Dúas mulleres, Alana e Alda, son manipuladas, illadas e sometidas polos seus maridos. Sepáraas case un século. Mais ambas foron socializadas de xeito semellante. Ensináronlles a tentar agradar. A calar. A asumir a súa suposta inferioridade. Inoculáronlles dependencia. Inseguridade. Alana e Alda son as protagonistas de Senlleiras (Galaxia), a última novela de Antía Yáñez, gañadora do premio Illa Nova de Narrativa. Dúas mulleres maltratadas que atopan, malia todo, a forza para rebelarse. Apoiándose noutras mulleres. A autora cóntanos a súa historia a través dunha narración que non deixa de revelar os paralelismos entre a sociedade patriarcal de antano e a de hoxe. Malia que algunhas cousas teñan mudado. Mais, nin de lonxe, as suficientes.

Senlleiras é un libro sobre a violencia de xénero pasada e presente. Hai algunha razón especial polo que decidiras empezar a historia coa morte dunha influencer?

A morte da influencer era o único que tiña claro desde o comezo. Sabía que quería partir dunha foto misteriosa e a morte posterior, para logo atrapar ao lector ou lectora co misterio de quen, como e por que a matara. Ía escribir unha novela de intriga e logo saíu o que saíu. Falar da violencia de xénero non foi algo planificado cando me puxen diante do ordenador.

“Falar da violencia de xénero non foi algo planificado cando me puxen diante do ordenador”

Simplemente, foi a evolución natural. Témolo todos os días na televisión e nos xornais, na sociedade. E eu busco inspiración, moitas veces, no meu día a día. A iso xuntouse unha pregunta para a que non tiña resposta: por que unha muller maltratada non é quen de rachar co home que a maltrata e lisca do seu lado? Se eu me preguntaba iso, era moi probable que máis xente tivese a mesma dúbida. Comecei a documentarme e saíu Senlleiras.

No libro están presente varias mulleres escritoras que, tal como defende unha das protagonistas cos seus actos, merecían ser lembradas. Que relación ten o título Senlleiras con elas e por que escolliches ese título?

Senlleiras é feminino intencionadamente. Senlleiras son elAs, porque a literatura (en realidade, poucas cousas) case nunca vai de nós. Cando lía libros de pequena, os mellores personaxes, os protagonistas, eran elEs.

“A miña novela vai de mulleres, mulleres senlleiras, porque as temos que lembrar a elas, e non a eles”

As mulleres eran as amigas de, as nais de, as curmás de. Na violencia de xénero pasa un pouco o mesmo: falamos do maltratador, pobre, que tivo un ataque de nervios, ou que estaba pasando por unha depresión, ou vai ti saber. E elas son mortas, cifras. A miña novela vai de mulleres, mulleres senlleiras, porque as temos que lembrar a elas, e non a eles. Nós somos as protagonistas.

Na narración dos feitos teñen bastante importancia unha serie de recortes de prensa que tratan a violencia de xénero desde o punto de vista da crónica de sucesos e, normalmente, culpando as mulleres. Moitos deles son reais. Con que criterios os buscaches e por que decides contar, en boa medida, a historia a través deles?

Non tiña pensado incluílos nun principio. Só quería documentarme sobre como era tratada a violencia machista na época, e quedei tan impactada polo que atopei, e máis aínda ao confrontalo co que acontece agora, que decidín que era importante que aparecesen.

“A min interesábame, dos recortes, as mulleres que saían. Os seus nomes. Deixar de tratalas coma cifras”

Con isto retomo un pouco a idea anterior: a min interesábame, dos recortes, as mulleres que saían. Os seus nomes. Deixar de tratalas coma cifras. Que elas fosen as protagonistas.

Tamén son reais os artigos dunha das personaxes Corona González, publicados en A Nosa Terra, en defensa da igualdade -en favor da educación das mulleres e da súa independencia económica-. Por que escolles introducir este personaxe na novela? E O Barbeiro de Castelao?

O artigo de Corona, Pros pais que tein fillas, pareceume moi valente: escrito por unha muller, falando de que había que mandar as mulleres a estudar, e aínda por riba en galego!. Incluílo foi unha especie de homenaxe, unha testemuña de que xa daquela as mulleres galegas cuestionaban o suposto sitio que lles correspondía.

“Corona González é unha testemuña de que xa daquela as mulleres galegas cuestionaban o suposto sitio que lles correspondía”

No relativo ao semanario El barbero municipal, non me parecía de todo xusto cos lectores e as lectoras que, tendo un dos homes principais da novela un pai tan mediático, a escritora non fixese ningunha referencia a el. Gústame xogar cos datos históricos e metelos polo medio da ficción.

Seguindo coa técnica narrativa, hai unha narradora que nos conta a historia en terceira persoa, outra que se dirixe directamente en segunda persoa ás mulleres maltratadas...; vanse intercalando dúas historias acontecidas en distintos períodos de tempo, o tempo non é lineal… Como pensaches isto? Como foi xurdindo?

O do narrador en segunda persoa sempre me chamara moito a atención, porque case nunca leo nada así nin escribira nada con esa técnica. Pareceume interesante incluílo para que quedase claro que se establecía un diálogo entre dúas mulleres do que os lectores e as lectoras só eran meros observadores.

As importantes eran elas; unha fálalle á outra, intenta consolala. Despois, os narradores cambian segundo quen conta a historia ou en que parte da mesma nos atopamos. De Navia quería destacar os seus pensamentos, os seus sentimentos, así que a primeira persoa era necesaria. Despois, buscar o resto de puntos de vista foi case como un xogo, encaixar as pezas dun quebracabezas ata atopar o resultado buscado.

Alana, na primeira metade do século XX, e Alda, na século XXII -na actualidade-, sofren un problema semellante. Ambas foran socializadas en certas ideas sobre o amor e sobre o papel dunha muller na sociedade. Mas as dúas reúnen, tamén, forzas para rebelarse. En que medida quixeches tamén poñer a atención sobre a educación emocional das mulleres e esa idea do amor que serve para sometelas?

Iso é primordial, por iso a novela comeza falando de Disney. Adoraba esas películas de nena, pero nun momento da miña vida atopeime pensando: se algún día teño un fillo ou unha filla, poñeríallelas? Películas nas que ela sempre ten que ser salvada? Nas que ela ten que cambialo a el pola forza do amor? Nas que elas a única expectativa que teñen na vida é atopar o seu príncipe azul? E a resposta foi non.

“A medida que maduras e les cousas sobre o feminismo, decátaste de que regalarlle un coche a un neno e unha cociña a unha nena pode parecer unha parvada, pero non o é”

E pouco a pouco, a medida que maduras e les cousas sobre o feminismo, decátaste de que regalarlle un coche a un neno e unha cociña a unha nena pode parecer unha parvada, pero non o é, porque todo nos dirixe unha mensaxe oculta: el ten que ser valente, atrevido, aventureiro. Ela amable, tranquila, cariñosa. El, destacar. Ela, todo o contrario. E se destaca, só pode ser porque é guapa.

“Pasas da cociña de xoguete aos sets de maquillaxe, que xa non sabes se son de xoguete ou de verdade”

E pasas da cociña de xoguete aos sets de maquillaxe, que xa non sabes se son de xoguete ou de verdade. Todo suma gotas na construción patriarcal do home e da muller. Ata que rachemos cos roles de xénero, estaremos condicionados, en maior ou menor medida, polo que a sociedade lle presupón a un home por nacer home, e a unha muller por nacer muller. Así que si, poñer un pouquiño o foco sobre a educación emocional que se nos dá foi totalmente intencionado.

Hai un paralelismo entre os personaxes de Bieito -o marido de Alda-, e Bernabé -o marido de Alana-. Ambos poderían ser o arquetipo do maltratador. Mais hai outros personaxes masculinos que contrastan con eles: Xosé, o amigo de Alana, ou André. Tamén Navia, a amiga de Alda, serve de contrapunto dela. En que sentido está a novela armada sobre estes paralelismos e contraposicións?

Nalgunha crítica da novela dixéronme algo así como que os malos eran demasiado malos, que todo o mundo ten as súas luces e sombras. Non podo estar máis de acordo, pero eu non concibín a Bernabé e a Bieito como personaxes individuais: xunto con Xosé e André forman un todo, digamos, unha representación da masculinidade. Por iso hai homes maltratadores -malos, por suposto- e outros opostos: porque non todos son iguais.

“Eu non quería amosar o lado bo dun maltratador, que de seguro algunha cousa faría boa na vida -seguro que Hitler tamén-”

Pero hai que lembrar que na miña novela as protagonistas son elas, e que eles son meros instrumentos que explican a situación das súas esposas. Eu non quería amosar o lado bo dun maltratador, que de seguro algunha cousa faría boa na vida -seguro que Hitler tamén-, senón poñelas a elas no centro. Si, Bernabé e Bieito son malos malísimos, que diríamos, e por iso teñen o seu contrapunto en Xosé e André. Non hai que miralos como se fosen catro personaxes distintos, senón a representación do mesmo.

O contraste entre Alda e Navia non ten ningún interese particular. Sempre me pareceu interesante poder meter dentro das miñas historias personaxes que se saen do típico canon -brancas e heterosexuais-, e poder xogar co moito que quería Navia a Alda serviume para explicar outras realidades.

Hai outro tema importante na novela, que son os silencios. E, sobre todo, o xeito no que o silencio, a vergoña, a culpa… evita moitas veces que as mulleres se alíen, que se apoien entre si. De que xeito isto afecta á relación entre Alana e a súa nai?

Para que o patriarcado funcione, o silencio é indispensable. Antes o maltrato machista era algo que se arranxaba de portas para dentro, non incumbía aos de fóra, dicían. Mentira. É cousa de todos, porque se ese home nos ve como obxectos a culpa é, en maior ou menor medida, tamén da sociedade na que medrou. E a sociedade construímola entre todos.

“Para que o patriarcado funcione, o silencio é indispensable”

A sororidade, rachar co silencio, é primordial. Por que sempre se nos di que as mulleres, entre nós, somos o peor? Porque o patriarcado non funciona se estamos unidas. Por que tivo tanto éxito o movemento Me Too? Porque, entre todas, fomos quen de denunciar que polo simple feito de nacer mulleres nos pasan cousas que a eles non. Sororidade. Unión. Son palabras que esgazan en mil anacos o patriarcado, o machismo. Sometemento é sinónimo de silencio.

Mais hai tamén, na novela, un compoñente de reflexión, penso, sobre a alianza entre o clasismo e machismo. Bernabé xunta o seu machismo co seu desprezo de clase. Ou máis ben quixeches apuntar a que o machismo está presente en todas as clases sociais, só que pode reforzarse co clasismo en certas circunstancias?

Máis ben isto último, si. O machismo ten a súa razón de ser en que un home ve ás mulleres como inferiores. No clasismo, un grupo de xente crese por riba doutra. En certa maneira, ambas cousas son moi parecidas. Ás veces converxen e outras non, pero a súa razón de ser é crerse superior.

Cara ao final comezan a aparecer elementos que poden resultar menos “cribles” -elementos sobrenaturais, decisións con consecuencias fatais das dúas mulleres maltratadas...-. Por que resolver así a historia?

En realidade non é que a resolva así, é que parto do sobrenatural: a man fantasma da foto. Parto desa idea para construír todo o demais, non é que se me ocorrese iso como resolución do conflito. Lembro cando no instituto estudamos o realismo máxico dos escritores como Gabriel García Márquez e o asombrada que ficara: sabía que había fantasía e logo tamén novelas realistas, pero mesturar ambas? Encantárame.

“A diario, a esperanza somos nós e os nosos actos. A diario, temos que loitar, porque ninguén o fará por nós”

Logo, con películas como El laberinto del fauno confirmei que, se podía, algún día incluiría iso en algo que eu crease. E aquí está. O feito de incluír unha pantasma é tamén unha chamada á concienciación: aquí, neste libro, hai esperanza grazas a un ente sobrenatural, pero con iso non contamos no noso día a dia. A diario, a esperanza somos nós e os nosos actos. A diario, temos que loitar, porque ninguén o fará por nós. Na literatura podemos permitirnos certas concesións.

É unha novela de lectura fluída, con ritmo, con intriga. Como traballaches ese aspecto? (Tamén, supoño, con aspectos como contar o calvario de Alana a través dunha especie de diario, ou mesmo coa introdución de elementos propios da comunicación das redes sociais..)

Escribo así porque eses eran os libros que me gustaba ler de nena: os que non podía soltar, nos que había un misterio que resolver, os que mesturaban tipos de textos e caligrafía... Eran os meus favoritos, e agora encántame cando me din que o meu libro “engancha”. Non sabía se o conseguiría, e ver que foi así é moi satisfactorio. Como o traballei? Nin eu mesma sei moi ben como explicalo. Imaxinando que eu podería ser a lectora final, supoño.

Odio as novelas nas que no terceiro capítulo xa se sabe como vai rematar. Eu sempre quero sorprender, darlle unha volta ao predeterminado e ao que parece que vai ser. Sempre estou pensando en posibles por ques e por que nons, como lles chamo. Por que a mataron? E por que non se suicidou? E por que a pantasma é importante? Así constrúo eu as miñas obras, facéndome preguntas a min mesma. Iso axúdame a detectar os fíos soltos que poida deixar.

Ao final quedamos coa idea de que, en canto á consideración social -e mediática- da violencia de xénero, poucas cousas mudaron desde hai cen anos. Ti crelo así?

Non, mudaron moitas, pero non son suficientes. Aínda queda moito por andar. Agora denúnciase (aínda que moitas veces non serve de nada), hai casas de acollida, hai máis concienciación. Pero o camiño é moi longo aínda. Cando alguén di que as feministas non temos de que queixarnos, que agora traballamos fóra da casa, por exemplo, sempre me dan ganas de berrar: faltaría máis!

“Os que pretenden que quedemos así como estamos, que xa melloramos moito, son os mesmos que non queren que as mulleres teñamos os mesmos dereitos que os homes”

E teño dereito a ter a miña propia conta no banco tamén, claro! Debería conformarme con iso? Por suposto que non. Supuxo un cambio moi grande na vida das mulleres? Por suposto que si. Os que pretenden que quedemos así como estamos, que xa melloramos moito, son os mesmos que non queren que as mulleres teñamos os mesmos dereitos que os homes.