Sevilla. Na tese afondo nestas cuestións dende unha perspectiva histórica a partir de dous casos de estudo nos Países Baixos nos anos cincuenta, documentando principalmente o traballo de dúas asociacións de mulleres que influenciaron a arquitectura de vivendas en alianza con algunhas das primeiras arquitectas tituladas do país.
En concreto, analizo o edificio para mulleres solteiras Elisabeth Brugsmasflat, promovido por unha asociación de mulleres na cidade da Haia, e o barrio de vivenda social Zuidwijk no sur de Rotterdam, no que o Comité Asesor de Mulleres traballou asesorando o deseño de moitos arquitectos para a mellora da calidade dos espazos, poñendo no centro o traballo no fogar de infinidade de amas de casa.
Tamén, recentemente, con Cristina Botana, arquitecta e investigadora postdoutoral no grupo de Análise Territorial da USC, vimos de publicar unha investigación exploratoria sobre os espazos para agricultura familiar galega para o consumo de proximidade que son coidados por moitas mulleres maiores. Este e un tema que probablemente sigamos desenvolvendo nun futuro. Seguro atoparemos como.
