Ducias de mulleres foron sistematicamente torturadas e violadas durante a ditadura uruguaia como un xeito de terrorismo de Estado cuxo obxectivo era destruír a oposición política. A realizadora Manane Rodríguez conta a súa historia na desacougante 'Migas de Pan', o último proxecto de Xamalú Filmes, a produtora que comparte con Xavier Bermúdez. Mais a película non é só unha denuncia dos abusos aos que mulleres, e homes, foron sometidos. É un alegato contra o silencio e contra a impunidade dos réximes ditatorais de América Latina e de todo o mundo. E é unha celebración da victoria. Da de tantas persoas que, como as protagonistas de 'Migas de Pan', decidiron que non ían conseguir acabar con elas. Porque a unión e a solidariedade entre elas podía máis.

Di a propia directora, -que traballa cun leque de actores entre os que se encontran Cecilia Roth, Justina Bustos, Ernesto Chao, Artur Trillo, Sonia Méndez ou Helen Bertels-, que se imaxes "debían ser xustas, sen artificios, sen morbo", pois, como dixeran Jacques Rivette e Jean Luc Godard, o travelling é "unha cuestión de moral". Como o era, para ela, enfrontarse ás prácticas represivas da ditadura e ás estratexias de sobrevivencia das vítimas. Sen excusas. Sen adobíos. Sen grandes despregues de lucimento artístico. Mais, tal como admite unha expresa política que enviou unha carta ao equipo do filme, con moita verdade.

Un grupo de mulleres uruguaias que foran torturadas e violadas durante a ditadura decidiron denuncialo publicamente non hai tanto, no 2011. Foi ese o punto de partida da película?

Eu sempre tivera un forte vínculo con esta historia. Marchei de Uruguai no 75, pero o que se conta na película pasoulle a amigas miñas. A investigación estaba, por iso, en realidade, feita, pero foi a partir da denuncia cando comezamos a traballar na película. Unha amiga miña que estivo 13 anos presa, Ivonne Trías, foi lendo as distintas versións que fomos facendo do guión.

Ela axudounos moito á hora de contar como era a vida cotiá das presas. Os vínculos que teceron, a protección que se daban unhas a outras e en especial ás que, como a personaxe de Mónica, estaban peor. Outra muller que estivo presa, Lucía Fabbri, escribiunos unha carta na que di: “esta non é a miña historia, pero si é o cárcere que eu vivín”. Porque non é a historia dunha en concreto, senón que está feita das historias de todas. As mulleres que viviron aquilo séntense identificadas ao ver a película. Iso é moi importante para nós.

"As mulleres que viviron aquilo séntense identificadas ao ver a película"

É a primeira vez que se pon, desde o cinema, o foco nas mulleres represaliadas da ditadura uruguaia. Foran 30 as denunciantes.

E non houbo ningún condenado polas violacións. O que non podemos consentir é que continúe a impunidade. As vítimas están cansas de abrir ata as tripas nos xulgados, de contar unha e outra vez o que lles fixeron, revivindo toda aquela dor, pero non se renden. As denuncias non prosperan pero elas seguen loitando. Cando estabamos facendo a película eu dicíalle a Xavier que me gustaría que a película servise para que as mulleres puidesen dicir: “queres saber o que me pasou, a miña historia? Pois vai ver esta película”.

"As vítimas están cansas de abrir ata as tripas nos xulgados, de contar unha e outra vez o que lles fixeron, revivindo toda aquela dor"

Cando fomos presentar a película a Montevideo quedei con varias destas mulleres e unha contaba que lle dixera a unha compañeira da escola que se quería coñecer a súa historia podía ver a nosa película. O impacto que tivo a película en Uruguai foi tremendo. Moitas das persoas que viviron aquilo non poden falar do que ocorreu máis que coa maior distancia posible, para non facerse máis dano. Mais a película pode ser un xeito de comunicar o que viviron.

A ditadura rematou no 1985 e a denuncia non chegou ata o 2011... A investigadora Elisabeth Jelin, que estudou as violacións na ditadura arxentina, participou o pasado verán nun congreso en Santiago e explicaba que a violación fora considerada ata hai pouco, simplemente, unha forma da tortura. E que debía recoñecérselles ás mulleres o dereito a non falar se non querían ou non podían…

É unha cuestión complicada. Os torturadores escollían ao azar mulleres para violalas. E xogaban tamén con iso: xerábanlles inseguridade ás vítimas, que acababan preguntándose se fixeran algo para seren elixidas. Facían que chegasen a culpabilizarse. Era unha forma de perpetuar o seu poder. Tivo que pasar tempo, tiveron que apoiarse moito entre elas e coa axuda da psicóloga, antes de poder sacar para fóra o que lles pasara. É normal. Chegou un momento que se atreveron, que decidiron denunciar. Outras contárano antes, de xeito menos público, outras asumiran que era unha parte da tortura… Tampouco esquezamos que tamén houbo homes violados. Ningún home denunciou ter sido violado, pero pasou. A xente que estivo secuestrada polos torturadores e violadores sábeo porque o viu.  

"Os torturadores escollían ao azar mulleres para violalas. E xogaban tamén con iso: xerábanlles inseguridade ás vítimas, que acababan preguntándose se fixeran algo para seren elixidas"

A sociedade chegou a culpalas a elas. A dicir que abandonaran aos seus fillos… É o que lle pasa a Liliana, a protagonista da película.

Culpabilirázonas e culpabilízanas. Parece incrible pero é así. É unha idea que sae nos artigos xornalísticos. Liliana fai todo o posible por recuperar o seu fillo, incluso nos peores momentos tenta recoller o fillo, pero afástano dela e acaban quitándolle a patria potestas. A ninguén se lle ocorre dicir que un preso político abandonou os seus fillos. Por que se di das mulleres? Liliana en ningún momento abandona o fillo. Marcha de Uruguai despois de saír do cárcere porque non quere compartir espazo cos seus torturadores. Pero despois volve, para tentar recuperar a relación co seu fillo e para facer a denuncia pública coas súas compañeiras.

"A ninguén se lle ocorre dicir que un preso político abandonou os seus fillos. Por que se di iso das mulleres?"

Non é a primeira vez que se fala da ditadura uruguaia no cinema. Pero si, dicías, que se trata o tema da ditadura e a tortura e as violacións.

Non se falara nunca da ditadura, as manifestacións, o cárcere, a tortura, as violacións… na ficción. Si houbo algún documental que tratou algún aspecto concreto da ditadura, pero a nosa é a primeira película que o fai desde a ficción. E é unha vergoña que o cinema uruguaio non tratase o tema. A nosa é unha coprodución uruguaia-española, -galega pola parte española-. Nós falamos da ditadura no seu esplendor e, claro, iso tivo un forte impacto na xente, independentemente de que fosen de esquerdas ou de dereitas…

“Nós falamos da ditadura no seu esplendor e, claro, iso tivo un forte impacto na xente”

Houbera unha denuncia pública xa nos anos 80, na que non participaran mulleres.

O 10 de marzo de 1985 saíron do cárcere as últimas persoas que foran presas políticas. Ese mesmo día houbo unha rolda de prensa de denuncia, pero eran todos homes. Por que non houbo mulleres? Dicíase que para que non tivesen que expoñerse, que os homes xa daban a cara por eles e por elas… Mais o que pasou é que delas non se falou máis. Falouse moito deles, de feito un deles, Pepe Mujica, que foi guerrilleiro do Movimiento de Liberación Nacional-Tupamaros, foi presidente, e outros ministros.

Pero na ditadura a que era coñecida era a que despois foi a súa muller, Lucía Topolansky, que era unha guerrilleira tupa que participou no asalto a unha financeira para levar os documentos e publicalos. Era famosa porque aquela acción provocara un grande escándalo: alí estaban os datos das grandes familias, de ministros… Fora unha acción de propaganda moi efectiva, por iso eu xa de nena sabía quen era ela. Pois ao propio Mujica cando lle preguntan pola muller di que se non fose por ela a ver como facía el para limpar o rancho… cando ela foi máis importante na guerrilla ca el. É o machismo, que é así. 

"O propio Mujica cando lle preguntan pola muller di que se non fose por ela a ver como facía el para limpar o rancho… cando ela foi máis importante na guerrilla ca el"

O que vós contades é unha historia non de vítimas, senón de sobreviventes. Dun grupo de mulleres que souberon unirse para resistir.

Si, unha historia de solidariedade e apoio mutuo. Velas xuntas e decátaste de que son mulleres especiais. Entre elas coñécense moito porque estiveron pechadas moitos anos nunha cela duns poucos metros cadrados. Unha amiga preguntábame que tal vira a unha delas. Eu dicíalle que falamos, rimos… que estaba ben. A miña amiga díxome que non, que estaba fatal. Eu non me daba conta, pero ela si… Eu creo que elas foron quen de desenvolver redes de solidariedade maiores que as dos homes, e non o digo porque entre os homes non houbese solidariedade.

"Eu creo que elas foron quen de desenvolver redes de solidariedade maiores que as dos homes"

Das 30 que denunciaron quedan 28 porque dúas morreron. A primeira, Mirta Masedo, foi a primeira coa que eu falara, porque ela encabezara a denuncia. Estela Reyes, a segunda, morreu hai pouco de cancro, e as demais facían quendas de 24 horas para acompañala no hospital. Viviron unha situación moi dura no cárcere, custodiadas por un grupo militar que se creou para iso e que coa democracia desapareceu. O trato que recibían era brutal. Estaban hipervixiadas. Cando foron secuestradas e torturadas e violadas ninguén sabía onde estaban, a súa situación estaba fóra da lei. Despois, cando estaban no cárcere, estaban baixo a lei da ditadura, pero non por iso deixaron de ser controladas polos seus secuestradores, que tiñan unha oficina debaixo da prisión e aparecían alí cando querían.

"O trato que recibían era brutal. Estaban hipervixiadas"

Eran rapazas moi novas, de entre 18 e 24 anos. O 75, 76 e 77 foron os peores anos. Elas decidiron que non ían acabar con elas, que ían aguantar apoiándose entre elas. A consigna era: “de la reja para dentro, nosotras. De la reja para fuera, ellos”. Estudaban, lían, facían manualidades, ensinábanse unhas ás outras. Compartían coñecementos: a que sabía un idioma ensináballo ás outras, a que era estudante de enxeñería ensináballes matemáticas… Aprenderon moitas cousas, como dicía Marcos Ana, que o cárcere fora a súa escola. Tamén eran moi coidadosas coa limpeza, e iso era unha maneira de evitar enfermidades, piollos… Facían as tarefas que lles asignaban e negábanse a facer as que non lles correspondían. Limpaban os baños, as celas con lixivia dúas veces ao día… A unha delas, que tiña unha infección, os carcereiros deixáronlle morrer por non levala ao hospital. Dábanlle aspirinas no canto de antibióticos. Morreu pouco antes da data na que ía saír do cárcere, xa asinaran os papeis.

"Elas decidiron que non ían acabar con elas, que ían aguantar apoiándose entre elas"

Outro detalle que se ve na película é que non deixaron de acosalas aínda despois de liberalas.

Ata o 95 ou 96, xa con dez anos de democracia, os militares seguiron facendo informes de determinadas persoas… Os presos políticos seguiron sendo controlados, hostigados… A  protagonista da película sae cando aínda non chegara a democracia, pero si, iso pasou. Ademais, non podían atopar un traballo porque non tiñan o certificado de “boa conduta”.

Igual que no franquismo.

Si, o que pasa é que da ditadura uruguaia sábese pouco. Fálase moito máis da arxentina, como se a uruguaia fose unha cousa menor.

En Arxentina houbo un movemento social forte que loitou pola memoria histórica… Aquí tamén comezaron a mudar moitas cousas, a nivel de discurso público, cando as institucións comezaron con algunhas políticas de recuperación da memoria histórica. Eu mesma lembro cando aos xornalistas nos dicían que falar de “ditadura” para referirse ao réxime franquista non era “obxectivo”. Na película, o fillo de Liliana é como a sociedade: prefire non saber, non preguntar, ata que lle cae a venda dos ollos.

É iso. A sociedade non preguntou. Un pouco coa escusa de non facerlles sufrir máis. O fillo representa, nese sentido, a sociedade. Houbo moito silencio, tamén porque moita xente séntese culpable. Porque a xente seguiu coa súa vida, houbo quen fixo cartos, houbo denunciantes que acusaron a outros… Tapouse todo, como unha sorte de empastelamento que dura ata hoxe. Como dicía antes, o cine nacional non tratou o tema.

Aquí en Galicia houbo xente de asociacións de recuperación da memoria que nos dixo que o que contabamos fora parecido aquí. Non é que descubramos a pólvora, claro. Mais para nós é moi importante que a película servise en Uruguai para que houbese xente que por fin se decidise a falar e preguntar sobre o tema. Porque esas mulleres poden ser a nosa amiga, a nosa veciña… e non teñen por que gardar silencio.

"Houbo moito silencio, tamén porque moita xente séntese culpable. Porque a xente seguiu coa súa vida, houbo quen fixo cartos, houbo denunciantes que acusaron a outros…"

Despois hai outra cuestión importante para nós, que é a emigración galega, representada na película polos personaxes de Artur Trillo -e despois Ernesto Chao, cando o personaxe é maior- e Sonia Méndez. Galegos que emigraran por razóns políticas ou de falta de traballo e que participaron en Uruguai na loita contra a ditadura. Eran traballadores, xente que ás veces viña xa cunha experiencia en sindicatos ou organizacións políticas clandestinas. O noso personaxe que é zapateiro, o do Rápido Galicia, está inspirado nun home que participou na loita, que era sindicalista, que en Uruguai tiña o Rápido Galicia e en Galicia o Rápido Montevideo. Hai pouco mandáronme unha foto dun establecemento de Montevideo que se chama Rápido Vigo…

E os verdugos? Son fondamente inhumanos. Como son personaxes-tipo, fainos pensar en calquera torturador de calquera ditadura da época ou mesmo de hoxe. América Latina, España… O “cumprir ordes”, a bestialidade, a deshumanización da vítima, a hipocrisía, a manipulación e o tremendo machismo.

Non son personaxes baseados en torturadores concretos. Os nomes son inventados. Estaban cheos de poder, debían ter a sensación de que aquilo ía durar para sempre. O mundo era seu: podían torturar e violar cando e como quixesen. E eran homes casados, con fillos… Son as circunstancias as que os moldean, o poder que teñen, a impunidade, mais tamén son xente de perfís moi parecidos.

Mesmo médicos que reanimaban os presos para que seguisen torturándoos ou que dicían que podían darlles máis, que aínda non ían morrer. Había de todo, periodistas tamén. Moita xente que colaborou co réxime. Uns ían ao zoo e outros divertíanse vendo xente pendurada do teito e torturada. O mesmo pasou en Arxentina: torturadores que paseaban coas armas fóra da ventaíña, todos empoderados.

"O mundo era seu: podían torturar e violar cando e como quixesen. E eran homes casados, con fillos…"

En calquera caso, creo que o importante é que se saiba o que pasou, que a xente fale diso en Uruguai, e se a película pode axudar, pois é o mellor que pode pasarnos. Parte do obxectivo é tamén axudar a que en España se coñeza mellor ao veciño latinoamericano. A xente vén e trae a súa historia, e pode ser unha historia como a que nós contamos. Ninguén se vai do seu país porque si. Tamén hai moitos galegos que marcharon para alá e boa parte deles non volveron a Galicia. Unha das mulleres que denunciaron as torturas e violacións é unha galega, Antonia Yáñez, que traballa para o Museo da Memoria de Montevideo. Unha muller con moita forza. En realidade son todas mulleres especiais, dunha vitalidade que contaxia. Con elas non podes deprimirte…

"En realidade son todas mulleres especiais, dunha vitalidade que contaxia. Con elas non podes deprimirte…"

A película comeza no presente e despois conta a historia de Liliana con flashback antes de volver ao presente. (Ao 2011, suponse). Cecilia Roth pregúntase que fai o goberno ante os casos de abuso que seguen a cometer os militares.

Cando foi a denuncia das mulleres estaba Mujica no goberno. E foi cando foi o caso do vídeo que se difundiu duns militares uruguaios violando en Haití a un mozo. Eu só lle tapei a cara ao rapaz. O vídeo é real. Houbo un certo alboroto, os militares foron ao cuartel, que é como ir ao patio da escola, pero creo que non pasou nada máis. Dicían que se cadra fora un xogo… Eu non sei, pero sería un xogo moi raro, como para mandalos a un psiquiátrico. Desde que subiu o Frente Amplio houbo algunhas condenas, sacando punta a algunha lei conseguiuse facer algo con casos especialmente graves, pero nada máis. Aínda se acaba de saber que Gregorio Álvarez, que foi o último dos presidentes da ditadura, e que foi condenado por crimes cometidos nesta, cobraba unha xenerosa xubilación.

Moitos torturadores viviron ata o final cobrando moito máis do que cobra un traballador. Os militares protexéronse entre eles, e mesmo houbo algún que se pegou un tiro cando ían buscalo tras denuncialo. O goberno actual non é que sexa moi proactivo, pero tampouco se opón á actuación dos colectivos pola memoria histórica e se un organismo presenta informes con probas eles aplican a lei. Mais todo vai moi lento, e a xente cansa de testemuñar para nada. Non é só o goberno: é a xustiza a que ten que responder tamén.

"O goberno actual non é que sexa moi proactivo, pero tampouco se opón á actuación dos colectivos pola memoria histórica"

En habitantes, Uruguai é pouco máis ca Galicia. Supoño que pasaría tamén un pouco como aquí. Ninguén falaba, pero todo o mundo sabía algo, porque isto é pequeno. E despois habería distintos graos de colaboración, consentimento…

En Montevideo hai millón e medio de persoas e en todo o país tres millóns trescentos mil. Claro que todo o mundo sabía algo. E que había medo e tamén sentimentos de culpa. Mais se conseguimos que a xente fale do tema, cumprimos o obxectivo. A xente sae emocionada da película, agarda ao final dos títulos de crédito para recompoñerse. Non é unha película devastadora, senón esperanzadora. Elas conseguen non só vivir, senón que non as destrúan. Queremos que sexa unha película sanadora nese sentido.

A tortura, que case non vemos -máis que polo efecto nos corpos a posteriori, pernas de persoas penduradas, berros-, transcorre en escenarios nas que a luz ou a sucidade din moito… Marta Villar é a directora de arte.

Marta Villar é a directora de arte da parte rodada aquí e Daniel Fernández da parte rodada en Uruguai. Toda esa reconstrución das celas que ves, que parece un cárcere de verdade, é obra de Marta, coa axuda de Ivonne. Coidou ata o último detalle: as bolsas que facían para gardar cousas, as medidas de cada parte da cela… Tamén lles serviron moito uns debuxos que fixera unha das presas.

Gravamos exteriores no cárcere de Punta de Rieles, onde estiveron elas, pero os interiores fixémolos nós, en albergues de Sada. Tamén rodamos nas rúas de Montevideo, nun bar de Montevideo, no Rápido Galicia… Pero despois o interior do Rápido está feito aquí en Galicia. Igual que a casa da figueira, onde se reunían. A manifestación, por exemplo, rodámola en Montevideo e houbo que cortar unha rúa…

E como conseguistes o financiamento? Chelo Loureiro está na produción.

Chelo é produtora executiva, a produción é de Xavier Bermúdez. Pois aínda estamos niso. Tivemos algunha axuda, é unha coprodución… Pero aínda estamos pagando e buscando financiamento. É nese sentido a película máis grande que fixemos en Xamalú Filmes.