ACentral Folque rescata nun libro parte da maior colección de romances gravada en Galicia

Sergio de la Ossa e José L. Forneiro en Compostela © Eutropio Rodríguez

Case ao mesmo tempo que a etnometodóloga Dorothé Schubarth percorría Galicia para realizar as recollas que despois froitificaron no coñecido ‘Cancioneiro Popular Galego’, publicado pola investigadora suíza en coautoría con Antón Santamarina, -recollendo 5000 letras de diferentes cantos populares, entre eles romances-, o Seminario Menéndez Pidal da Universidade Complutense de Madrid recollía en 300 lugares de Galicia, principalmente nas provincias de Lugo e Ourense, máis de 3.700 fragmentos ou versións de romances. A maior colección de romances gravada no país -hoxe depositada na Fundación Menéndez Pidal- débese, así, ao traballo do Seminario Menéndez Pidal. Mais a inmensa maioría dos textos obtidos por este organismo aínda non foron publicados.

Esta pexa na difusión do romanceiro galego está relacionada ademais, na opinión de Forneiro, coa persistencia, no estudo desta parte fundamental do noso patrimonio oral, de “teses e textos fabricados principalmente no século XIX” e do “amadorismo”

A CentralFolque quixo realizar a súa achega para reverter esta situación coa edición do libro ‘Romanceiro tradicional. Breve antologia das recolhas do Seminario Menéndez Pidal na Galiza (1977-1983)’, asinado polo profesor de Filoloxía da USC José Luis Forneiro e o musicólogo Sergio de la Ossa. Segundo explica Forneiro nesta obra, Ana Valenciano publicara no 1998 ‘Os romances tradicionais de Galicia. Catálogo exemplificado dos seus temas’, a xeito de mostra representativa dos romances da tradición galega e dos seus subtipos. Mais esta foi a primeira e última entrega dun proxecto conxunto entre a Fundación Ramón Menéndez Pidal e o Centro Ramón Piñeiro, que tiña como obxectivo tirar do prelo un total de seis volumes e que nunca chegou a rematarse.

Esta pexa na difusión do romanceiro galego está relacionada ademais, na opinión de Forneiro, coa persistencia, no estudo desta parte fundamental do noso patrimonio oral, de “teses e textos fabricados principalmente no século XIX” e do “amadorismo” como “norma” nos traballos sobre o folclore literario, con excepcións, tal como indica, coma os realizados polo Equipo de Investigación Chaira, pola propia Central Folque ou por Gustav Henningsen, ademais do feito no arquivo dixital do Arquivo do Patrimonio Oral da Identidade (APOI) do Museo do Pobo Galego, que inclúe as coleccións romancísticas obtidas por Xesús Mato e polos populares músicos Mini e Mero.

O investigador portugués Pere Ferré, un dos que gravou O conde Alarcos a Eugenia García Varela en Antas de Ulla, nunha entrevista realizada nesa mesma campaña Encuesta Galicia-83, en Melide © Débora Catalán

O romanceiro galego está conformado por unhas 6000 versións de 170 romances

O romanceiro galego está conformado por unhas 6000 versións de 170 romances. O libro editado por aCentral Folque inclúe, ademais dun texto de introdución histórica de Forneiro sobre o romanceiro tradicional e un estudo sobre a música dos romances de Sergio de la Ossa, 18 gravacións orixinais -acompañadas de partituras e comentarios musicais- realizadas entre 1977 e 1983 polo Seminario Ramón Menéndez Pidal, recollidas a veciños e veciñas das comarcas de Os Ancares, Quiroga, Sarria, A Ulloa, Verín e Valdeorras. As gravacións pertencen ao Archivo Sonoro del Romancero (ASOR) da Fundación Menéndez Pidal, coa que aCentral Folque colaborou neste proxecto, e que ademais da parte galega -máis de 3700 textos- inclúe 16.000 versións completas ou fragmentarias do romanceiro peninsular.

Como características do romanceiro de Galiza, Forneiro sinala no libro de aCentralFolque “a sua riqueza de temas (uns 170), nomeadamente do fundo mais antigo (os romances históricos, carolíngios e cavaleirescos) como no resto do noroeste peninsular, a vinculação dalguns temas com o Caminho de Santiago, as coincidências e importações da tradição portuguesa ou a notável tradicionalização do seu romanceiro vulgar. E claro, a presença, ainda que reduzida mas bem interessante, da língua galega, que em contacto com a língua castelhana oferece o maior leque de fenómenos de interferência entre os dois idiomas românicos mais falados: o castelhano e o galego-português”. 

Forneiro pide aos intérpretes que se documentem, que não falem por falar, que não cantem romances apócrifos (Gaiferos de Mormaltán, etc.) como amostras da literatura popular galega”

Canto aos retos de futuro do romanceiro, Forneiro, en declaracións recollidas no libro de aCentral Folque, considera que “estamos na altura da edição e do estudo dos textos, de colocar o romanceiro e as outras manifestações literárias da tradição oral no lugar que lhes corresponde pelos seus valores estéticos, históricos, sociológicos, etc. Por exemplo, não esqueçamos que se trata de um género que se tem transmitido sobretudo por mulheres, ou que a existência secular do romanceiro em terras galegas obriga a rever a história sociolinguística e literária da Galiza geralmente aceite”. Este experto pide ademais aos intérpretes do romanceiro -xa que a cadea de transmisión tradicional rompeu coa transformación do rural- “que se documentem, que não falem por falar, que não cantem romances apócrifos (Gaiferos de Mormaltán, etc.) como amostras da literatura popular galega e, igualmente, que se traduzem para galego as versões galegas em castelhano ou em «castrapo» que o digam”, ainda admitindo que “os romances, como o resto da poesia tradicional, são suscetíveis de ser arranjados de acordo com os gostos da época”.

De la Ossa apunta pola sús banda -tamén no libro de aCentral Folque- que “desde o punto de vista musical, os romances que coñecemos da tradición galega axudarían a enriquecer o vocabulario melódico e especialmente rítmico do repertorio que habitualmente se emprega. Non é preciso acudir aos Balcáns para atopar ritmos asimétricos: xa están nos romances ou en certos cantos de Reis (romances de tema relixioso), se sabemos ouvilos. Penso que o feito de moitos deles non seren tan rítmicos ou bailables (ao non recollerse acompañados de percusión) e de que se cantasen principalmente en castelán fixo que non resultasen tan atractivos para os grupos modernos”.

O romanceiro experimentaría unha grande expansión no século XVI, cunha ampla variedade de subxéneros

Segundo explica Forneiro no mesmo libro, “o romanceiro é o representante ibérico da balada europeia, ou seja, da poesia narrativa oral que nasceu na Europa durante os três últimos séculos da Idade Média. Deste modo, os romances são os equivalentes das chansons populaires francesas, das ballads da Inglaterra e da Escócia, das viser da Suécia e da Dinamarca, das Balladen da Alemanha, bem como das outras canções narrativas da Europa: da Finlândia à Grécia, da Rússia à Itália”. No caso ibérico, a orixe deste xénero poético situaríase segundo este experto na Castela medieval, polos séculos XIII ou XIV. “Durante a primeira metade do século XV” -lembra este autor- “o género era menosprezado pelas classes letradas e altas de Castela; assim Juan de Mena no seu Laberinto de fortuna ou o Marqués de Santillana na sua famosa Carta manifestaram o seu desagrado por uma poesia que associavam às classes populares. Porém, na segunda metade do século mudou a consideração desta literatura, nos ambientes cultos primeiro e mais tarde na própria corte, e, desta maneira, este género poético passou a fazer parte do dia a dia dos cavalheiros e das damas”. Así, o romanceiro experimentaría unha grande expansión no século XVI, cunha ampla variedade de subxéneros.

Mais, se xa no século XVII o romanceiro tradicional foi perdendo terreo, no XVIII as clases altas e letradas aínda se terían afastado máis do mesmo. “A partir desta altura os romances tradicionais apenas foram transmitidos junto das camadas populares, nomeadamente do mundo rural, pois no âmbito urbano as únicas comunidades que conservaram em peso o romanceiro até aos nossos dias foram os ciganos da Baixa Andaluzia e os judeus sefarditas, em Marrocos e no Oriente, isto é, no antigo Império Otomano, dos Balcães até à Síria. No século XIX o romanceiro volta a interessar às gentes da cultura letrada. Agora é o Romantismo na sua ânsia por quebrar as rígidas normativas da retórica clássica imperante no século XVIII e na procura das respetivas essências nacionais e regionais, quem se vai preocupar por conhecer a velha poesia que ainda cantavam as classes populares”. Así, o romanceiro tradicional sería redescuberto no XIX.

Jon Juaristi, membro dun dos equipas do SMP, alén de procurar romances na Encuesta Norte-1981 tamém se interesou pola presenza de palabras do eúscaro no barallete. Nesta foto perguntaba con esta finalidade a un informante de Xares, A Veiga © Arquivo Jon Juaristi

No caso concreto de Galiza -prosegue Forneiro- durante “a Época Moderna (os denominados Séculos Escuros pela historiografia galeguista) o uso literário do galego ficou reduzido a uns mínimos, normalmente em contraste com a língua espanhola, e, igualmente, desde meados do século XVII até ao Romantismo o romanceiro tradicional mal interessou nos ambientes letrados. Apesar disto tudo, alguns escritores galegos empregaram o romance como forma para sua expressão poética”. O motivo da predominancia da lingua castelá nos romances tradicionais de Galiza débese, por outra banda, segundo a súa análise, a que nestes séculos “não se produziu a tradução para a língua autóctone que teve lugar em Portugal ou na Catalunha, portanto, os romances tradicionais galegos não podiam ser o modelo para os escritores que queriam escrever em galego imitando a poesia do povo”.

O motivo da predominancia da lingua castelá nos romances tradicionais de Galiza débese, segundo a súa análise, a que na Idade Moderna “não se produziu a tradução para a língua autóctone que teve lugar em Portugal ou na Catalunha”

A Historia da Literatura Galega de Ricardo Carvalho Calero recolle información sobre o cultivo do xénero por poetas galegos oitocentistas. Mais tamén houbo nese tempo intelectuais que se preocuparon por investigar no folclore literario. “Principalmente salientaram na recolha, na publicação de textos e na teorização sobre o género na Galiza Manuel Murguia, os intelectuais ligados à sociedade El Folk-lore Gallego, e Juan Antonio Saco y Arce”, explica Forneiro, sendo o “romance murguiano mais conhecido o Gaiferos de Mormaltán, o qual, apesar de ser um texto apócrifo sem base na tradição oral galega, se converteria no século XX no romance galego por excelência”. Tamén Victor Said Armesto obtivo unha rica colección de romances, xa a primeiros do XX, mais, segundo asegura este experto, “manipulou muito sensivelmente algumas das versões que reuniu da tradição oral”. Versións “notavelmente retocadas e galeguizadas”, cando non “inventadas” que, tras seren incluídas despois no Cancioneiro de Casto Sampedro, acabaron sendo popularizadas por importantes cantores e bandas actuais, segundo subliña este autor.

Versións de Said Armesto “notavelmente retocadas e galeguizadas”, cando non “inventadas”, tras seren incluídas despois no Cancioneiro de Casto Sampedro, acabaron sendo popularizadas por importantes cantores e bandas actuais, segundo subliña este autor

As grandes recollas do romanceiro na Galiza chegaron, porén, nos anos 20 e 30 do século XX da man do galeguismo cultural e da Institución Libre de Enseñanza. Así, a revista Nós, “nomeadamente no seu «Arquivo Filolóxico e Etnográfico de Galiza», e o Seminario de Estudos Galegos nas suas monografias Vila de Calvos de Randín (1930), Terra de Melide (1933) e Parroquia de Velle (1936), publicaram versões romancísticas, em geral sem terem sido retocadas, e mesmo neste último trabalho os seus autores reconheciam, como Aníbal Otero, o castelhanismo temático e linguístico do género. Mas infelizmente as palavras certas de Aníbal Otero e dos autores de Parroquia de Velle ficaram involuntária ou propositadamente esquecidas”, asegura o autor.

Nas décadas seguintes á Guerra Civil, -sempre segundo a visión de Forneiro, recollida no libro de aCentralFolque- “o romanceiro da Galiza voltou a experimentar uma grande manipulação. Foi nomeadamente na década de 1950 quando calhou a falsificação do romanceiro galego graças, por um lado, à atividade do músico e luthier Faustino Santalices, e, por outro, às publicações dos irmãos Carré Alvarellos. Ainda que em 1949 Santalices cantasse pela primeira vez o suposto romance tradicional de Gaiferos de Mormaltán, foi na seguinte década que, em diversos concertos de grande relevância e através da publicação de um disco, o gaiteiro e sanfonista ourensano identificou a poesia narrativa popular galega com esse romance «tradicional» composto por Manuel Murguia e retocado por Álvaro de las Casas, isto é, com a Idade Média e com a lírica dessa época histórica, mas também com os cegos músicos, cantadores e vendedores de literatura de cordel, supostamente considerados os herdeiros directos dos jograis medievais, reforçando assim a confusão entre a romanceiro tradicional e o romanceiro vulgar. Uxío Carré Aldao, amigo e discípulo de Manuel Murguia, já em 1926 também participou na defesa de um romanceiro galego apócrifo com o seu trabalho na Geografía General del Reino de Galicia e anos mais tarde os seus filhos Leandro e Lois aprofundaram no trilho marcado pelo pai”.

Aurelio González entrevista María Porfirio en Foilebar, O Incio, en xullo de 1982 © Flor Salazar

“A literatura popular galega perdeu o favor do galeguismo cultural que tanto se tinha interessado por ela no século XIX e nas primeiras décadas do século XX e no caso concreto do romanceiro galego a sua manipulada imagem é a que hoje perdura junto do grande público da Galiza e fora dela”

Deste xeito, Lois Carré edita ‘Romanceiro Popular Galego de Tradizón Oral’ que, ademais de incluir os fondos inéditos de Murguia e Antonio de la Iglesia gardados pola Real Academia Galega, “não respeitava estes textos nem os já publicados por outros estudiosos, galeguizando-os linguisticamente. Na introdução afirmava que o romanceiro galego era mais antigo que o castelhano, baseando-se no dito por Murguia e Teófilo Braga, que todo o lirismo que aparecia no género era de origem galega, ou que o romanceiro tinha nascido dos cantares de pandeiro e das muinheiras galegas. Não constavam no livro nem as magníficas versões publicadas por Víctor Said Armesto ou Aníbal Otero, nem as inéditas recolhidas por Alfonso Hervella, nem nada do que sobre o romanceiro galego tinham manifestado Juan Antonio Saco y Arce, Aníbal Otero, Carolina Michaëlis, José Filgueira Valverde ou Ramón Menéndez Pidal. Assim, a literatura popular galega perdeu o favor do galeguismo cultural que tanto se tinha interessado por ela no século XIX e nas primeiras décadas do século XX e no caso concreto do romanceiro galego a sua manipulada imagem é a que hoje perdura junto do grande público da Galiza e fora dela. Infelizmente, a nova situação política da Espanha e da Galiza após a morte do ditador Francisco Franco não conseguiu reverter o estado de coisas”, conclúe este autor.

Sergio de la Ossa e José L. Forneiro en Compostela © Eutropio Rodríguez

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.