Non é o mesmo que che falen de corrupción que vela cos teus propios ollos. En 1992 a vida política e social italiana foi sacudida pola operación Mani pulite (Mans Limpas) que destapou o escándalo de comisións e subornos Tangentopoli, que non só rematou coa carreira política de Bettino Craxi, líder do PSI, senón que implicou unha crise de réxime de tal magnitude que borrou do mapa os partidos tradicionais (DC, PCI e PSI) e deu por rematada a I República.
Todo ese apaixonante proceso conta dende o pasado ano cunha fenomenal serie, 1992, producida por Sky (responsable tamén de Gomorra) que se mergulla no labirinto político italiano, na podredume do sistema e saída en falso que se lle deu á crise, de onde emerxeu como salvador a Forza Italia e o Berlusconi que ben coñecemos, unha eficaz manobra publicitaria dos grandes poderes empresariais que conseguiu lanzar unha forza rexeneradora que cambiase as cousas para que nada cambiase.
“Vinte e tres anos despois, o debate seguíase centrando nas mesmas persoas e nas mesmas esperanzas. O eterno retorno do idéntico. Queriamos contar unha Italia que ninguén contara, talvez porque non fora dixerida aínda”, destacan os guionistas en declaracións recollidas por El País.
Algunhas cousas pasaron en España nos últimos anos, tamén. Abofé. A burbulla económica -sobre todo inmobiliaria- creada polo PP de Aznar e continuada polo PSOE de Zapatero deixou non só unha fonda pegada social e persoal en millóns de persoas. Deixou mesmo unha pegada física en milleiros de quilómetros de costa, en milleiros de vivendas baleiras, en rotondas e autoestradas a ningures. Enriqueceu a uns poucos, engatusou a algúns máis e acabou por empobrecer a maioría e, polo camiño, fixo o que quixo coa política, a xustiza e os medios de comunicación deste país.
Pouco se escribiu e aínda menos se filmou sobre todo este proceso que define a historia de España das últimas décadas. A ficción española, tan campechana ela, conta con poucos relatos de mirada longa sobre o seu presente. Un deles, destacadísimo e que segue merecendo todos os recoñecementos que poidamos facer é o de Crematorio.
A adaptación da brillante novela de Rafael Chirbes non só fala do proceso que se viviu no levante español, moi especialmente na Comunidade Valenciana, senón que indaga nas súas orixes. Faino cunha brillante factura narrativa e visual, con interpretacións de mérito e coa crueza e seriedade de merece. E, coma a novela, bota a vista atrás, lembrando que todo este proceso de espolio e enriquecemento rápido non comezou nos noventa, senón que afunde as súas raíces na mesma Transición e no mesmo proceso de construción do entramado político, económico da democracia.
Crematorio é unha serie áspera e pesimista, coma a propia novela de Chirbes, coma as novelas de Chirbes. O relato que o autor elabora sobre España implica que as cousas suceden por un motivo, que o pasado ten implicacións no presente. O pesimismo de Chirbes nace do convencemento -moi temperán- de que o edificio (nunca mellor dito) que a sociedade española constrúe a partir do ano 75 nace con moitos defectos, cunha sociedade civil feble e acomodaticia e de que as esperanzas que podían latexar nos primeiros anos da Transición moi pronto viran en desencanto. O pasado verán, Muñoz Molina destacaba no obituario que lle dedicou:
Ahora no se recuerda, pero la victoria del Partido Socialista en 1982 y sus largos años de gobierno propiciaron la celebración de un presente al parecer cegador de tan luminoso que volvía inapropiada cualquier mención del pasado. En los tiempos de la Expo de Sevilla y de la Olimpiada de Barcelona mirar atrás, políticamente o literariamente, o empeñarse en ver los filos sórdidos de la época, o su dosis de espectáculo y fantasmagoría, no estaba de moda. Tal vez por eso las novelas que publicaba entonces Rafael Chirbes tuvieron menos resonancia de la que merecían: a algunos críticos le parecían rancias, anticuadas, culpables de ese realismo al que enseguida llaman galdosiano.
¿En qué momento se jodió España, Zavalita?, poderíamos dicir. E, dende logo, para responder hai que ter a mirada longa. Recentemente Jordi Évole lembraba nun Salvados en conversa con Josep Borrell dous titulares (correspondentes a 1991 e 1994) nos que o daquela ministro de Obras Públicas lles pedía publicamente aos construtores que non lles pagasen comisións aos partidos a cambio de adxudicacións. Máis ou menos no tempo en que Di Pietro destapaba en Italia o escándalo de Tangentopoli que tan ben retrata 1992.
De Crematorio e do seu protagonista, Rubén Bertomeu (José Sancho) -un malo malísimo como esixe unha boa serie- chama a atención a sensación de impunidade e o absoluto dominio que demostra sobre calquera outro poder (político, mediático) que coexista con el nesa Misent tan valenciana. A mesma impunidade que hoxe nos sorprende ao coñecer un pouco máis polo miúdo os malfeitos de Rato, Urdangarín ou Bárcenas.
B, o filme construído a partir da declaración de Bárcenas ante o xuíz Ruz en xullo de 2013 nas que o ex tesoureiro do PP revela a contabilidade B do partido, é outro deses escasos exemplos de ficción nacional que lle quixo meter o dente ao tema da corrupción. Neste caso, nin sequera é ficción: a partir da transcrición da declaración de Bárcenas, Jordi Casanovas escribiu unha función teatral, Ruz-Bárcenas, producida por Teatro del Barrio e dirixida por Alberto San Juan, unha caste de teatro-documental, que David Ilundain levou ao cinema superando moitos obstáculos (de financiamento e distribución) e grazas ao crowdfunding.
“Non é o mesmo que che falen de corrupción que vela cos teus propios ollos. Non é o mesmo que che falen de Bárcenas que telo diante de ti”, destacan os responsables de B na promoción do filme. Inciden no poder da imaxe, no poder dos relatos, tamén no poder da ficción, do cinema e das series, para narrar o presente, para contarnos como sociedade. Crematorio, B, Os Fenómenos (ollo, aquí tamén hai moito e moi bo relato sobre o presente), escasos exemplos e aínda moitas páxinas e minutos de metraxe para relatar o que aquí pasou.
