Análise realizada para el ElDiario.es por Luis Santamaría, Mario Díaz, Fernando Valladares, Joaquín Hortal, Miguel A. Rodríguez Gironés e Adrián Escudero

A semana pasada, tres dos autores que asinan este post publicaron un artigo na revista Science no que facían unha revisión crítica da política de I+D+i seguida por este Goberno. O artigo, que coincidiu coas mobilizacións convocadas pola colectivo Carta pola Ciencia en defensa da ciencia española, tivo unha considerable repercusión nos medios de comunicación.

En España, os informes de asesoramento e a análise de políticas están tan politizados que ninguén concibe como práctica normal a existencia dun debate non partidista, baseado na análise de datos e na comparación coa experiencia doutros países

Un dos aspectos que máis nos sorprenderon durante o seguimento inicial deste artigo foi a insistencia dos medios de comunicación en consideralo como un artigo de opinión ou unha carta. Obviamente, non era tal, senón un artigo científico sometido a revisión por pares e ao escrutinio de varios editores, centrado na análise de políticas como é habitual na sección Policy Forum de Science. A sorpresa dos nosos medios cando lles informamos da natureza do artigo, ou cando eles a constataronao revisar a extensa documentación que a revista puxo á súa disposición, non é anecdótica. É, máis ben, un reflexo da realidade do noso país. En España, os informes de asesoramento e a análise de políticas están tan politizados que ninguén concibe como práctica normal a existencia dun debate non partidista, baseado na análise de datos e na comparación coa experiencia doutros países. Esta realidade queda rexistrada, mesmo, na lingua: mentres en Inglaterra diferencian a descrición máis común de política, no sentido de dedicarse á política ou de falar de política (politics), da definición de principios ou normas para guiar as decisións e acadar resultados racionais (policy), todo isto queda englobado en castelán ou galego baixo o paraugas dun termo (política) no que doutrina, racionalidade e acción confúndense sen matices.

Cal era a mensaxe que se deduce do noso traballo? Poderíase resumir nun titular: En España, aumentar o investimento público en I+D é un excelente negocio. Recortala, un suicidio

E cal era a mensaxe que se deduce do noso traballo? Poderíase resumir nun titular: En España, aumentar o investimento público en I+D é un excelente negocio. Recortala, un suicidio. Esta mensaxe encapsula a análise dos antecedentes, obxectivos e instrumentos da política española de I+D+i, conforme se establecen na Estratexia Española de de Ciencia e Tecnoloxía e de Innovación 2013-2020 e no Plan Estatal de Investigación Científica e Técnica e de Innovación 2013-2016, que a desenvolve. Vaiamos por partes.

Cales eran os antecedentes da estratexia de I+D+i, segundo o ministerio liderado por De Guindos? Poderían resumirse nesta mensaxe, reiterada de forma preparatoria nos medios de comunicación: España non aproveitou o grande esforzo de financiamento da última década, xa que xera moitas publicacións pero de escasa calidade e non transforma o seu coñecemento en innovación empresarial. A mensaxe baseouse en análise dunha serie de indicadores de cantidade e calidade da investigación e innovación que, ao noso xuízo, adoecen de dous rumbos importantes: non teñen en conta nin o aspecto histórico (de onde vimos) nin as condicións de traballo (financiamento, persoal e infraestruturas) característicos dos diferentes países. Ademais, utilizaban como criterios de calidade variables de difícil acceso e por tanto escasa transparencia (como a 'taxa de excelencia' ER calculada por Scimago, unha empresa española asociada á editorial Elsevier) ou cunha grande inercia temporal (como o número de citas ou o índice H, que ten un atraso de varios anos ata que se estabiliza a medida, o que as fai moi inadecuadas para medir cambios a curto prazo, como a resposta ao aumento do investimento en I+D+i en España).

O resultado contradí abertamente o discurso oficial de “moita ciencia pero de escasa calidade”, e cuestiona a conclusión de que en España non mellorou a transferencia de coñecemento ou a innovación

Eliximos por iso tres variables moi sinxelas e de fácil acceso: o número de publicacións científicas, o número de publicacións nas revistas Science e Nature (variable que, agregada a nivel de país, predí o 98% e o 96% da variación no número de citas e o índice H, sen presentar os problemas de inercia destas últimas) e o número de patentes internacionais (restrinxíndonos á familia TPF). Como o noso propósito era comparar España con varios países de referencia (Alemaña, Francia, Reino Unido e EEUU), corriximos este tres variables para o número de habitantes (para avaliar a produción bruta) e para o gasto total en I+D+i (para avaliar a 'eficiencia' con que o investimento en I+D+i se traduce en produción científica e tecnolóxica) de cada país. O resultado contradí abertamente o discurso oficial de “moita ciencia pero de escasa calidade”, e cuestiona a conclusión de que en España non mellorou a transferencia de coñecemento ou a innovación.

Vexamos primeiro a evolución destas catro variables. O gasto total en I+D+i (que a base de datos da UNESCO ofrece baixo o acrónimo GERD, -gross domestic expenditure on R&D-) triplicouse entre 1998 e 2008. Nese mesmo período, tanto a produción científica (número de artigos científicos) como a calidade científica (número de artigos en Science e Nature) e a innovación (número de patentes TPF) reaccionaron por igual, duplicándose. É máis: a calidade científica, que mostra un atraso maior en responder á mellora no financiamento, case se triplicou entre 2003 e 2012. En resumo: se consideramos a situación de partida, o sistema español de I+D+i mostrou unha mellora maior ou similar na calidade da investigación e o grao de transferencia tecnolóxica, que na produción científica (cantidade de artigos).

E en comparación con outros países da nosa contorna? Vexamos as cifras por habitante. En 2008 (cando se alcanzou o pico do noso esforzo de financiamento), España investía en I+D+i entre un 31 e un 66% menos que Francia, Alemaña, Reino Unido e EEUU, tiña entre un 15 e un 26% menos de persoal dedicado a esta actividade, e mostraba unha contribución do investimento privado ao gasto total en I+D+i comparable á de Reino Unido e lixeiramente (11-22%) inferior ao resto. Isto é, en contraste co discurso do ministro De Guindos e das afirmacións da secretaria de estado Carmen Vela, a baixa contribución do investimento privado é un problema moito menor que o baixo investimento público e a crónica escaseza de persoal. Nese mesmo ano, España producía entre un 6 e un 47% menos de artigos científicos, entre un 51 e un 83% menos de artigos en Science e Nature, e entre un 64 e un 89% menos de patentes que estes países de referencia.

Aínda que España aínda pode mellorar moito en I+D+i, o principal limitante ao que se enfronta na actualidade é, sen dúbida, a falta de financiamento. Recortalo é, por tanto, irracional desde o punto de vista económico

Desolador. Aínda que notan a coincidencia entre as porcentaxes de diferenza en produción e en investimento en I+D+i? Pois si: cando calculamos a eficiencia con que o sistema español de I+D+i transforma o investimento en I+D+i en produción científica e tecnolóxica, as cousas vense dunha forma ben diferente. Se excluímos o Reino Unido, que alcanza un desempeño sorprendente en ciencia, España mídese razoablemente ben cos países máis destacados. A súa produción científica por dólar investido é superior á de Francia e Alemaña, e chega a duplicar a de EEUU. O número de artigos en Science  e  Nature por dólar investido é tan só un 10% menor ao de Alemaña. E a produción de patentes por dólar investido, aínda que moi inferior á de Alemaña e Francia, é tan só un 4% menor que a de EEUU.

A mensaxe parece, de novo, clara. Parafraseando a James Carville, estratego do expresidente Clinton: “É a economía, idiota!”. Aínda que España aínda pode mellorar moito en I+D+i, o principal limitante ao que se enfronta na actualidade é, sen dúbida, a falta de financiamento. Recortalo é, por tanto, irracional desde o punto de vista económico, para a investigación pública e para a empresa. Iso é o que din os datos: agora só habería que obrar en consecuencia.