A finais de setembro os científicos europeos celebramos a noite dos investigadores, na que tentamos achegarlles a nosa investigación aos cidadáns. Desde 2005, ese día convidámolos a achegarse ás universidades e centros de investigación para asistir e participar en charlas, conferencias, debates, exposicións, películas e documentais, demostracións prácticas, espectáculos temáticos e outras actividades. Este venres, máis de 300 cidades europeas celebran a nosa noite. Con todo, a ciencia española ten poucos motivos para estar de festa, porque esta ben podería ser a última vez en que o noso labor merece tal nome. Por iso, en paralelo coas actividades que se van a realizar en moitas cidades españolas, o 27 de setembro os investigadores imos saír á rúa en defensa da I+D pública. Do mesmo xeito que fixemos con amigos e familiares, queremos convidarvos a que vos unades ás actividades e protestas convocadas este venres.
A ciencia española ten poucos motivos para estar de festa, porque esta ben podería ser a última vez en que o noso labor merece tal nome
Explicar a necesidade de defender outras áreas do público, como a educación e a saúde, pode resultar innecesario para todos os que cremos nunha sociedade igualitaria baseada na xustiza social. Con todo, cada vez abunda máis quen parecen defender que, nun mundo moderno xa cheo de avances tecnolóxicos, un sistema científico san e ben estruturado non é unha prioridade. E menos aínda en tempos de crises, aínda que esta fose xerada polo dominio da economía financeira sobre a economía produtiva. Outros argumentan que é suficiente con utilizar os produtos desenvolvidos no estranxeiro e achegarlles valor engadido tan só mediante a súa posta en mercado. Nada máis lonxe da realidade. Como demostra, por exemplo, a economista Mariña Mazzucato, os grandes logros tecnolóxicos que marcaron a era dixital e enriqueceron a empresas como Microsoft e Apple estaban baseados en grandes programas de I+D pública.
Por iso, repasamos algunhas das moitas razóns que hai para saír a manifestarse pola ciencia pública española este venres.
1. Porque necesitamos cambiar de sistema produtivo. A estas alturas, ninguén pode negar que o modelo económico español das últimas décadas estea esgotado. O noso territorio esta sobresaturado de infraestruturas e edificacións, e a combinación de agricultura e turismo non é suficiente para ofrecer traballo de calidade a toda a poboación activa do país. É o momento de cambiar dun sistema económico máis propio dun país en desenvolvemento a estruturas produtivas características de países desenvolvidos. En contra da retórica oficial, por exemplo, o despegue da economía alemá durante a última década baseouse máis no seu elevado investimento en I+D (que aumentou un 60% no últimos oito anos) e o apoio real á innovación empresarial, que nos recortes salariais e os minijobs (que están deslocalizando agora ao sur de Europa). Unha economía baseada na innovación aumentaría a cantidade e calidade dos empregos. Conseguila é moi barato en termos orzamentarios; só hai que ter vontade de facelo. Pómosvos dous exemplos: bastaría coas fianzas reclamadas en calquera dos grandes casos de corrupción que se están xulgando actualmente (410 millóns de euros no caso dos ERE) para cubrir a totalidade do orzamento anual fixo do CSIC (412 millóns en 2013), orzamento anual que tamén é inferior ao custo de calquera do catro radiais de pago de Madrid, actualmente en suspensión de pagos por falta de uso. Radiais cuxo déficit total a 2012 (3600 millóns de euros) era xa superior ao orzamento total executado de toda a I+D española nese mesmo ano (2.764 millóns en 2012).
2. Porque as empresas españolas non están preparadas para liderar un sistema de I+D competitivo. A maioría do tecido empresarial español é incapaz de absorber as axudas ofrecidas polo goberno e utilizalas de maneira eficiente. Mais do 50% do orzamento nacional de I+D queda sen executar debido a que gran parte dos avultados créditos brandos destinados a innovación empresarial quedan desertos. Con todo, un apoio decidido á investigación pública aumentaría non só a eficiencia e competitividade a nivel nacional, senón tamén a das empresas, co consecuente impacto no emprego e as exportacións.
3. Porque un sistema público de investigación permite desenvolver coñecemento, produtos e técnicas economicamente pouco rendibles a curto prazo. A pesar da súa limitada rendibilidade inmediata, estes resultados poden ter un tremendo valor humano e social, como no caso dos tratamentos para enfermidades raras ou da detección dos disruptores endocrinos e outros novos contaminantes. Ou poden ter un elevado valor económico a longo prazo, coma o desenvolvemento de internet e as tecnoloxías da información, que cambiaron a economía e a sociedade da nosa época. Ou un gran valor cultural, coma o progreso da astrofísica ou a teoría da evolución, que cambiou a nosa forma de percibir o noso lugar no universo; ou os descubrimentos de Atapuerca, que abriron unha xanela ás orixes dos nosos antepasados; ou o estudo do noso patrimonio artístico e lingüístico, no que se asentan os acenos de identidade da nosa cultura. O armazón científico e tecnolóxico dun país debe ser moito máis sólido do que actualmente posuímos, e non estar supeditado á temporalidade e a incerteza das políticas dos partidos no goberno.
4. Porque un sistema público de investigación permite desenvolver investigacións independentes. A investigación aplicada busca a consecución dun produto, composto ou obxectivo programado inicialmente. Con todo, necesita da base sólida que lle proporcionan os grandes avances científicos. Estes avances xeralmente proveñen da I+D pública, que aborda as investigacións de alto risco que as empresas evitan e cuxos resultados son, a longo prazo, a base dos produtos con grandes rendementos en forma de patentes. Máis importante aínda é o feito de que a investigación pública ofrece os seus resultados de forma aberta a toda a sociedade, o que multiplica o seu impacto tecnolóxico (bloqueado a miúdo pola competencia entre empresas, que impón un obrigado bloqueo ao fluxo de información entre elas) e garante a igualdade de acceso aos avances de importancia en sectores clave da nosa sociedade produtiva (como tecnoloxías de cultivo ou cría de animais, técnicas médicas, melloras nos sistemas educativos e formativos, etc.). A independencia dos investigadores tamén é garante de obxectividade e compromiso coa sociedade, xa que permite identificar problemas de saúde pública sen inxerencias de grandes corporacións, desentrañar as evidencias históricas sen inxerencia de poderes fácticos, ou interpretar a realidade social, política e económica do momento (como a corrupción ou a criminalidade), sen outro limitante que o debate argumentado con datos contrastados.
5. Porque podemos converternos nunha potencia mundial. España xa está dentro do dez primeiros países con maior produtividade científica. E hai moita marxe de mellora. Por unha banda, na actualidade os científicos novos constitúen, con diferenza, a xeración mellor preparada da historia da ciencia en España. Ademais, o clima e a elevada calidade de vida converten o noso país nun destino atractivo para calquera científico de renome internacional, aínda que os baixos salarios, as numerosas trabas burocráticas e a impredecibilidade das nosas políticas de I+D freen aínda a súa chegada. Os nosos deportistas demostraron que, cando acompaña o investimento e un compromiso estable durante varios anos, os españois somos capaces de alcanzar os niveis máis altos de desempeño; non é un problema de talento, senón de compromiso financeiro e político. Unha política seria e sólida de aposta pola investigación pode non só parar a caída libre da ciencia española, senón crear un sistema científico que permita levarnos á primeira división da excelencia internacional.
6. Porque a ciencia pode ofrecer unha imaxe exterior máis seria e comprometida. Unha das consecuencias máis graves da crise é a acelerada perda de valor da marca España, que fai que noutros países nos consideren un socio pouco fiable, tanto no económico coma no deportivo, político ou diplomático. Con todo, os científicos españois seguen sendo especialmente apreciados nos centros de excelencia estranxeiros. Recuperar o investimento en I+D permitiría recuperar a credibilidade do país nunha das súas facetas de maior prestixio. E dar o exemplo de transformar unha sociedade baseada en agricultura e turismo nunha sociedade que fomenta o coñecemento deixaría a nosa imaxe moi preto da dos países escandinavos. Se ter aos mellores futbolistas dá unhas horas, días ou meses de gloria a un país, ter un armazón científico consolidado implica unha contribución exemplar á civilización do século XXI. Seica a civilización grega lémbrase como o berce da civilización occidental porque algúns dos seus membros destacaban nos Xogos de Olimpia?
7. Porque os problemas globais necesitan solucións locais. Porque non sempre basta que inventen eles. As solucións que funcionan en Estados Unidos, Alemaña ou Xapón poden non facelo en España, por moitas razóns culturais, ambientais, sociais ou económicas. Por iso, ademais dos grandes avances teóricos de calado internacional, é necesario desenvolver ciencia e innovación localmente, para que consiga responder as necesidades da sociedade, así como conseguir, a medio-longo prazo, exportar a nosa innovación. Ademais, hai varios estudos que demostran que a proximidade xeográfica entre académicos, innovadores e empresarios é un elemento clave para pechar de forma eficiente o círculo innovación-coñecemento, o que multiplica o retorno empresarial, como ocorre nos famosos hubs de Silicon Valley, East London Tech City, Seattle, Silicon Wadi (Israel) ou Singapura, en cuxo éxito xoga un papel clave a proximidade entre universidades, empresas tecnolóxicas e start-ups.
8. Por unha educación actualizada e de calidade nas universidades. Diseminar o coñecemento científico necesita un sistema educativo ben desenvolvido. É moi difícil que os docentes universitarios estean ao día do que ensinan nas súas aulas se eles mesmos non están inmersos no día a día da ciencia. Por iso a drástica diminución do investimento en I+D que sufrimos redundará nun ensino obsoleto, e unha perda de competitividade do noso país.
9. Porque se están cargando o sistema público de I+D. A ciencia en España morre. Desafortunadamente, os recortes masivos e indiscriminados aos que o actual goberno de España está a someter á nosa investigación pública en aras de “equilibrar as contas públicas” están a sacrificar o sistema que tanto custou crear e o gran potencial de crecemento que temos, convertendo o bo “pero aínda insuficiente” nivel de desenvolvemento de hai tan só catro anos nun vertixinoso decrecemento. Observando casos coma o do CSIC, ou lendo o cru resumo da política científica do goberno que fai Amaya Moro-Martín, parece evidente que ou o goberno non se preocupa polo estado da ciencia española, ou se o fai é coa intención de limitar a independencia do pensamento científico ou, mesmo, de desmantelalo.
10. Porque aínda que o saber non ocupa lugar, xeralo leva tempo e preparación. A supresión radical do investimento público en investigación non só provocará un parón nas investigacións en curso, senón o esborralle dun sistema que tardaremos décadas en reconstruír.
...e 11 . Para non ter que emigrar. Moitos de nós vemos achegarse o día en que teremos que ver crecer os nosos fillos no estranxeiro, emigrando lonxe dos nosos amigos e familiares para poder atopar un traballo digno. Algúns xa o fixemos, de forma permanente ou durante décadas, pero cremos que esta debe ser unha elección persoal, non imposta como custo adicional do rescate da banca privada ou a corrupción política. Ademais, o desmantelamento da ciencia pública non afecta só aos investigadores, senón tamén a quen traballan en empresas tecnolóxicas. E enerxéticas (máis agora, que o goberno decidiu afundilas cunha peaxe que só favorece a unhas grandes empresas enerxéticas especializadas na contratación de ex-ministros). E ambientais. E manufactureiras. E en explotacións agrícolas. Gran parte do éxodo de traballadores cualificados podería deterse e mesmo reverterse se o tecido produtivo español se beneficiase das bondades dun investimento estable e suficiente nun sistema público de I+D. E a cualificación dos traballadores que non o están só poderá financiarse se hai empresas dispostas a beneficiarse desta.
...e 12. Para representar os que non puideron ir. Como é común no noso oficio, tres de nós imos estar traballando fóra de España, e non podemos estar fisicamente nas protestas. O mesmo pasa con miles de científicos que están a traballar no estranxeiro. Necesitamos que alguén nos represente, para que non conten cen onde quereriamos estar mil.
...e 13. Para non ter que pagar máis polo que debería custar menos. Mira ao teu redor e pregunta se, nun mundo no que todo o que te rodea, a información que recibes e os coidados a que tes dereito foi inventado e desenvolvido no estranxeiro, é probable que a túa calidade de vida e os teus dereitos se correspondan co diñeiro que gastas en impostos. Se a resposta é non, sal a esixir a quen teñen a obriga de xestionar adecuadamente o diñeiro público que deixen de gastalo en prebendas e sobresoldos, conselleiros nomeados a dedo e favores a empresas que logo lles retornarán os beneficios, e comecen dunha vez a facer o seu traballo. Á fin e ao cabo, o seu soldo pagámolo entre todos.
...e 14 (e 15, e 16, ...). Porque sen investigación e desenvolvemento non teriamos medicamentos, coches, fregonas, forros polares, computadores, playstations, fútbol en televisións de alta definición, cervexa con e sen alcol, futbolíns, pois iso.
Independentemente de ideoloxías políticas, non hai dez, senón miles de razóns para defender a ciencia pública.
