O xornalista, escritor e produtor Arturo Lezcano (Ferrol, 1976) publica o vindeiro 20 de outubro O país invisible (Libros del K.O.), unha historia da emigración galega a través dun lote de personaxes fascinantes, e na maioría dos casos anónimos, que conforman o gran relato da diáspora en América. Un libro froito de anos de investigación e décadas de viaxes, entrevistas e lecturas de quen viviu e traballou como correspondente nun continente sen o que non se entendería Galicia. E que non se entendería tampouco sen os galegos. A onde emigraron desde as súas aldeas dous millóns de persoas entre 1850 e 1960. Entre eles, o lugartenente de Lucky Luciano; o Manolito de carne e óso de Mafalda; Antonio Soto, heroe anarquista da Patagonia; Alfonso Graña, o rei dos xíbaros; ou talentos do fútbol que colaboraron coa súa habilidade ou a dos seus fillos a elevar o Uruguai á gloria mundialista. 

Arturo Lezcano publica 'O país invisible', un relato da epopea da emigración galega a través das historias de 200 personaxes fascinantes

Así ata 200 historias que relata Lezcano. Só unha parte das que a emigración galega achega e segue achegando. Unha epopea que italianos, irlandeses ou xudeus —lembra— souberon contar en libros e filmes, pero que os galegos, outro dos grandes pobos migrantes do século XXI, non contaban. Ata que chegou esta obra, que dentro duns días será publicada tamén en castelán e que o autor presenta nunha xira polas sete cidades galegas desde este luns. 

O libro titúlase O país invisible. É invisible de máis todo o que supón a emigración para Galicia?

O substrato do título é ese, pero aspiro a que teña varias lecturas. Cando marchei vivir a América, todo o mundo falaba dos "espazos galegos" dentro das Américas, usábase a expresión "Galicia exterior" fronte á "Galicia territorial", pero ninguén falaba diso da "quinta provincia", que é un termo artificial porque xa as provincias en si o son. Estando tomando un café no bar dun centro galego en Buenos Aires podía vir un paisano e dicirche que apurases, que estabamos en Betanzos e que había que ir a Lalín, facendo referencia aos centros de cada localidade que hai. A min iso fíxome pensar que aló había un país pero un país invisible. 

Por que invisible?

O concepto de país é algo moi debatido e sobado. Ninguén ata agora o puxo en dúbida e iso xa é moito, pero é un país invisible, non só o da emigración, senón o que conforman as dúas beiras do Atlántico. Un país sen fronteiras definidas, con moitas capitais durante a súa historia: Buenos Aires, La Habana e logo A Coruña, Vigo e Santiago. Un país con moitísimas historias que son invisibles porque nunca se contaron. A emigración pasou de ser algo oculto durante case todo o franquismo a ser tratada desde o punto do vista do triunfador, do que marchou cunha man e outra detrás e volveu millonario, pero iso é só a punta do iceberg, unha punta moi afiada cun iceberg embaixo oculto, que está sen contar. A emigración foi marabillosamente estudada polos historiadores e mesmo pola ficción, pero vivindo aló e traballando como correspondente por todo o continente, sentía que faltaban as historias dos invisibles, dos anónimos, daquela gran maioría que se cadra non triunfou, dos que volveron e dos que non. É unha historia de fíos cruzados, cuns padróns, que está sen contar. Aquí achego só unha parte desa realidade.   

"A emigración foi moi ben estudada polos historiadores, pero faltaban as historias dos invisibles, dos anónimos; algunhas parecen fábulas pero son reais"

Historias que, en moitos casos, dan para un filme ou libros, que son difíciles de crer.

É así. Non sei se é unha característica propia nosa, dese noso realismo máxico. Neste caso, máxico non sei, pero realismo todo, aínda que haxa historias que parezan fábulas ou películas. Somos como somos e, no que ten que ver coa emigración, temos unha serie de padróns transversais que nos definen. Como emigrantes e no resto de cousas. 

Fronte a esa invisibilidade da que fala está o caso de irlandeses ou italianos, que retratan como poucos a historia da súa emigración en filmes e libros...

Os italianos e os irlandeses teñen grandes epopeas escritas sobre a súa emigración, historias sobre xente anónima que se fixo famosa, precisamente, porque as súas vidas foron contadas nun libro e logo en filmes. 

É este libro un intento en engrandecer tantas historias da emigración galega?

Tampouco hai un interese en facer famosas as historias porque xa son rechamantes de por si. Prefiro intentar deitar un pouco de luz sobre un fenómeno que ten moitos padróns moi parecidos. O que hai son historias autoconclusivas, que se poden ler de maneira independente e que teñen moitos ingredientes que chaman a atención. Hai historias que un pode pensar que non son reais pero sono. Non estou inventando nada porque mas contaron. O que é evidente é que a emigración dá para ir sacando máis e máis historias... Dá para facer 50.000 libros e agardo que máis xente faga o que eu fixen a través da interacción coa xente emigrada. 

"O sentimento de pertenza da emigración galega é único, non pasa con ningún outro pobo"

Como?

Calquera pode facelo. O primeiro que me dicía moita da xente que xa leu o libro era que fora unha mágoa que non se incluíse a historia que lle contou a súa tía avoa ou o seu avó. Porque a miña achega é moi humilde, unha estrela nun firmamento enorme. Oxalá sexa un fío para que despois haxa milleiros de historias máis. Sempre o digo: non estamos no ano 2000 nin en 1970. Agora non fai falta facer un libro para gardar todas esas historias. Colla o seu teléfono móbil e grave un vídeo ou un audio do que lle conta a súa avoa. Porque pasado mañá xa non vai estar pero quedará a memoria. Pódese doar ao Consello da Cultura Galega ou a calquera outro sitio e así teremos a nosa memoria perpetuada. É o único xeito. 

Italia e, sobre todo Irlanda, tiran da súa forza emigrante para reivindicar os seus símbolos, a súa cultura e mesmo o seu poder económico. Por que non ocorre así con Galicia?

Aí hai tamén unha contradición, coma sempre. Lembremos que os símbolos políticos galegos naceron na emigración ou se popularizaron grazas a ela, moitas veces case por motivacións persoais, como a de Fontenla Leal, que bourou e convenceu para facer o himno ata que foi oficializado con toda a pompa naquela noite de 1907 na Habana. Logo está a bandeira tamén; máis aló da polémica sobre a súa orixe, o único claro é que se oficializou na emigración. Temos iso e temos, na outra banda, por exemplo, a celebración que todos os galegos da emigración fan cada 25 de Xullo, o Día de Galicia, pero que tamén é o patrón de España. Na diáspora, que era un pouco a proxección do que pasaba na Galicia territorial, romantízase o país e reivindícase a galeguidade moitas veces mesturada co sentimento, non excluínte, de ser español... Pero, sexa como for, sen a emigración non poderiamos falar dunha popularización dos símbolos nacionais de Galicia como a que tivemos. 

Malia que os emigrantes son "fillos do minifundio", como di no limiar do libro.

Somos. Somos un conxunto de luces esparexidas polo continente americano sen un foco real. Dicía Pérez-Prado, insigne galeguista tamén protagonista do libro, que se en Buenos Aires acendes unha luz en cada fogar galego verás un firmamento deitado sobre a capital e a súa área metropolitana, un arquipélago de lares galegos separados entre eles por cinco cuadras, cinco rúas que veñen sendo os 500 metros que pode medir o centro dunha parroquia. Porque esa era a súa forma de organizarse cando chegaban. E falo de galego no sentido no que o di este home, que é fillo de galegos pero nado en Buenos Aires... Porque en Galicia e cos galegos opera algo que realmente non pasa nin cos italianos, nin cos irlandeses e tampouco cos xudeus.

"Coñecer a historia e a cultura de Galicia é a ferramenta de supervivencia dos emigrados e dos seus descendentes ante o desarraigamento"

O que?

O sentimento galego. Eu atopei netos, bisnetos e mesmo tataranetos de galegos, coa familia mesturada con outras procedencias e nados e criados fóra de Galicia, que se definen como galegos. E fano con firmeza. Iso non pasa noutros casos. É algo que perpetuamos, que non é un mérito noso, simplemente é que hai un sentido de pertenza moi, moi, moi arraigado dos galegos fóra. Algo que non se percibe desde aquí é que, se cadra, é feito á medida da nosa personalidade. Non teremos grandes fitos económicos, poder político ou o lobby que teñen outras nacións de emigrantes, pero todo o o mundo se gaba de ser galego. Desde Fidel Castro ata Alfonsín, pasando por Nélida Piñón e moitísimos máis. 

Cando un fala con dirixentes ou membros de centros galegos no exterior adoita quedar sorprendido do fondo coñecemento que da historia, da cultura e da literatura galega teñen, mesmo sendo xa nados e criados fóra...

Porque é a súa ferramenta de supervivencia. Viven no desarraigamento, porque a familia esgazou ao emigrar ou porque seus pais xa non falan galego pero a súa avoa si... Na emigración ocorría moitas veces o mesmo que pasaba nas cidades galegas, onde agora a nosa xeración pon nomes galegos aos fillos e fálalles en galego cando a nós de cativos non nolo falaban... Porque a migración non deixa de ser un tránsito entre a aldea e a cidade. E Galicia urbanizouse en América: as primeiras cidades para os que saíron das aldeas en barco eran Buenos Aires e La Habana, e logo chegarían A Coruña e Vigo. É unha ferramenta de supervivencia, de arraigamento e de pertenza a algo. A súa forma de manterse vinculados a Galicia é estudar a historia dese seu lugar de orixe. 

Só como un exemplo desa vinculación, a dos grupos de baile dos centros galegos...

Para a investigación deste libro tocoume en 2022 ir á sociedade La Rosalía de Castro de La Habana. Cando cheguei, o grupo de baile preparara unha peza para min, un número enteiro co que me recibiron mentres sentaba alí nunha cadeira. Eran todas rapazas de 15 ou 16 anos, evidentemente mesturadas e para nada de raza branca, e sentían esa música e ese baile como propio. Percíbese un coñecemento absoluto da nosa historia porque é unha ferramenta contra o desarraigamento. A Galicia exterior foi o noso reservorio cultural, político e construtor dun espírito galego que tivo que facerse a milleiros de quilómetros, algo que di moito da nosa historia. É o noso eixo vertebrador, aínda no presente, e eu creo que no futuro pode ser a nosa salvación. 

"A Galicia exterior foi e aínda é o noso eixo vertebrador e pode ser a nosa salvación como pobo no futuro"

En que sentido?

Nun mundo absolutamente mesturado como o actual, ninguén deixa de dicir que é galego, aínda que sexa de quinta xeración. E se hai algo do que adoecemos moitas veces é de xente nova ou non tan nova que poida facer país dende moitos sitios. Por que non desde a diáspora? Pode ser a nosa ferramenta de salvación como pobo. 

Soa moi contundente.

É verdade. Se te fixas no crecemento vexetativo galego, nos últimos anos só o salva a inmigración, moita dela chegada aquí, polo menos nun primeiro paso, porque teñen as familias das que antes saíran membros cara a Arxentina, o Brasil, Venezuela ou o Uruguai. Igual que eles sosteñen o crecemento vexetativo de Galicia, todos eses residentes ausentes son un potencial enorme para Galicia. Xa hai programas laborais e de estudos centrados na emigración e están ben, pero pode aínda haber máis. Eu iría por ese camiño. Porque os consulados seguen estando ateigados de xente que quere volver. Por iso digo que, máis aló dos fantásticos cursos de verán que hai e dos proxectos para a inserción laboral, eu realmente faría algún tipo de achega ou iniciativa integral que lle dea pulo aos descendentes daqueles que tiveron que marchar. 

Que propón?

Non é por un tema de esencialismo ou de sanguinidade, senón porque nesa xente tes a maior das materias primas nun sistema capitalista, que son os seres humanos e a capacidade de moitos moi formados que non teñen saída nos seus países. Non sei a fórmula, non son político, pero podes darlles oportunidades aquí. É unha oportunidade que está aí e que podemos aproveitar para o ben de todos. 

"A veneración da Galicia emigrante por figuras como Castelao ou Rosalía é única, algo moi rechamante"

Na emigración galega tamén ocorre algo que impresiona: a veneración absoluta de figuras como Castelao ou Rosalía. Pasa con outros pobos emigrantes?

Non pasa, non. Non pasa cos irlandeses, nin moito menos cos italianos. A veneración da Galicia exterior por algunhas figuras é única. Castelao ten ese cuarto para sempre propiedade da emigración galega no Centro Galego, é o "inmorrente", como din na Arxentina, onde tamén está A derradeira lección do mestre, o noso Guernica. A el compúxoselle a Rianxeira cando volveu a Buenos Aires, algo que non é tan sabido, e hai bustos coa súa cara en todos lados. Falamos dun home que viviu en Buenos Aires pero que tamén estivo en Cuba ou en Nova York porque, en definitiva, tamén foi un emigrante. Pero o que a min máis me impresionou sempre foi a figura de Rosalía.

Por que? 

Rosalía nunca estivo en América e é venerada, aínda hoxe alí, por exemplo en Cuba. Está por todos lados e todo o mundo coñece a Rosalía, é como unha santa laica. Xa non só para a diáspora, senón para ese e outros países de destino dos galegos. É algo moi rechamante. 

Escribiu moito sobre fútbol e é un grande afeccionado a un deporte que tamén proporciona unha morea de historias e fazañas vinculadas coa emigración, non si?

Os clubs de fútbol foron fundamentais para a emigración, unha forma de vertebración tan importante como os centros galegos, que eran asociativos, mutuais e recreativos pero que nun principio fundábanse a partir das parroquias ou dos concellos dos emigrados. Os grandes centros galegos aglutinadores foron chegando despois e onde máis se vía a unión da xente era na parte recreativa e, nomeadamente, no fútbol. Un dos exemplos fundamentais foi o Galícia de Bahía, un elemento aglutinador de primeira clase no Brasil que foi tricampión estatal. Ou o Galicia de Caracas, único equipo venezolano que conseguiu un título internacional e que gañou varias ligas no país. Na Arxentina fundouse o Club Deportivo Español, unha saída que atopou a comunidade española —o 80 ou 90% dela galega— para restarlle seareiros aos tradicionais equipos que apoiaban os galegos, especialmente Independiente de Avellaneda e San Lorenzo de Almagro. Pero logo hai millóns de historias individuais...

"Os clubs de fútbol foron fundamentais para vertebrar a emigración: o Galícia de Baía foi tricampeón estatal e o Galicia de Caracas é o único equipo venezolano cun título internacional"

Como cales?

O pai de Obdulio Varela, capitán mítico do Uruguai do Maracanazo, era galego. Antes, nesta mesma selección e cando gañou os seus primeiros mundiais, houbo galegos nados en Galicia e outros fillos de galegos emigrados. Logo está Pepe, compañeiro mítico de Pelé no Santos e na selección brasileira, aínda vivo e con orixes en Verín... E hai historias como a do equipo Peñarol de Lañas, en Arteixo, ou a dun presidente ourensán do Centro Galego de Buenos Aires, José Villamarín, cuxo irmán emigrou a Andalucía e acabou sendo o histórico presidente do Betis, que lle puxo o nome ao seu estadio: Benito Villamarín. Estes son os nomes máis famosos, pero tamén quixen centrarme nos anónimos ou menos coñecidos. 

Como cales?

A historia do uruguaio de orixe galega Andrés Martínez, por exemplo. É abraiante. Acabou xogando no Racing de Ferrol nos anos 2000 e, sendo futbolista de elite, cando acababa os partidos, en lugar de ir tomar algo ou de discotecas, collía o coche e ía á aldea da familia de seu pai, Andragalla, no concello de Zas, a escoitar contos e historias ao pé dunha lareira e a comer pan de broa. 

De Uruguai, selección escollida para o regreso da selección galega en 2005 e que contaba con tantos xogadores con apelidos galegos...

Estiven cubrindo aquel partido en San Lázaro. Na selección uruguaia xogaban Varela, Castro, Pereira ou Salgueiro e lembro que algún xornalista madrileño facía bromas comigo dicíndome que podiamos facer dous equipos ou xuntar todos nunha única selección... Detalles coma este xa cho explican todo. É a herdanza, algo que está aí e non se pode sacar. Ata o apelido Maradona ten raíces en Galicia malia que pareza napolitano. 

"O Palexco ocupa na Coruña o lugar de onde saíron millóns de persoas que son o noso fío coa memoria; hai que recuperalo, e se hai que derrubar o edificio, que así sexa"

E con todas estas historias e o legado cultural, histórico e político que supón a emigración, Galicia segue sen contar cun museo dedicado a ela, algo que vostede denuncia.

Non falo dun museo, pero si dun centro, dun espazo —chámalle como queiras—, que eu denominaría O Esquecemento. É unha palabra, ademais, que aparece no noso himno e que fai referencia, precisamente, a ese esquecemento doloroso e flagrante ao que sometemos a nosa historia. En todos os ámbitos, pero especialmente no porto da Coruña e tamén no de Vigo. Só pisando o esquecemento se acaba con el e a memoria volve agromar. Por que non houbo ou non hai un espazo así? A verdade é que non o sei. O traballo impresionante do Consello da Cultura Galega ao respecto da memoria, con todo tipo de arquivos, é ímprobo e excepcional, pero non chega. Por que non se fixo un museo da emigración na Coruña tendo durante anos a etiqueta de cidade dos museos? Pois non me preguntes por que, pero si que podo falar da realidade...

Cal é esa realidade?

Na Coruña medramos vendo concertos e exposicións na Estación Marítima, a mesma da que saían os barcos cara á emigración. Nos 60 aínda saían barcos e nos 90 estabamos alí escoitando música... Cando acabaron as obras dos paseos marítimos e se asfaltou ata a última rocha da cidade, o alcalde daquela decidiu derrubala para facer un porto en condicións e acabou por facer alí ese complexo arquitectónico, o Palexco. Unha pena dobre: primeiro por negar a nosa historia e chantar un edificio que ten a honra de tapar o mar nunha península, e segundo porque está no mesmo lugar, exactamente, onde foi tomada a mítica foto de Manuel Ferrol, símbolo da emigración. É unha mofa. Hai que ter moito autoodio para negar a nosa historia. 

"Dublín, Buenos Aires, New York e mesmo São Paulo teñen cadanseu museo da emigración... E Galicia non? Parece un chiste e feito adrede"

Ten arranxo?

Agora, coa liberación de terreos no porto, ábrese un momento perfecto para poder cambiar isto. E a forma de cambialo, seguramente, sería tombando ese edificio, que ten vinte anos, e recuperando o lugar de onde saíron millóns de persoas que conforman o noso fío coa memoria. Todo o que non se faga nese aspecto será tempo perdido. E o mesmo se pode dicir de Vigo. Ademais, A Coruña pasou de ser unha cidade amigable en termos de lecer a ter toda a rapazada nese sitio impersoal que oxalá estivese nas aforas ou non existise. Todo isto é un retrato que ás veces nos deixan as arquitecturas das cidades neste século e finais do século anterior, co agravante de que pisan unha historia que non pode acabar cun edificio de só vinte anos. Eu propoño que haxa un espazo onde, ademais, os que veñen vivir a Galicia desde fóra, netos e bisnetos daqueles que marcharon, poidan entender por que a xente marchou, de onde marchou e cales son as súas historias. E se hai que derrubar este edificio, pois que sexa así. 

Será por exemplos no mundo...

Dublín ten o EPIC (Irish Emigration Museum); Buenos Aires ten o Hotel de Inmigrantes; New York ten o Ellis Island, o museo nacional da inmigración; São Paulo, o Museo da Imigração... E Galicia non ten un museo da emigración? Parece un chiste, parece feito adrede. 

Con todo o peso que ten a emigración no voto en Galicia e a necesidade á que continuamente alude de ter en conta ese colectivo, estaría a favor de que o Parlamento tivese un escano que a representase como ocorre en Italia?

O momento chave da incidencia da diáspora nas eleccións foi desde 2005 ata que se instaurou o voto rogado, pero xa antes en 1989, nas eleccións galegas, houbera moita polémica con aquilo das sacas e as denuncias de fraude... Na Galicia exterior, nos primeiros anos deste século, discutíase moito o tema e propoñíanse dúas cousas: o voto en urna, que non o había e facilitaba moito a manipulación e as irregularidades, e tamén esa bancada ou ese escano que representase a emigración no Parlamento. Daquela eu víao perfecto, pero agora vexo que hai un pequeno problema: a atomización da diáspora galega. Sería difícil unificar todas as necesidades dos de fóra cun escano exterior. Parecíame unha magnífica idea pero agora teño dúbidas. 

E cal sería a solución, logo?

O voto da diáspora non é tan importante xa. Pasamos de que tivesen moita importancia a quitárllela de vez ao establecer o voto rogado. E agora que non está rogado vota moitísima menos xente, aínda que siga habendo moitos concellos con máis censo fóra que dentro. É un tema con moitas arestas, pero o que se fixo e como se fixo, xa desde a Transición, non foi boa idea. Acabou gañando a picaresca e provocou oscilacións de voto que mesmo puideron ter desequilibrado a balanza electoral. Non teño a receita máxica, pero estamos noutro punto diferente en canto ás aspiracións da emigración, que está máis pendente de que se lle manteña as prerrogativas de nacionalidade. Os consulados seguen estando cheos de xente que quere volver.