Foucellas, a nova obra de Talía Teatro, escrita e dirixida por Cándido Pazó, non é unha historia da guerrilla antifranquista galega. Nin é un biopic sobre Benigno Andrade. Senón unha peza sobre a administración da esperanza. A xestión da derrota. O dilema sobre que facer cando non hai saída ao final do camiño. Seguir ou volver atrás. Ser coherentes con nós mesmos ou rectificar. A montaxe, interpretada por Artur Trillo, Toño Casais, María Ordóñez e Dani Trillo, vén de pasar polo Salón Teatro. E segue en xira, xunto con outras obras da compañía como Demolición. As dúas, con algunhas conexións. E igual de ben resoltas. Falamos con Cándido Pazó.

A escolla de Foucellas, entre os guerrilleiros galegos, foi por algunha razón especial? Se cadra é o máis mítico...

A proposta foi de Talía Teatro. A idea foi de Artur Trillo. É un proxecto que viña xa de anos atrás, pero non lle chegou o momento ata agora. Mais eu penso que a sonoridade do nome, Foucellas, axudou moito a que quedase na memoria da xente, sobre todo no norte. Cando vou a Carballo escoito falar dos foucellas. En Mesía mesmo lles dicían aos nenos que se non comían viñan os foucellas. Hai, nese sentido, unha dicotomía, unha confusión entre o personaxe histórico, Benigno Andrade, e os “foucellas”, como palabra que se utiliza para designar, en xeral, a xente que andaba no monte, que vivía fóra da lei. Por un lado, a súa figura converteuse en mito, e por outro a propaganda franquista dicía que eran só bandidos, bandoleiros… Pois con todos eses elementos, a figura de Foucellas fíxose moi coñecida, se cadra máis que a doutros maquis que puideron se cadra ser máis importantes desde o punto de vista político e operativo.

"Eu penso que a sonoridade do nome, Foucellas, axudou moito a que quedase na memoria da xente"

Como foi o proceso de documentación sobre a figura de Foucellas? Hai versións variadas…

Cando traballo un tema histórico tento documentarme, claro, pero tampouco dun xeito moi exhaustivo, porque creo que non é a miña función, como home de teatro. O que me interesa son as historias que me fornecen de motivos metafóricos. Neste caso, interesábame falar de como xestionamos a derrota; de como, cando sabemos que estamos nun camiño que non nos leva a ningures, administramos a decisión de seguir para adiante, que é unha postura valente, ou de ir por outro camiño, que tamén é valente. E este tema, a xestión da derrota e da esperanza, é aplicable a moitas situacións. Por exemplo, unha parella que non está ben e non sabe se continuar ou non despois de moitos anos.

Ao pensar na xestión da derrota, eu sitúome emocionalmente no que está a pasar coa lingua. Levamos moito tempo administrando unha derrota, seguindo un camiño porque temos que seguilo. Esa é unha interpretación metafórica posible. En calquera caso, interésame transcender a circunstancia histórica concreta. Foucellas non é un biopic, aínda que está baseado en feitos reais. O atraco, por exemplo, está máis inspirado nun atraco que fixeron os Guillóns na zona de Vigo.

"Ao pensar na xestión da derrota, eu sitúome emocionalmente no que está a pasar coa lingua"

Por iso escolles o ano 1952. Se te situases a primeiros dos 40, a historia sería completamente distinta.

Si, claro. É a fase terminal. Luis Lamela escribiu un libro sobre Foucellas e divide a súa historia en tres etapas. A primeira, na que é un fuxido. A segunda, na que se une ao maquis. A terceira, cando o Partido Comunista muda de estratexia ao pensar que a guerrilla xa non é a mellor opción, entón Foucellas volve ser un fuxido que ten que administrar unha situación moi precaria. A peza retrata esa situación terminal.

Hai unha discusión sobre se o PC os deixou “tirados” no monte… Non se fala diso na obra, pero é o que está por detrás do que lle pasa.

Iso non está na peza, non, e aí só podo falar como Cándido Pazó, non como autor do texto. Eu supoño que o PC axudou a fuxir a maquis que eran máis afíns e que outros que eran menos acabarían quedando sós no monte, un pouco como náufragos. E despois haberá tamén casos de maquis que decidiron non renderse, como O Piloto, e que decidiron de xeito moi consciente quedar no monte. En toda loita armada chega ese momento de decidir…

De todas maneiras, cando escribes teatro sempre tes que escoller de que falar. Se metes demasiadas cousas, a peza perde potencia. Nesta quixen falar, como dicía, da administración da derrota, e despois hai temas laterais, como o que representa o papel da muller, a personaxe feminina, que non está moi desenvolvida na obra, pero que chega un momento en que reclama o seu lugar. Tamén o personaxe do seu home, que é un tipo de ideas progresistas, pero que decidiu convivir coa ditadura e agocharse como a perdiz. Sobrevivir e esperar.

"De todas maneiras, cando escribes teatro sempre tes que escoller de que falar"

Ese personaxe, que é o que interpreta Artur Trillo, pode representar unha forma do que a historiadora Ana Cabana chamou “consentimento”. Nin eran franquistas, nin se organizaron politicamente para loitar contra a ditadura. O cal non significa que non fixesen nada.

O personaxe representa moitas persoas que optaron por quedar na retagarda. É como a outra cara da moeda de Foucellas. É un home comprometido e non deixa de selo, pero está desmobilizado. O que pasa é que a xente quedou moi secuestrada polo medo, e decidiu que primeiro sobrevivir. Iso non significa, por suposto, que este fose un país de franquistas. Moita xente vivía angustiada polo medo. Cando miña nai me atopou por primeira vez propaganda subversiva, alá polo 76, insistíame e que non tiña ningún problema coas miñas ideas políticas, -e case lle daba vergoña dicirmo-, pero tiña medo de que me pasase algo. Había un medo terrible.

"A xente quedou moi secuestrada polo medo, e decidiu que primeiro sobrevivir"

Ao final, a postura do personaxe de Artur é se cadra máis realista que a do personaxe de Toño Casais, o Foucellas. O público pode comprender facilmente os argumentos de ambos. E empatizar cos dous.

Sería moi soberbio pola miña parte dicir que me identifico con Foucellas. Tampouco me identifico con Doro, pero enténdoo. Representa a tantos republicanos galeguistas que quedaron en segundo termo, que conviviron coa ditadura e que despois, nos 70, parte deles, volveron á primeira liña política. Foucellas sabe que non ten posibilidade de dar marcha atrás. Se abandona, o prezo que ten que pagar é tan grande, que para que vai facelo. Se ten que morrer, prefire facelo como loitador. El é un símbolo e sábeo. E sabe o que lle espera. Por iso puxen a súa morte ao principio da peza. Para que non haxa dúbidas.

"Sería moi soberbio pola miña parte dicir que me identifico con Foucellas"

O compañeiro que vai con el, non está inspirando en ningún outro guerrilleiro en concreto, ou si?

Precisaba un acompañante para darlle ao Foucellas matices de contraste. E despois hai outra cousa. Escribín esta obra por encomenda, e cando é unha encomenda dinche que teñen tantos actores, e ti procuras que todo encaixe coa peza que estás a escribir. Non o digo por nada negativo: eu escribo moito por encomenda, fágoo encantado e grazas a iso teño a miña obra estreada. Pero se cadra se non fose por encomenda, ese personaxe non estaría. Non o sei.

En calquera caso, é un personaxe que representa a acción por intuición, que se rebela por intuición, e iso vénme moi ben para dicir cousas de Foucellas por oposición. Tamén me serve para introducir un contrapunto de humor. En pouco como Don Quixote e Sancho Panza. De todas maneiras, Foucellas si tivo un compañeiro, Manolito, do que se sabe pouco. Pero así como o transfondo de Foucellas é Benigno Andrade, o de Fredo non é ninguén en concreto. Ou si, pero por negación, precisamente porque del case non se di nada. A Manolito non o precisaban. A Benigno Andrade quixeron collelo vivo e matalo no garrote vil porque era un símbolo.

"A Benigno Andrade quixeron collelo vivo e matalo no garrote vil porque era un símbolo"

O personaxe de Fredo fai máis verosímil a historia. Porque os guerrilleiros primeiro foron fuxidos, nun tempo dunha brutal represión. E moitos nin pertencían a unhas siglas políticas concretas, nin terían un discurso político moi preciso…

Si, o que ocorre é que eu tampouco diría que peza é unha historia sobre o maquis. O que me interesaba é o que che dicía, a xestión da derrota e da esperanza. Se escribise sobre o Bou Eva, tamén tería que preguntarme que pasou, como se decidiron as cousas, como decidiron suicidarse antes de entregarse....  Todas esas cousas que apuntas poderían ter máis presenza na peza, pero eu non quixen facer unha historia do maquis. Para iso, é mellor a literatura, a historia, o cinema… Non por iso deixa de ser unha peza realista, que o é, xa desde a estrutura: é moi lineal no tempo, agás as elipses nos escuros… Pero o que quería era o que tan ben pode facer o teatro: pensar e dar a pensar.

A través do personaxe de Fredo tamén se presenta o conflito da personaxe feminina, que en algo se parece ao de Foucellas. Que facer co camiño durante tantos anos andado. Seguir ou tomar outro.

Ela saíu da miseria ao unirse a un home ao que aprecia, pero polo que non sente amor. Por iso Fredo lle di que non é mesmo quererlle ben a alguén que querelo. E eu non estou a xulgar en absoluto o que ela fai. É absolutamente lícito: ela escolle de xeito libre, e el trátaa ben. Non estou subliñando o amor romántico, como non o fai ela. Pero Fredo representa a pulsión, a nosa parte animal, a necesidade de vivir sen calculalo todo.

Tampouco queda claro se a forza ou a convence. As mulleres entón eran educadas para dicir que non. Para funcionar sempre coa cabeza, e que fose o home quen as “asaltase”. Ela quere, pero non debe, e naquela sociedade querer non daba dereito. Despois ela é traizoada e é cando reclama o seu lugar, co seu marido. Pero un lugar dela, dos dous, desde unha decisión consciente, desde unha determinada posición. Despois ten elementos como a Yerma de Lorca: quere ter un fillo…

"As mulleres entón eran educadas para dicir que non"

Aínda que non queiras meterte en profundidades históricas, de fondo tamén está algo que di moitas veces o historiador Hartmut Heine. Que visto desde hoxe, se cadra a loita dos guerrilleiros non pagou a pena, aínda que situándose no seu contexto sexa perfectamente comprensible o que fixeron. Porque foi un grande sufrimento para eles, para as poboacións que os apoiaron -porque a represión foi brutal-...

É un tipo de conflito que pode levarse a moitas situacións reais, como a de moitas parellas. Pensar que deixar unha relación despois de 20 anos pode ser como admitir que se perderon 20 anos. Pero é que se se segue, se cadra se perden outros 20. Claro que desde a distancia podemos pensar que non pagou a pena, pero se pensamos iso é porque houbo xente que marchou ao monte e loitou. Porque houbo xente que o intentou. Despois os aliados non os apoiaron, quedaron alí sós… Claro que podemos pensar que se cadra non pagou a pena tanto sufrimento, pero dicímolo desde o absoluto respecto e cariño. Non poderiamos dicilo se non o tentasen. É fácil falar desde a perspectiva de hoxe.

"É fácil falar desde a perspectiva de hoxe"

Digo porque iso tamén está no discurso de Doro. Pregúntalles por que van asaltar a casa dun labrego, e non a do cura, a da garda civil… Porque iso serían accións de guerra. E o que están a facer é roubar. Perder a dignidade, di el, por non rectificar. Está a facer referencia a iso, ao sufrimento que a guerrilla causou na xente. Aínda que sexa certo o que di Foucellas de que os aliados, ao non apoiar a guerrilla, tamén os traizoaron a eles. 

Ao principio pensei en enfocalo desa maneira. Ía ser unha asemblea no monte, na que ían estar dous maquis e dous correos. Pero descarteina por funcionalidade teatral. Unha cousa é a idea inicial sobre o que queres contar, e outra o que funciona co espectador. Avelino González deume a idea de enfocalo como foi ao final. Probei, e funcionou. Podían falar máis do que gañaran e do que perderan, pero ao final non foi con ese enfoque.

"Unha cousa é a idea inicial sobre o que queres contar, e outra o que funciona co espectador"

Está ben a escenografía. Que se move para pasar do monte á casa e da casa ao monte.

Foi unha proposta de Dani Trillo, que ademais de interpretar a Fredo encargouse da escenografía. Eu quería algo moi sinxelo, moi brechtiano. El propuxo iso e seduciume a idea. Funciona cun sistema de pancas que supón a súa complexidade. Cando acababamos de ensaiar Dani seguía traballando no taller coas madeiras e os mecanismos… Pero quedou moi ben. O ruído que fan as táboas ao caer disimulámolo co ruído da verbena… que tamén serve para que Foucellas teña conciencia da normalidade. Saiba que a xente quere seguir vivindo, que a traxedia da guerra vai quedando esquecida. Os foguetes que oe son os da festa, non os da guerra…

Contrapoñer un home culto e outro non tanto, pero intuitivo e intelixente, é algo que xa fixeras en Demolición, tamén de Talía Teatro.

E máis veces. Cando era mozo preocupábame por ter un estilo, pero despois decátaste de que o estilo te colle a ti. Teño esa tendencia. Ter un personaxe máis culto permíteme introducir as reflexións que quero. Como di Quico Cadaval, permítenos meter a nosa pedantería. E vénme moi ben ese contraste entre unha persoa máis culta e outra cunha intelixencia máis natural. Tamén en A Piragua o maltratador era un home básico, pero que lía moito, aínda que fosen lecturas desorganizadas. As citas longas, nun personaxe, resolven moito, ademais, para dicir o que queres dicir.

"Cando era mozo preocupábame por ter un estilo, pero despois decátaste de que o estilo te colle a ti"

Tamén os personaxes de Demolición administran a súa derrota.

Si. Un mozo vividor que acaba nunha cadeira de rodas, e un home tamén derrotado, non pola enfermidade, senón pola súa rendición ideolóxica. Este personaxe está baseado ademais nun caso real que coñecín. O personaxe é un home loitador que se vai acomodando. Recibe unha herdanza e fai o contrario do que antes predicaba. Herda unha casa, non ten cartos para mantela… e no seu sitio acaba aparecendo un edificio.

É unha traxedia: que facer se che ofrecen tantos cartos por esa marabillosa casa que che dan para vivir rico a ti a a toda a túa familia toda a vida. No fondo sabemos que na vida hai persoas, que non somos nós, que son heroes, mais nós nunca fariamos o que eles fixeron. Gañaría a valentía? Ou botariamos a perder o que nos ofrecen pola nosa integridade? Eu prefiro ser honesto e dicir que non son un heroe.

"Gañaría a valentía? Botariamos a perder o que nos ofrecen pola nosa integridade? Eu prefiro ser honesto e dicir que non son un heroe"

E agora parece que estás a falar de Foucellas.

Podería ser, si. Teño pendente outro proxecto que ten relación con iso. Escribir unha historia sobre os afrancesados. Porque houbo que defenderse porque viña Napoleón cun plan invasor, pero o que se estaba defendendo era o Antigo Réxime, porque de Francia viñan as ideas da Revolución. Pois iso é. Cando Avelino González e eu estabamos no PC, ás veces diciamos de broma, e se gaña a revolución, que facemos? Marchar para Portugal, respondía el. Porque a condición humana sempre está aí. A perfección nunca chega.