O novo poemario de Marga Tojo é, como todos os da autora, política, coidados, rebelión contra un sistema produtivo que non deixa lugar para vida, e esperanza

As palabras queiman no novo poemario de Marga Tojo. Mais non para magoarnos, senón para aguilloarnos. Porque, como ela di, hai que quererse a unha mesma e ás demais nun mundo que se desmorona ante as agresións dun capitalismo depredador. Nunha sociedade que mira para outro lado cando as nenas son expulsadas das súas casas para durmiren na rúa ou cando as formas de violencia de xénero menos visibles son toleradas. Arder é, como todos os poemarios da autora, política. Coidados. Rebelión contra un sistema produtivo que non deixa lugar para a vida. E esperanza. Ademais dunha beleza fonda e intensa. 

Comeza o poemario con Volta a DC e cun stendhalazo. Foi de aí de onde partiu o poemario, do regreso? 

Non foi de aí de onde partiu. Se non lembro mal ese foi o último poema que engadín. Non me gusta identificar a voz poética coa autora aínda que debo dicir que este poemario é o máis parecido a min, a quen son, que puiden escribir. Como dis, regresei hai como ano e medio de Madrid. Custoume facer un círculo de crianza en Madrid pero fíxeno grazas a que alí hai moita xente de fóra sen familia e na mesma situación, desexando atopar outras nais para apoiarse. Tiven moita sorte e fixen verdadeiras amigas con fillas da idade da miña que se converteron en familia e rede. 

“En Madrid o neoliberalismo e a extrema dereita están moi presentes e son moi agresivos, pero tamén ten forza o contrario, a solidariedade nos barrios e os movementos antifascistas” 

Fun feliz así e separarnos diso foi complicado. En Madrid o neoliberalismo e a extrema dereita están moi presentes e son moi agresivos, pero tamén ten forza o contrario, a solidariedade nos barrios e os movementos antifascistas. O relato que nos chega é pesado e mira o embigo, en parte porque as grandes cabeceiras e medios de comunicación teñen a súa sé na cidade, no centro, nun espazo de oito mazás onde tamén transcorre a vida dos partidos políticos. Ao meu ver trátase dunha realidade moi pechada que se retroalimenta e se amplifica a si mesma. 

Malia iso, estrañaba Galiza. Aconteceume que, ao vir, Compostela volveume impresionar esteticamente. O rural e o urbano mesturados, a posibilidade de entrar na natureza nun paseo e como o verde devora os edificios. Gústame moito pasear na procura de edificios en ruínas e buscar as fendas por onde ollar a vida interior. Aínda que é unha vergoña a cantidade de predios abandonados a carón da especulación coa vivenda e que non se faga nada ao respecto. Despois, de Compostela non me agradan o rexoubeo conservador, nin a inmadurez machirula. Ocupan bastante espazo, pero por fortuna hai outras cousas fantásticas e unha vida cultural accesible e envexable da que presumir. Este é un dos nosos grandes valores como cidade e no que deberiamos investir esforzos.

O poemario chámase Arder e xa o segundo poema fala de arder. De partirse en dúas. Dun proceso volcánico que pasa, primeiro, polo corpo. Que é arder en Arder? Por que temos que arder?

“Faltan por relatar as mulleres despois dos corenta. Non interesan as mulleres que acumulan sabedoría, non interesa a beleza que representan nin a transgresión das funcións que encarnan”

Arder é quererse, é querer o corpo que contén a nosa vida, o corpo propio, coas pegadas dos anos e as cicatrices de existir. Hai un verso en Arder que di: “Se sentimos tristeza é porque non estamos mortas”. Se envellecemos é porque non estamos mortas. Todas as idades son interesantes e merecen a mellor atención, sobre todo a inicial e a final, porque aí somos máis vulnerábeis. Pero faltan por relatar as mulleres despois dos corenta. Non interesan as mulleres que acumulan sabedoría, non interesa a beleza que representan nin a transgresión das funcións que encarnan. Non interesa o seu poder porque é perigoso e subverte o establecido.

O home adxudicouse o privilexio de ser desexado case toda a vida, o maduro interesante, e creou todo un sistema arredor diso: o matrimonio, a literatura, o cinema, o sistema laboral, todo vai nesa dirección. Negou a evidencia da potencia transformadora das mulleres e é un pracer rebelarse contra iso. Para min o sexo é importante, unha forma de comunicación intensa das máis fermosas, un estado onde adoitan acontecer só cousas boas, onde, se hai respecto e a comunicación é fluída e xenerosa, das pracer e recibes pracer, sen mancar e sen mancarte. Se tes a sorte de dar coas persoas axeitadas é así. 

“O home adxudicouse o privilexio de ser desexado case toda a vida, o maduro interesante, e creou todo un sistema arredor diso: o matrimonio, a literatura, o cinema, o sistema laboral, todo vai nesa dirección”

O corpo das mulleres é un lugar de loitas de poder e dominación. Os corpos non normativos censúranse e agrídense, mais tamén calquera posible escisión sobre o dominio. Eu son unha persoa delgada e alta e levo aturando preguntas da miña delgadeza e da miña altura desde adolescente. Homes que veñen tentar seducirte e se non respostas como queren tentan insultar coa arma que aprenderon, a da dominación do corpo. Por que o corpo das mulleres é das primeiras cousas que se quere usurpar nas guerras, violando? Por que as agresións sexuais cométenas os homes? Por que nas parellas tamén hai violacións das mulleres e, na outra cara da moeda, tamén a negación do sexo se utiliza como castigo pasivo agresivo de autoridade masculina? Contra toda esa tristeza temos unha mente e un corpo fermoso que nos mantén con vida e hai que gozalo.

Noutro poema as aves sostéñense no tendido eléctrico, dándose as mans por instinto, mentres o mundo se desmorona. Por que se desmorona o mundo en Arder?

“O mundo en 'Arder' desmorónase como se desmorona na realidade do capitalismo neoliberal”

O mundo en Arder desmorónase como se desmorona na realidade do capitalismo neoliberal. Que podemos facer para sobrevivir a iso? Coidar os espazos de querernos a nós mesmas e a nosa rede. Xuntas somos máis fortes, non é nada novo, pero disgregámonos, disgrégannos. A min marabíllame ver que as mulleres máis mozas teñan claro o poder da solidariedade.

Materia fala, en relación co anterior, co rapto dos días pola produtividade e o consumo. E di que, para recuperalos, precisamos que todas as partes do que somos se conmovan sen piedade. Arder é tamén espertar ao adormecemento da rutina e, quizais, do conformismo? Quizais do medo?

“Hai que afastarse da pasividade agresiva, un patrón moi perigoso porque non se ve vir, porque se produce unha desconexión entre o que a persoa di e o que che fai”

Si, xusto, ten que ver co que falabamos na pregunta anterior. O sistema non deixa moita marxe para o 90% da poboación. Alén, vivimos nun lugar onde hai unha cultura bastante arraigada de como son as etapas da vida, do que cómpre facer e o que non en cada chanzo. Isto non acontece tanto noutros países e creo que cómpre desmontalo, mentres haxa saúde. Tamén a pasividade é mortal para unha mesma. Axitemos iso, sacudamos a roupa e o que non funciona. É normal ter medo e cómpre trazar un plan de saída, non ir sen freos, pero é peor ficar amordaza. Hai que afastarse da pasividade agresiva, un patrón moi perigoso porque non se ve vir, porque se produce unha desconexión entre o que a persoa di e o que che fai. Hai moitas persoas no mundo que pagan a pena, empezando por quen somos e por quen depende de nós. Hai que coidarse.

No Barrio labirinto, o poder xoga ao Monopoly coas casas e hai nenas que dormen na rúa. E “as veciñas non morren: mátanas”. E ademais o afundimento é televisado. Di despois a voz poética que pode e debe haber poesía despois diso. Por que debe habela?

“Os versos son só versos e sempre será máis importante o alimento, a supervivencia, a dignidade, pero a poesía tamén ten a capacidade de suscitar movemento”

Veño de traballar durante máis dun ano facendo traballo de campo sociolóxico nun proxecto de avaliación dunha metodoloxía de abordaxe do senfogarismo. É un tema que desde o xornalismo xa abordara e está intimamente ligado ao desenvolvemento do capitalismo nas cidades como mecanismo de expulsión humana. Non se pode aceptar que unha familia fique na rúa sen opción mentres se consentiu que os bancos ficasen coas casas de quen non puido pagalas sen sequera obrigalos a facer vivenda social, rescatalos sen esixir nada a cambio, ou que o prezo dos alugueiros se dispare en mans de fondos voitre. 

O verso parafrasea a frase de Adorno de que despois de Auschwitz escribir poesía é un acto de barbarie. Enténdese ben que despois do horror non se contemple cabida para a contemplación do verso. Non obstante, iso acontece nunha concepción romántica da poesía como inspiración das musas da persoa ociosa que ten a vida solucionada. Non coñezo poetas así. Os versos son só versos e sempre será máis importante o alimento, a supervivencia, a dignidade, pero a poesía tamén ten a capacidade de suscitar movemento.

Mother, fucker, fala de machismo (quizais tamén Acuática, que fala de atraer depredadores). De alguén que non coida e quere facer das demais territorio conquistado que carga co pluriemprego e coa vida fragmentada. Que relevancia ten o machismo en Arder?

“A cuestión é que a sociedade non sabe o que é a violencia de xénero. Por falta de información e porque preferimos crer que é algo que está lonxe de nós”

Acho que a actitude contra o machismo ten moita relevancia en Arder. Mother, fucker fala de que cando te convertes en nai, a pesar de que hai una reconstrución identitaria, non entras nunha categoría establecida na que renuncias a ti mesma e a toda a túa complexidade. Es unha nai e es un ser que desexa e que ama, que comete erros e que aprende, es a que eras nunha nova realidade. Por fortuna, isto está a cambiar e o feminismo deu o paso de abrazar a complexidade, a transversalidade e a interseccionalidade e indagar na maternidade como propia, algo que non se fixera na vaga anterior do movemento.

A violencia de xénero desde logo non é o tema central de Arder, pero quere ser un camiño contra iso. Se temos unha rede afectiva será máis doado estar protexidas. Pero é que xusto me colles escribindo un texto sobre violencia de xénero. É un tema que cada vez me interesa máis por tratarse dunha cuestión estrutural. Tiven a sorte de participar recentemente nun proxecto do Colexio de Xornalistas canda outras compañeiras que me colleu de casualidade no medio de que estaba a estudar este tema por interese persoal e profesional e vendo como deriva en situacións de especial vulnerabilidade como o senfogarismo. 

A cuestión é que a sociedade non sabe o que é a violencia de xénero. Por falta de información e porque preferimos crer que é algo que está lonxe de nós e que un maltratador non é o home encantador co que tomamos o café. Un cadáver é violencia de xénero, un hematoma ben visible é violencia de xénero. Avanzamos nisto. Que duro. O resto non nos interesa e as mulleres están soas e ás veces tardan en entender que está a pasar e morren de medo de perder as fillas, de seren rexeitadas pola sociedade, pola contorna laboral, de seren elas as sinaladas e ficaren máis soas…

“Non se trata só da educación patriarcal, trátase de non querer renunciar ao privilexio, de crer dun xeito profundo, e ás veces incluso inconsciente, que se teñen máis dereitos”

O machismo é violento e, desde logo, non falamos só de violencia física. Non se trata só da educación patriarcal, trátase de non querer renunciar ao privilexio, de crer dun xeito profundo, e ás veces incluso inconsciente, que se teñen máis dereitos, de decidir usar o privilexio en detrimento dunha muller, contra ela. Usala como un territorio conquistado sobre o que, por tanto, se pode actuar coa impunidade. Hai un retroceso moi preocupante froito do clima de opinión instalado desde a extrema dereita que, de xeito máis preocupante aínda, entrou xa nas institucións onde xa residían de forma máis residual e aplacados polo control democrático. Mala iso, a sociedade repudia, máis ou menos no seu conxunto, a violencia de xénero física, os golpes, os asasinatos. E iso está ben, porque só empezamos a tomar conciencia hai vinte anos e cómpre lembralo. 

Pero a cara b é que o resto da violencia de xénero non se ten en conta. Algúns que matan a unha muller, nun acto extremo de querer exercer poder sobre ela, suicídanse. Saben no fondo que a repudia social será grande. Os que maltratan doutros xeitos tamén saben que poden vivir tranquilos se non pasan a liña do sangue. Saben que a sociedade non lles dirá nada. Como sociedade carecemos de compromiso contra iso. O que acontece dentro das casas non nos interesa, son cousas de parella. Nunca lograremos un cambio profundo con eses parámetros. Saben que elas están soas nesa batalla porque o proceso dos malos tratos é moi longo e moi sutil, non é un home que chega dando labazadas. 

“Os que maltratan doutros xeitos tamén saben que poden vivir tranquilos se non pasan a liña do sangue. Saben que a sociedade non lles dirá nada”

Por que senón unha das actuacións máis comúns na violencia machista é conseguir que a supervivente fique sen a súa contorna afectiva? Como unha muller fica sen amizades ou esas amizades pasan a ser as amizades del e ela é illada? Non é por arte de maxia, non acontece dun día para outro, é un traballo de oradar. É un exercicio de poder sobre ela mantido no tempo que a destrúe e a illa. Un exercicio de confusión, porque se combina con enganches emocionais, con lúas de mel, con negacións da realidade, con comportamentos pasivo agresivos. Isto fano homes de dereita e homes de esquerda, ricos e pobres. É certo que o condicionante económico é importante. O maltrato económico é unha arma para exercer poder e control. O Goberno estuda xa tipificar dentro da lei como violencia machista o negarse a pagar facturas, abusar economicamente da muller, controlar as contas ou non achegar cartos á vida das filas e fillos.

Tal vez que o Estado devolva parte do que se achega no traballo dos coidados é unha pequena vía de solución, ten un peso específico no PIB. Hai quen di que desincentiva que as mulleres estean no mundo laboral. Non, non desincentiva iso. As mulleres non están desincentivadas, é que o sistema laboral despois de dúas debacles económicas que pagamos nós non aplica os mecanismos que ten ao seu alcance para permitir conciliar coidados e traballo remunerado. É que a inmensa maioría das que reducen a súa xornada ou deixan de lado a vida laboral remunerada son mulleres. Iso xa é así. Ninguén se libera sendo explotada. O que si que acontece é que esa explotación é ás veces o único que nos salva de determinadas situacións, ter cartos propios. E se existe un risco de desincentivar haberá que abordalo doutro xeito, con emprego digno.

Pavimento e Fulgor falan da infancia. E Arder fala bastante de memoria. Hai esperanza en Arder ligada á infancia e á memoria?

“Ser nai foi o mellor que me pasou na vida. Síntome moi afortunada de ter a filla que teño, chea de paixón e de ánimo de superación”

Si que a hai. Xa que citas a infancia e a memoria vénme á mente un símil doado co meu pai e coa miña filla e o que significan para min, memoria e presente con futuro. O meu pai, que faleceu recentemente, deume exemplo de compromiso coa infancia e de bondade, de que as cuestións sociais teñen unha orixe que excede o individual e tamén o feminismo chegoume a través del e da súa familia paterna. E ser nai foi o mellor que me pasou na vida. Síntome moi afortunada de ter a filla que teño, chea de paixón e de ánimo de superación. Ser nai é unha oportunidade para cuestionarte, revisarte e tentar facelo mellor, decatarte de que es ti, con minúsculas, ateigada de imperfeccións pero que por enriba diso hai un compromiso. Falabamos antes da importancia das etapas inicial e final da vida. Merecen unha atención e un coidado especial e somos as mulleres as que as sostivemos ao longo dos séculos.

O poema final contén, ademais de certa melancolía, esperanza. Polo menos seguimos ardendo, di, entre facturas e cueiros. Queres que Arder deixe un pouso de esperanza? En que sentido?

Sen dúbida é como dis, desexo que deixe un pouso de esperanza. O título é Final f****, como se a palabra feliz estivese censurada, coma se en lugar de feliz escribísemos fuck. Pode ter diversos significados mais un deles é contra a imposición da presión de estar sempre feliz e contenta. Non comparto o optimismo baleiro que en ocasións, a nivel individual, é pura egolatría machirula naif. Algo como: isto sucederá grazas ao poder da miña mente. De verdade que por pensalo moi forte non acontecen as cousas e menos grazas ao poder da túa mente. Entendo a nivel humano a necesidade de aferrarse a cousas que non teñen posibilidade de existir, pero prefiro a esperanza baseada no compromiso. Valorar os datos e as posibilidades e traballar para que aconteza. Achegar algo, non tombarse a ser optimista, sen ter eu nada en contra de tombarse, nin moito menos. E porque me gustan os finais felices, que sempre son imperfectos.

Canto ao estilo, é o teu: a palabra exacta e impactante, o verso conciso, a beleza condensada, imaxes poderosas… Fuches consciente de escribilo dun xeito diferente aos anteriores ou quizais non?

“O que diferencia este libro dos anteriores é a esperanza e un gran apego á vitalidade”

Creo que o que diferencia este libro dos anteriores é a esperanza e un gran apego á vitalidade. O compromiso por habitar esta situación espazo temporal que é a vida que nos toca desde a conciencia de que non é infinita e que ten moitas cousas fermosas e moitos camiños diferentes e inesperados.

Algo máis que queiras comentar? Da edición, por exemplo…

Unha das cousas que máis me gusta de editar con Positivas é a liberdade. En xeral, valoro moitísimo iso á hora de traballar. As cousas saen sempre mellor así. Gústame meterme en diferentes eidos e resultoume gratificante facer a ilustración da capa. Gústame debuxar, sobre todo mulleres, copiando poses de fotos ou publicidades e engadindo elementos para introducir unha ruptura coa realidade que representaban.

Arder tamén me deu a satisfacción de coñecer persoas de fóra que se interesaron polo libro, como a arxentina Emma Gunst, que traduciu un poema para o castelán, ou as suízas de orixe galega Galemán, que están a traducir unha pequena escolma para o alemán. Tamén me fai moita ilusión que o grupo Fanny e Alexander vaia musicar o poema Parto para o seu próximo disco, o retorno da banda, polo afecto que me une e a admiración. Por outra banda, o tres de setembro estarei no veterano e sempre interesante Festival da poesía no Condado, en Salvaterra do Minho. Agradezo moito o convite porque é dos mellores eventos que temos.