Había unha Galicia na que pagaba a pena vivir, malia todo, nun tempo de ditadura, represión, silencio e escuridade. Mais non era a da estampa folclórica nin a do imaxinario colonial. Non era a das imaxes que proxectaron, cara fóra e cara dentro, o clixé da terra remota, misteriosa, salvaxe e inexplorada. A das rúas melancólicas, neboentas e desertas. Inertes. Era a dunha sociedade viva. A dun pobo que amosaba a súa dignidade. A súa loita por tirar para adiante. Por avanzar. Que non precisaba ser descuberta nin contada por un Outro superior. Senón ser representada de acordo co relato que emanaba da súa propia realidade.
E iso logrou Català-Roca, como antes o fixera, entre outros, José Suárez, ou como despois o fará Anna Turbau. O Auditorio de Galicia, en Compostela, acolle até o próximo 7 de outubro a exposición Turismo e fotografía. Català-Roca en Galicia. 1956-1976. Unha das primeiras fotografías que poden verse nada máis comezar a camiñar polas salas que acollen esta mostra é a dunha señora de avanzada idade fronte ao mar, co seu pano á cabeza e o seu mantelo. O seu ollar é canso, mais directo e seguro. A súa postura é rexa. A súa actitude, case desafiante, fálalle ao fotógrafo. -“A ver que contas de nós”, podería estar a pensar.- Ela fálanos a nós. Do mundo do traballo e da muller, tan presentes na obra galega de Català-Roca. Mais tamén dun pobo que merecía un espello que lle devolvese unha imaxe na que puidese recoñecerse. E non unha estampa para o consumo do viaxeiro ocasional que observaba, desde o prexuízo, unha orde social que consideraba graciosamente incivilizada, inversa e inferior ao modo de vida propio.
A muller fálanos a nós. Dun pobo que merecía un espello que lle devolvese unha imaxe na que puidese recoñecerse. E non unha estampa para o consumo do viaxeiro ocasiona
Català-Roca chegou a Galicia por primeira vez no 1956, contratado pola Dirección General de Turismo. Xa era, entón, con 34 anos, un fotógrafo recoñecido. De a cabalo dunha vespa primeiro, e cun seat 600 despois, inicia un percorrido de idas e vidas que durará 20 anos e que o levará por 28 vilas do país, unhas veces por encargo do Ministerio de Turismo e outras para realizar traballos para editoriais. O réxime franquista comezara un camiño de -relativa- apertura e ambicionaba transformar a súa imaxe cara ao exterior. Do 62 ao 69, Manuel Fraga comandou o Ministerio de Información e Turismo, desde o que promoveu o desenvolvemento da industria turística. Català-Roca participa da construción dese novo tratamento gráfico que a ditadura arelaba. Mais tamén subverte, dalgunha maneira, o encargo. No ensaio Sombras desoladas, o historiador José Luis Castro de Paz comenta como, no cinema español dos anos 40, a realidade -o caciquismo, a represión, a pobreza- coábase, aínda que fose en segundo plano, entre os arquetipos promovidos polo réxime.
Català-Roca participa da construción dese novo tratamento gráfico que a ditadura arelaba. Mais tamén subverte, dalgunha maneira, o encargo
Non era, porén, no caso do traballo de Català-Roca, que a realidade conseguise revelarse, teimuda e rebelde, fronte á propaganda. Porque el sabía ben onde quería mirar. “Eu non son un fotógrafo deses que van coa cámara botada ao colo e disparan moitas fotografías, non. Vía unha escena na rúa e na miña cabeza xurdía a fotografía. Logo ía coa miña cámara, naqueles anos unha rolleyflex, e recuperaba esa fracción da realidade”, dicía. As fraccións que escollía estaban poboadas de vida. Feitas de xente que traballaba, que se relacionaba e se divertía nas feiras e festas como fixera sempre, ou que comezaba a viaxar. Enfocadas desde o “neorrealismo das angueiras cuotidianas”, tal como o define o escritor Bieito Iglesias no libro Català-Roca en Compostela. 1956-1965, (Novaniké, 2015).
As fraccións que escollía estaban poboadas de vida. Feitas de xente que traballaba, que se relacionaba e se divertía nas feiras e festas como fixera sempre, ou que comezaba a viaxar
Se había que fotografar unha ponte, Català-Roca facíao, pero retratando as lavandeiras que traballaban na ribeira. Se había que retratar a rúa, el procuraba o movemento, a acción: o mozo, esperto, atento e sorrinte, co carro de bois; as mozas que van de paseo coa saia e as mangas curtas; o neno que baila. Unha sociedade dinámica, activa, que quere ser moderna, mellorar a súa vida, deixar atrás a escuridade, non grazas ao franquismo, senón pese a el. Turismo e fotografía. Català-Roca en Galicia. 1956-1976 é o resultado non dun proxecto expositivo, senón dun proceso de investigación máis amplo, realizado polo crítico Anxo Rabuñal, sobre a imaxe da Galicia contemporánea e a súa evolución.
Unha sociedade dinámica, activa, que quere ser moderna, mellorar a súa vida, deixar atrás a escuridade, non grazas ao franquismo, senón pese a el
No libro Català-Roca en Compostela. 1956-1965 -que foi, tamén, iniciativa súa-, Rabuñal explicaba: “A Compostela de Català-Roca está escasamente feita de monumentos, e si de xente. Pero tamén entre a xente Català escolle. Nin dignas autoridades, nin pintorescos peregrinos, nin misas solemnes. Català retrata unha cidade de persoas na vida, cidadáns na rúa, señoras de volta da praza, mulleres con cousas na cabeza, leiteiras de Calo, homes de traxe co cigarro na boca, nenos de mans nos petos, quintos coas mans detrás, un garda que ordena o tráfico, coches estacionados na rúa, unha familia carrexando pinas onde hoxe está La Salle, paisanos admirando a fonte dos cabalos, as Marías de paseo”. Parte destas fotos poden verse no Auditorio e outras non. Mais a filosofía é a mesma en todo o traballo de Català en Galicia.
"A Compostela de Català-Roca está escasamente feita de monumentos, e si de xente. Pero tamén entre a xente Català escolle. Nin dignas autoridades, nin pintorescos peregrinos, nin misas solemnes"
No mesmo volume, Anxo Rabuñal indica que “para Català a fotografía era un oficio, e o seu escenario as rúas. Nese sentido podemos dicir que a súa é unha fotografía política, pois ocúpase do que sucede no espazo e no tempo da relación social, de xeito que tomar fotos é unha maneira de intervir e opinar”. Os anacos da vida histórica conservados nas súas fotografías “deseñan”, segundo Bieito Iglesias, “un contrapunto á cidade levítica e tópica, o contemplar ese tempo recobrado o espectador nota as ulideiras e o cheiro dunha humanidade aldeanega, case pisa o cisco depositado nas rúas polos bois e cabalorios”. A insistencia en retratar figuras populares podería deberse, na opinión de Iglesias, a unha simpatía polo “bo salvaxe” roussoniano, “encarnado aquí na efixie da leiteira ou pescantina”.
Mais, sexa como for, coas posibles ambigüidades, contradicións e interpretacións aparte, non cabe dúbida de que Català-Roca fuxiu do estereotipo marcado polo foto-álbum de imaxes de rúas deshabitadas e ensoñadoramente molladas. Instantáneas que parecían falar dunha sociedade agochada, calada, ausente, quizais submisa. Con medo a mostrarse. Ao contrario das mulleres que lle amosan a Català, orgullosas, no escenario das súas casas precarias, as colchas feitas coas súas propias mans, verdadeiras pezas da mellor artesanía.
A exposición Turismo e fotografía. Català-Roca en Galicia. 1956-1976 comeza, precisamente, coa tradición do foto-álbum que precedeu o traballo de Català-Roca. Coas primeiras fotos de Galicia, de Andrés Cisneros, do 1856. “Desde o álbum de Andrés Cisneros de 1856, a fotografía configurou para Compostela e para Galicia enteira un repertorio iconográfico característico, que induciu durante décadas determinadas maneiras de encarármonos. Os fotógrafos anteriores á cámara automática ofrecían unha imaxe lavada de todo o que puidese significar movemento, transición ou cambio”, indica Rabuñal no folleto da mostra. “O espazo así fotografado movíase nun tempo lento, histórico, de séculos, raramente se vían persoas habitando eses espazos. Procurábase unha imaxe fóra do tempo diario, que retratase o inmutable, paisaxes pintorescas, importantes monumentos quedos e frontais, testemuñas centenarias do paso efémero e insignificante da vida popular”. Mais “Català mudounos o tempo. Introduciu a imaxe fotográfica de Galicia no dinámico mundo moderno no que o escenario está cheo de figuras que se moven, que rúan as rúas, mandando ao faiado o imaxinario reaccionario, cursi e tristón que ata entón viña facéndose”, engade.
"Català mudounos o tempo. Introduciu a imaxe fotográfica de Galicia no dinámico mundo moderno no que o escenario está cheo de figuras que se moven, que rúan as rúas"
Na primeira parte da exposición, a xeito de antesala da mesma, poden verse imaxes e/ou álbums de Cisneros, Chicharro, Ksado…, xunto a algúns indicios da aparición dunha fotografía máis humanizada, como a de Ruth Mathilda Anderson, coa súa imaxe etnográfica. Nunha serie de vitrinas poden contemplarse guías de Galicia editadas entre os anos 40 e os 70. Existía unha fotografía que retratara ou retrataba, con enfoques diversos e ás veces contrarios, a vida, a xente -Pacheco, Caamaño, García Rodero, José Suárez, Manuel Ferrol, Alberto Martí-, mais non era a imaxe que o pensamento hexemónico consideraba que debía exportar. Non era, -sobre todo as imaxes da vertente máis social-, o imaxinario das guías de Galicia. Noutra vitrina móstranse libros de fotografías de Català-Roca, e con eles pode pasarse á que pode considerarse a primeira parte do percorrido, centrado na foto do mundo do traballo.
“Ha de ser a propia imaxe quen dea a explicación, e hai que facer o esforzo para comprendelo por un mesmo”, pode lerse nunha das paredes, enriba dunha foto dun burriño, un dos elementos recorrentes na obra de Català-Roca. Algúns elementos cromáticos, -como esta sorte de mensaxes impresas nas paredes, con fragmentos de fotos de Català tratados en cor- e a luz -abríronse xanelas que normalmente permanecen cegas- reciben a quen se adentra no mundo de Català-Roca. “Luminosidade, dignidade, humor, poética e linguaxe de vangarda”. Así resume Anxo Rabuñal as, podería dicirse, ideas, que alicerzan a súa visión de Català-Roca, plasmada na exposición. A poética que emana das fotos. Un home coa chaqueta ao lombo cruzando unha ponte. A ría poboada cun carro de bois e, ao fondo, as mariscadoras. Un barco que entra no porto de Vigo. Imaxes que evocan o cine. A literatura. Porque cada unha conta a súa historia. Coma a da señora que mira ao fotógrafo.
Imaxes que evocan o cine. A literatura. Porque cada unha conta a súa historia. Coma a da señora que mira ao fotógrafo
Afirmou o crítico e profesor Joán Fontcuberta que “o conflito entre a forma e o contido, entre experimentación e testemuña, quedou hoxe obsoleto, en parte grazas a Català-Roca”. A pegadas das vangardas percíbese xa desde as primeiras fotos que poden verse na mostra. As diagonais tracexadas polo perfil das redes, nas imaxes do mundo do mar. Picados e contrapicados atrevidos, como o que nos deixa ver un home traballando nun pozo de barro, pasándolle un caldeiro a outro que o agarda na superficie, nas fotos sobre a olería. Ou a Berenguela, collida co capitel da Fonte dos Cabalos, nunha composición imposible que demostra o oficio do seu autor. Ou a Catedral, en segundo plano tras un neno montado nunha atracción das festas no Obradoiro. Mais é unha vangarda que serve para facer documentalismo. Rabuñal subliña, do xeito de traballar de de Català, a súa capacidade "épica” e “narrativa”, a súa técnica de “caza”, e non de “pesca”. Vía un encadramento, unha composición, unhas liñas claras, e agardaba. Sen precisar efectismos nin manipulacións. Como cando capta o paseo dunhas mozas, tras as formas dunhas embarcacións en construción nuns estaleiros, nunha imaxe que podería ser un fotograma dun filme dos 50.
Rabuñal subliña, do xeito de traballar de de Català, a súa capacidade "épica” e “narrativa”, a súa técnica de “caza”, e non de “pesca”
As fotos non teñen marcos. Nin as protexen cristais. Na súa distribución, procurouse que, entre elas, quedasen ocos, silencios. Buscando a “liviandade na contemplación”, segundo explicou Rabuñal. Que non desexaba un exceso de discurso. De cartelas. De texto. A través dunhas palabras de Bieito Iglesias, o responsable desta exposición convida, de feito, a mirala con aire “despreocupado e curioso”. Como o Català que viaxaba por Galicia en vespa. Como o Nanni Moretti de Caro diario. Mais Rabuñal amósase, tamén, convencido de que non sairemos da mostra sen ter aprendido algo. Porque a cultura, di, só ten sentido se é coñecemento e non espectáculo banal, motivo polo cal é tan difícil levar adiante en Galicia, -salienta-, unha “proposta cultural coma esta”, aínda que, ao final e, tras moito furar, poida realizarse, aínda que sexa cun orzamento mínimo. “O sistema profesional é tan precario, que proxectos coma estes só se levan adiante por compromiso cun campo de investigación e de estudo. O discurso dos “profesionais da cultura” é, nestas circunstancias, un espellismo”, asegura. E máis nun sector onde -afirma- só certos axentes -o comisario, o técnico cultural…- se consideran como intermediarios lexitimados para mediar entre os artistas e as institucións.
A mostra reúne 120 fotografías, das máis de 1.200 tomadas por Català-Roca nas sete campañas que realizou en Galicia. Faltan unhas ducias por publicar, nun libro que fará de catálogo da exposición e que está pendente de publicación. Tomadas no seu conxunto, estas imaxes permiten reconstruír os itinerarios que seguiu o artista, “unhas veces marcados polas encargas (catedral, campanarios, artesanías, ofimática…)”, mais tamén deixan observar “os desvíos que tomou, as paradas fóra da ruta”, escribiu Rabuñal en ‘Català-Roca en Compostela’. E iso é o que, nomeadamente, mostra a exposición do Auditorio.
Os labregos. As redeiras. Os mariñeiros. As leiteiras. As cigarreiras. As mariscadoras. As vendedoras no mercado. Os oleiros... Tanta xente traballando, que se ve tamén na segunda parte, dedicada á vida lúdica, -a festa, a saída da misa, o cine…- e mesmo na terceira, -os bañistas, os veraneantes e despois os turistas- centrada no turismo e que chega á primeira etapa do Burgo das Nacións, en Santiago, con algunhas fotos cun toque futurista. Dicía Encarna Otero, a quen atopamos na exposición ao visitar a mesma con Anxo Rabuñal, que “a nada que puxese a cámara no mundo do traballo, alí estaban as mulleres”. E así é. Moitas delas, con sellas na cabeza. Coma cariátides. Rectas, rexas. Respondese a unha sensibilidade de tipo plástico -que Rabuñal relaciona co cubismo-, débase ou non a algunha intención por parte do autor, son retratos da dignidade dun pobo traballador. Que non refuga a mirada nin baixa a cabeza.
