Se xuntásemos nunha mesma sala o xornalista encargado das publicacións dos cables filtrados por Wikileaks no diario Le Monde, o cofundador de YanukovichLeaks, unha ex oficial do MI5 fuxida durante anos por denunciar a axencia de intelixencia británica, os desenvolvedores de Globaleaks -a primeira plataforma en código aberto para o intercambio de información de forma anónima- e un membro do equipo legal de Edward Snowden, xunto a decenas de xornalistas especializados en investigación, expertos en seguridade informática, avogados, activistas e algún que outro cidadán disposto a arriscar a súa vida por facer públicas as irregularidades das que é testemuña desde o seu posto nunha Administración Pública ou unha empresa privada; se os xuntásemos a todos, é posible que máis dun Goberno suspicaz se botase a tremer.
Así é que tan ilustre audiencia reuniuse recentemente na cidade de Ámsterdam con motivo da primeira Conferencia Internacional de Whistleblowers (Internacional Whistleblowers Conference), onde quedou patente que o tradicional papel dos medios de comunicación como xeradores de noticias se desdebuxa para fundirse nun novo modelo informativo que, en colaboración con cidadanía anónima, flúe entre o xornalismo de investigación de toda a vida, as ferramentas informáticas de última xeración e as pantanosas augas da transparencia corporativa e institucional. O que non sabemos é se algunha axencia de intelixencia se molestou en mandar algún espía até a capital holandesa.
O estigma de denunciar o teu propio goberno
Annie Machon toma o escenario da sala principal do Pakhuis de Zwijger sen dubidalo, coa seguridade de quen sabe que fixo algo ben. Percorre o mundo desde hai anos impartindo charlas e participando en debates sobre transparencia informativa, activismo cidadán e defendendo o indispensable papel que os whistleblowers teñen para a sociedade.
Un tema que coñece ben de preto esta exoficial de intelixencia do MI5 que tivo que abandonar o seu posto de traballo xunto á súa parella de entón, o axente secreto David Shayler, para axudalo a denunciar presuntas actuacións criminais dentro da axencia de intelixencia do Reino Unido. Entre elas Shayler descubrira o pago por parte do MI6 a un axente involucrado no intento de asasinato do líder libio Muammar Gaddafi.
Aquel mes de agosto de 1997, a parella recibía a esperada chamada por parte dos xornalistas do diario Daily Mail cos que levaban meses traballando: a exclusiva sería publicada en tres días. En apenas unhas horas colleron as súas maletas e fuxiron á cidade holandesa de Utrecht, a partir de entón comezou unha fuxida que os levou a vivir ocultos durante un ano en distintas localidades europeas e outra tempada de exilio en París.
Normalmente o informador acaba converténdose na propia vítima da historia; é culpabilizado mentres que aqueles que infrinxen as leis non son nin tan sequera cuestionados
Tras oito anos de litixios, a ex MI5 goza agora do que ela considera simplemente "exercer os meus dereitos democráticos e liberdade de expresión". Atrás quedan as ameazas, arrestos e xuízos -mesmo aos seus achegados, aos xornalistas e a quen lles apoiaron-, anos e anos de illamento, sen poder traballar, vivindo co estigma de ser unha traidora para algúns, unha heroína para outros. "Acabas aprendendo a vivir con iso", confesa.
Con todo, o perfil habitual de quen valentemente decide denunciar unha irregularidade da que é testemuña na súa contorna laboral ou social está máis afastado dos focos e as grandes audiencias ás que está xa habituada Machon. Normalmente o informador acaba converténdose na propia vítima da historia; é culpabilizado mentres que aqueles que infrinxen as leis non son nin tan sequera cuestionados. "A realidade é que as autoridades perseguen os informadores para disuadir a futuros informadores", denuncia a ex MI5.
Esta desprotección xurídica leva inevitablemente un efecto persuasivo sobre aquelas testemuñas de malas condutas, posibilitando que estas se perpetúen no tempo. Así, un feble sistema xudicial non só deixa desamparados os filtradores de información, senón que ademais os condena á exclusión social, profesional e económica. Un risco que non todo o mundo está disposto a asumir.
España, á cola europea en protección para os denunciantes
A pesar de que a nivel internacional existe xa certo consenso ao redor da figura do whistleblower, a inclusión de medidas lexislativas na Unión Europea para a súa protección, foi nas últimas dúas décadas, lenta e desigual dependendo do país comunitario en cuestión.
Segundo o informe da ONG anticorrupción Transparency International Whistleblowing in Europe: legal protections for whistleblowers in the EU de 2013 tan só Reino Unido, Luxemburgo, Romanía e Eslovenia posúen unha cobertura lexislativa "avanzada" en canto á protección de filtradores de información. Nesta clasificación, España atópase entre o sete dos 27 estados membros que non contan con ningún tipo de lexislación ou esta é moi limitada.
España atópase entre o sete dos 27 estados membros que non contan con ningún tipo de lexislación ou esta é moi limitada
Mentres a PIDA (Public Interest Disclosure Act) británica protexe a "practicamente todos os empregados no goberno, o sector privado e ONGs" e mesmo contempla a posibilidade de que o denunciante reclame compensacións económicas en caso de ser prexudicado económica ou moralmente "un referente lexislativo a nivel europeo e mundial" España "non conta con ningunha lexislación global para protexer a empregados do sector público e privado das represalias por denunciar delitos", denuncia o informe de TI.
É máis, nin tan sequera existe unha "cultura palpable" nos empregados e na cidadanía de denunciar os devanditos delitos. Desde TI relacionan esta falta de implicación co feito de que calquera cidadán que denuncie unha actividade delituosa ha de confirmar a súa declaración persoalmente ante as autoridades. Unicamente a lei española ampara o anonimato dos cidadáns que denuncien conflitos de intereses que incumben a oficiais de alto grao e membros do goberno.
A Fiscalía tentou que se abrise unha investigación aos medios que publicaron os correos do ex presidente de Caja Madrid, determinantes para probar irregularidades
Así, por exemplo, nun dos maiores casos de filtración de documentos na historia do noso país, os correos de Blesa, a Fiscalía tentou a comezos deste ano que se abrise unha investigación aos medios de comunicación que publicaron os correos do ex presidente de Caja Madrid, os cales foron determinantes como proba das súas prácticas irregulares na entidade bancaria.
A pesar das repetidas recomendacións a España desde 2006 por parte da OECD (Organización para a Cooperación e Desenvolvemento Económico) e máis recentemente polo Consello de Ministros dos Estados Membros a Unión Europea [Recommendation CM/Rec(2014)7, 30 de abril de 2014], tampouco "existe unha aparente iniciativa por parte dos líderes políticos de implementar devandito marco de seguridade xurídica" continúa o informe.
É certo que a sociedade española exerce desde hai uns anos unha presión cada vez maior desde as rúas, con todo, a maioría da cidadanía segue percibindo como inefectivos as canles de denuncia habituais e as principais axencias anticorrupción gozan de niveis de popularidade bastante baixos. Precisamente, a corrupción, que é o que a cultura do whistleblowing trata de previr, "é un factor crucial no declive da apreciación da calidade democrática que atravesa España actualmente", conclúe o informe da ONG.
Non se trata de incentivar unha cultura do chivatazo senón de que dar a voz de alarma ante actos corruptos e ilegais torne nun deber tanto para os medios de comunicación e lexisladores como para a sociedade civil. Un cambio cultural que require dunhas leis o suficientemente solventes para garantir a protección dos informadores, así como efectividade na investigación posterior dos devanditos delitos, para que o esforzo e compromiso dos cidadáns non sexa en balde e deixe impunes aos verdadeiros culpables.
Whistleblowers tecnolóxicos
O desenvolvemento tecnolóxico tamén lidera, en ocasións, a senda do cambio social. Nos últimos anos estamos a ser testemuñas da aparición de plataformas informáticas cuxo obxectivo é transformar a información que manexa a sociedade civil en acción, ao posibilitar a filtración de documentos de forma totalmente anónima que proben presuntas malas prácticas dentro das institucións públicas ou empresas privadas.
Máis aló de Wikileaks -a estrela mediática das plataformas de filtracións-, xurdiu un novo movemento de novas iniciativas en código aberto como é o sistema desenvolvido por Globaleaks, o cal é utilizado xa por unha quincena de iniciativas en países de todo o mundo, incluída a holandesa Publeaks que colabora con máis de 40 medios nacionais e locais, ou a recentemente chegada a España Fíltrala, que ten un acordo con catro cabeceiras do Estado: eldiario.es, Diagonal, La Marea e Mongolia.
"O modelo internacional-global proposto por Wikileaks non chegaba até contextos locais, cando de feito, temos acreditado que os 'leaks' locais son máis poderosos que 'leaks' globais", así xurdiu a idea de empezar a facer plataformas locais de whistleblowing, explican desde Fíltrala. "En España a corrupción é rampante, á vez que a poboación está bastante decatada sobre o uso da Internet como ferramenta de acción social", polo que unha iniciativa como esta ten moitas opcións de éxito.
"A veracidade reside no propio contido e estrutura dos documentos, as filtracións deben falar por si mesmas"
"Cremos que a veracidade reside no propio contido e estrutura dos documentos, as filtracións deben falar por si mesmas. Este é uns dos alicerces do 'xornalismo científico' que tentamos practicar", explica Pedro Noel, un dos impulsores da plataforma. "Pero non se trata simplemente de conseguir unha exclusiva que cope as cabeceiras dos medios, as grandes filtracións son as máis mediáticas, pero tamén necesitamos transparencia desde dentro dos gobernos e institucións", reivindican desde Globaleaks.
"O xornalismo de investigación está a se converter máis que nun traballo, nun deber da sociedade"
O caso Snowden e Wikileaks foron "un punto de partida bo e necesario" para o fenómeno das filtracións, que demostrou "o gran impacto social que poden ter os cidadáns como informadores desde dentro das institucións, e contribuíu ao debate sobre que riscos han de ser avaliados e que medidas han de ser tomadas respecto diso, por exemplo, mellores softwares de seguridade" apunta Giovani Pellerano, desenvolvedor da ferramenta e membro fundador do Hermes Center for Transparency and Dixital Human Rights -organización corresponsable da Conferencia- e que apenas alcanza a trintena, como a maioría dos informáticos presentes. "Ademais de xornalistas, grupos activistas e ONG, tamén as Administracións Públicas, en países como Italia ou Tailandia, están a empezar a solicitar a nosa tecnoloxía" sinala Pellegrini.
Asistimos a unha nova situación informativa onde o cidadán xa non é un mero receptor de información máis ou menos activo senón unha valiosa fonte de información cun valor clave para o resto da sociedade; onde xa non son as grandes corporacións de medios as que destapan escándalos senón organizacións sen ánimo de lucro como a estadounidense 100 Reporters ou a serbia Pitalla (O chifre) e onde, tal e como afirma un dos reporteiros tras a plataforma ucraína YanukovichLeaks, Dmytro Gnap "o xornalismo de investigación está a se converter máis que nun traballo, nun deber da sociedade".
