O Daimon que non é destino inmutable. Voz allea que nos empurra. Presenza invisible que nos domina. Senón que é, tamén, o noso eu. A nosa decisión, contra o que parecía predeterminado. Ou o incomprensible racionalmente. O que nos conecta co misterio. Co fantástico. Co extraordinario. Co non predicible. Coa creación. Diso vai ‘Daimon y la jodida lógica’, o último espectáculo de Matarile, que puido verse recentemente no Teatro Principal de Santiago. Falamos coa súa directora e creadora, Ana Vallés.

Comeza a obra falando de autoexplotación e precariedade no teatro. Dunha paisaxe de indiferencia, dun desfile de escaladores… É un tema que estaba en ‘Staying alive’, en ‘Teatro Invisible’ ou en ‘Animales artificiales’. A situación púxose peor coa crise do coronavirus…

É un tema que vén de atrás, pero hai outros. Ás veces comezas cun tema e despois vas desenvolvéndoo. É parte do proceso vital, tamén: tes unhas ideas, preocupacións… que te acompañan e iso reflíctese no que fas. Mais, si, todo se agudizou, polo que o que dicía antes ten aínda máis sentido agora. Eu sempre falei moito de fraxilidade: aplicada ao ser humano, á profesión, á miña fraxilidade física…

“En Galicia e en España, en xeral, hai un abandono que moitas veces se traduce en maltrato ao teatro”

E en Galicia e en España, en xeral, hai un abandono que moitas veces se traduce en maltrato ao teatro. Xa non é nin hostilidade: é indiferenza. Coa hostilidade poderiamos pelexar, pero contra a indiferenza non temos nada que facer. Fai que che vaia calando na pel o pensamento de que non vale a pena, porque é todo non, e non, e non, ou peor aínda: miran para outro lado. O efecto é brutal… Por iso penso que cada función nestas circunstancias, e máis cando son coma neste caso nove persoas en escena, nun equipo de 13 ou 14, é unha declaración de intencións moi potente. Estamos a dicir: vamos facer teatro, contra todo.

Había bastantes anos, ademais, que non faciades nada de grande formato. 

Si. Fixeramos producións así antes da primeira crise económica cando as condicións eran outras. Cando se albiscaba que algo podía cambiar, pero despois veu a crise e xa a utilizaron como excusa para acabar co teatro e coa cultura en xeral.

A música é moi importante nesta montaxe. Quizais non o era tanto desde ‘Hombres bisagra’, que era un proxecto de Baltasar Patiño. Ademais vai sendo cada vez máis enerxética. Vai in crescendo, quizais acompañando o que di o texto. 

O da música ten que ver con varios motivos. Un é o propio formato grande. Quixemos volver permitirnos o luxo de ter música en escena. Somos cada vez máis contrarios a introducir cousas alleas: non queremos darlle ao play. Evitamos o que non estea sucedendo alí. Pero en realidade a música en directo xa estaba en ‘Historia natural’, que era como unha festa popular con música de banda; ou en ‘Animales artificiales’ onde había cantante e tuba; ou en ‘Cerrado por aburrimiento’, onde xa estaba Alba (Loureiro) coa viola. En canto ao que dis da enerxía crecente, non era a miña intención. De feito, acaba cun bolero que vén despois de ‘Anarchy’ ou da Nuria punk. O relevante para nós son os estadios de emoción que se van creando, o daimónico, que apela ao que non se pode explicar. E para conseguir iso a música é fundamental.

“O relevante para nós son os estadios de emoción que se van creando, o daimónico, que apela ao que non se pode explicar”

‘El cuello de la Jirafa’ atendía ao inefable, o misterio. ‘Circo de pulgas’ ollaba o sorprendente, o raro. Nos dous casos estaba presente o que é tamén centro de ‘Daimon’: o que vai máis alá da “jodida lógica”, é dicir, da racionalidade, do predicible, da orde... 

É que é algo que teño cada vez máis claro, no teatro e na vida. E creo ademais que iso é o que comunica: o que non pode traducirse en palabras. O que nos move, nos estimula, nos fai crear, desfrutar, nos sorprende… O que non é racional, ordenado, predicible, que é a onde nos están a levar máis agora. Eu entendo que tivese que haber un peche temporal, pero o que non podemos é vivir así para sempre. Acabariamos enfermos doutras cousas. Xa temos unha tendencia natural e parar, a ter máis medo: vamos envellecendo, morrendo co tempo. Pero a vida non é iso. Como dicía Bolaño: o vivo non ten remedio e esa é a nosa sorte. Nada vivo ten remedio. O teatro tampouco: teatro é estar unhas persoas diante das outras, non é ver o mundo a través dunha pantalla.

“Teatro é estar unhas persoas diante das outras, non é ver o mundo a través dunha pantalla”

A comunicación co público, a posición do espectador -Métanse nos seus asuntos, El cuello de la Jirafa- e a túa propia son temas que viñan tamén das anteriores obras. Nesta colle protagonismo a música, fronte á palabra. Hai unha mesa longa na que non se fala, e esta é unha imaxe que tampouco é a primeira vez que utilizades. 

Esa que citas é unha escena fundamental para min. Xa a tiñamos pensada desde o principio e Balta (Baltasar Patiño) estivo pensando como facela, co vídeo… Balta quería convocar alí as referencias miñas, facer aparecer determinada figuras que a min se me aparecen tantas veces: Benjamin, Didi-Huberman… Porque non creamos a partir da nada, senón a través do que nos conforma: voces, ecos, pegadas… que hai que deixar fluír.

A idea do Daimon fai pensar desde na filosofía grega ata en Nietzsche e o dionisíaco… Que referencias manexaches ti neste caso?

Ten que ver cos gregos, claro. Heráclito dicía que o carácter dun home é o seu destino: que temos un destino inmutable, que estamos condenados. Mais ese pensamento foi cambiando a medida que a cultura nos fixo ver que non estamos en mans dos deuses, que o carácter o modelamos nós. Primeiro veu Freud e o seu estudio do inconsciente, despois outros referentes… Por exemplo, a tradición relixiosa que nos fala do anxo custodio e o demo que te leva polo mal camiño. Sempre estivo aí esa idea de algo externo a nós que nos conforma: o destino, os deuses… Algo que nos vén dado, imposto.

“Sempre estivo aí esa idea de algo externo a nós que nos conforma: o destino, os deuses… Algo que nos vén dado, imposto. E o que nós reivindicamos, contra isto, é a decisión”

E o que nós reivindicamos, contra isto, é a decisión, ou simplemente o que non somos capaces de razoar. El ‘El cuello de la Jirafa’ estaba moi presente Steiner, que contaba como o alteraba a canción ‘Rien de Rien’ de Edith Piaf, como non era capaz de razoar ante o que lle facía sentir. Unha persoa coma el, toda a vida dedicado á linguaxe, á filoloxía, á tradución… Steiner tamén falaba moito da música, do que nos leva a estadios non racionais. O teatro é, nese sentido, coma a música. Pero o que pasa é que na nosa tradición teatral ten unha herdanza moi literaria, moi textual. Mais o potencial inefable de comunicación, de crear emocións… está aí, na escena.

Iso é algo do que falas bastante nas entrevistas: cando a arte precisa moita explicación, malo. Sobra tanta palabra. Nesta obra hai pouco texto. E xa era así na anterior que fixestes: ‘Los limones, la nieve y todo lo demás’. 

É algo co que levo moito tempo, si. Dinnos que vivimos nunha cultura visual pero en realidade a imaxe tende a ir acompañada dun texto que a explica como temos que vela. Didi-Huberman falaba disto, das imaxes que sempre levan pé de foto. Un texto que nos di como ver, como sentir. Eu creo que hai que respectar os espectadores, ou os lectores, deixalos coa súa capacidade de sentir, de percibir. Fuxir dese adoutrinamento continuo. ‘Los Limones’ é un espectáculo pensado para ser moi plástico, moi físico. Fomos reducindo o texto ata quedar co esencial.

“Dinnos que vivimos nunha cultura visual pero en realidade a imaxe tende a ir acompañada dun texto que a explica como temos que vela”

Citabas antes a Steiner e con el podemos volver a Europa, como en ‘Staying alive’ ou ‘Antes de la metralla’. Unha Europa que só mira ao pasado e a si mesma. En ‘Daimon’ volves falar do home branco nese sentido… 

Si, en ‘Daimon’, cando Ricardo fala do tormento, fai mención a que dicimos África pero non sabemos o que é. Como moito lemos a un autor de Sudáfrica que resulta que vive en Australia. Para min todo isto que mencionas ten que ver con ser consciente da posición desde a que falo. Eu son parte da cultura europea, da realidade española, e falo desde un sexo, unha idade, unha cor de pel…

“Eu son parte da cultura europea, da realidade española, e falo desde un sexo, unha idade, unha cor de pel… “

Estabamos antes coa mesa sen diálogos e cos referentes. Hai en ‘Daimon’ un diálogo de Celeste cos teus referentes tamén. Por que?

Para min é unha forma de facerlles unha homenaxe. Son referentes literarios, visuais… que me marcaron moito. E isto é como un recoñecemento cara eles. A min ensináronme moito Steiner ou Deleuze, por exemplo. Tamén dicía isto en ‘Staying alive’. É un recoñecemento a esas voces, esas figuras que forman parte de ti, como dicía antes. A min encántame a cita da cita, por exemplo.

O pensamento non nos chega da nada: chéganos a nós a través de alguén, e a ese alguén chegoulle a través de outro. E iso é riqueza, e é o que conforma unha cultura. Eu penso que hai unha cultura europea, uns referentes que compartimos. E son crítica con esta Europa que boquea, pero creo que esa cultura é parte do que nos conforma. Non creamos a partir da nada. Non sería correcto dicilo. Porque é imposible. Todo o que mamamos sae cando creamos.

“Non creamos a partir da nada. Non sería correcto dicilo. Porque é imposible”

Hai un momento en Daimon no que Celeste fala dun posible diálogo entre Afonso Becerra e Mircea Cărtărescu. No libro ‘Europa ten a forma do meu cerebro’, este autor romeno falaba disto. Cando el era convidado a un congreso, esperábase que falase de cousas de romenos: a infancia comunista, etc. Porque se entendía que para falar dos grandes temas xa estaban os ingleses, os alemáns ou os franceses. Pois cando estaba con este libro lin un artigo de Afonso Becerra no que falaba das culturas minorizadas e da importancia de falar delas, de salientar o que se fai aquí, o que fala de temas concretos que nos afectan… Por iso pensei que Becerra e Cărtărescu poderían ter unha boa conversa. E escribín aos intérpretes unha carta falando disto, que sae en ‘Daimon’ a través deste comentario de Celeste. 

Falando dos intérpretes, son persoas coas que xa traballarades antes: Nuria Sotelo, Celeste, Ricardo Santana, Nacho Sanz, Jorge de Arcos... Pero non todas, porque fixestes audicións para escoller dúas persoas máis. Creo que é primeira vez que facedes isto.

Os músicos xa os tiñamos claros: Alba (Loureiro) coa viola, Nacho (Sanz) coa percusión, Nuria (Sotelo) fai os seus “pinitos” coa trompeta, Cristina (Hernández) recupera o teclado… Fixemos dúas audicións que foron moi ben, nas que se presentou moita xente. Unha no 2018 no Centro de Danza de Zaragoza e outra no 2019 na Alhóndiga de Bilbao. En Zaragoza escollemos a Ana Cotoré e en Bilbao a Neus Villà. 

Foi a primeira vez que fixemos audicións porque a min era algo que me daba reparo. Eu non quería examinar a ninguén. O que fixemos -con Balta e Ricardo, que é o axudante de dirección- foi crear un ambiente escénico: uns obxectos, unha iluminación, unha música… Un ambiente que as persoas que viñeron tiñan que ocupar. E isto permitiunos coñecer a Ana e Neus e a outras persoas coas que quedamos en contacto e coas que teremos futuras colaboracións. Foi moi estimulante.