Foi, quizais, a edición do corpo (a) terra na que o xénero estivo, como eixe de acción e reflexión, máis presente. Xénero artístico: que xénero de danza se nos está a presentar?, e xénero identitario: cal é a relación entre a creación artística e os roles de xénero?, centraron -sobre todo o segundo- os debates do “obradoiro de espectadorxs” celebrado en Santa Eufemia. Mais o xénero artellou tamén boa parte do resto das propostas do festival ourensán de danza na rúa organizado por trasPediante, cuxa programación comezou xa, na cidade, -antes houbera xa varios espectáculos en Nogueira de Ramuín e Allariz-, coa instalación de Free Wee Project Gender Free, consistente en “liberar baños” de espazos públicos para eliminar as marcas binarias de sexo -o homes/mulleres das portas dos baños- co obxectivo de convertelos “nun lugar seguro” para calquera identidade.

No Rincón do Xénero da Danza, en Santa Eufemia, mantívose durante a fin de semana a instalación da artista suíza Léa Meier, que estivo a fabricar, alí mesmo, cunha máquina de coser, traxes de baño "feministas”. “Meu orifício minha casa”, podía lerse nun deles. Polo mesmo lugar pasaron cia.sincronacidas -Greta Marí e Mónica Suárez- que, tal como elas dicían, “quixeramos ser peixes e convertémonos en sereas”, -sen mar e con moito humor-. Tamén alí, ao tempo que Léa Meier cortaba e cosía, realizouse no primeiro dos “obradoiros de espectadorxs”, moderado por Ángel Málaga, unha lectura en clave de xénero da peza de Vaya Art of Human Movement, -Tina Halford (Alemaña) e Raúl Martínez (El Salvador)- que puidera verse no festival o día anterior.

No primeiro dos “obradoiros de espectadorxs”, moderado por Ángel Málaga, unha lectura en clave de xénero da peza de Vaya Art of Human Movement

En Schatten, Tina Halford e Raúl Martínez exploran a relación entre dous seres desde a perspectiva das imposicións culturais e os roles de poder que, queiramos en non, entran en xogo. Comeza a peza con el sentado, cos pés metidos nunha tina chea de auga. Ela é, durante boa parte do espectáculo, a que provoca e controla o movemento do corpo do seu compañeiro. Nalgún momento, impídelle pousar unha planta ou faille ficar deitado no mesmo, para despois facerlle erguerse e volver moverse, até cargar con todo o peso do corpo del. Tras uns momentos nos que ela baila sobre o corpo del, a loita, -e o control-, dela parece ceder a unha interacción máis equilibrada, ao encontro, no que el apoia o movemento dela ata que, ao final, el volve mollar os pés na auga e ela régao, como se fose unha das plantas que teñen alí con eles.

Aínda que se cadra non sexa a intención dos artistas, non é difícil facer unha interpretación de xénero de Schatten

Aínda que se cadra non sexa a intención dos artistas, non é difícil facer unha interpretación de xénero de Schatten, na que os roles tradicionais parecen inverterse, ao tempo que se pensa, de xeito quizais inevitable, con conceptos cultural e historicamente herdados coma o par “activo/pasivo”. Nas intervencións do “obradoiros de espectadorxs”, falouse de Schatten coma unha proposta de reeducación contra a violencia de xénero coa parte do regado como marca simbólica do comezo dunha mudanza necesaria: “régote, medra”.

Debateuse tamén sobre a atribución social ás mulleres da responsabilidade de educar, -reeducar, neste caso, xa que el non se rega a si mesmo-; sobre a posible pegada da orde “binaria” na peza -home/muller-; da evolución desde certa agresividade ao coidado mutuo; da inversión de roles: ela móstrase “poderosa” e el “fráxil” e do seu posible sentido ou falta del porque, como dicía unha das espectadoras, para que quero eu poder cun home?; do -tamén- estereotipo da “muller forte” ou da posibilidade -ou imposibilidadade- dunha lectura sobre a manipulación, o maltrato e o “non deixar vivir” independente do xénero, así como da dificultade para ler as persoas como corpos non sexuados. 

Falouse da dificultade para ler os corpos non sexuados

Ademais de Schatten, no primeiro día de actuacións do corpo (a) terra en Ourense puido verse outra peza de doada lectura social e/ou política: Salt, de Fil d’Arena Dansa-Teatre, (Valencia), centrada no impacto dos roles femininos na cara máis dura da inmigración. Tras aparecer en escena rodando dentro de sacos, tres bailarinas representan distintos momentos da experiencia das mulleres refuxiadas, “explotadas, axitadas coma paquetes sen valor, baleiradas dos seus soños coma animais no matadoiro”, segundo explica a propia compañía. Mulleres cousificadas, explotadas laboral e sexualmente, privadas da súa propia identidade e da compaña dos seus seres queridos ante unha sociedade pasiva, manipulada polos medios de comunicación. Salt é unha obra multidisciplinar que se move entre a danza, o teatro e o circo, con momentos con danzas acrobáticas dunha complexidade técnica in crescendo. En Ourense rematou nunha danza na que participou o público.

Mais a primeira xornada de actuacións para o público do corpo (a) terra en Ourense -o xoves- comezara con I,m not a kid anymore, de Arnau Pérez (Cataluña). “Madurar é fácil. O que non é fácil é aguantar a gana de subir aos inchables nas festas de nenos”, di o bailarín ao principio da peza. Tras uns primeiros momentos nos que parece estar a buscar o seu lugar, facer seu o espazo, desenvolve unha serie de escenas nas que traballa coa danza urbana e coa danza contemporánea. O mozo que ao principio se presenta ante o espectador -un corpo novo ao que, sen querelo, atribuímos certas características- dialoga co neno que foi e que tampouco quere deixar, totalmente, de ser. Porque, onde se atopa a madurez e cal é a súa relación coa nosa mirada sobre os corpos?

Onde se atopa a madurez e cal é a súa relación coa nosa mirada sobre os corpos?

Tampouco é complicado establecer conexións entre esta peza de Arnau Pérez e a que abriu a segunda xornada de actuacións para o público -o venres- en Ourense: One hit wonder de Guillermo Aguilar e Carla Segovia, (México), que foi a proposta gañadora do certame SOLOdos en Danza 2018. Con algunha chiscadela, se cadra, ao humor, moita coreografía e unha estética deportiva e pop, One Hit Wonder recrea movementos inspirados en GIFs ou Boomerangs, a partir dunha investigación que indaga na influencia dos vídeos musicais, cancións e programas de televisión sobre as maneiras de moverse das xeracións dos 90 e primeiros dos 2000, que agora se comunican mediante GIFs e outros formatos similares na realidade virtual. A xuventude e o movemento. O que queda, e non, cando medramos.

Despois de One hit wonder chegou Lasala (Euskadi). Microclimate é un proxecto no Lasala reflexiona sobre a realidade común e os pequenos micro-mundos que cadaquén xera a través dos patróns e procesos atmosféricos personais. Integra dúas pezas, Female e IU, -a que puido verse en Ourense- que quere evocar seres respirando luz nun mundo de sombras. En Microclimate, explica a compañía, créase unha atmosfera única onde se atopa o pracer do sombrío e se convida ao goce da contemplación, mediante o eco da emoción.

Todo é delicadeza -ao contrario de en Schatten- nesta peza de Lasala, na que ela leva pantalóns e el viste unha saia

Todo é delicadeza -ao contrario de en Schatten- nesta peza, na que ela leva pantalóns e el viste unha saia. Mais forza -a que precisa a complexidade dos movementos- e fraxilidade van da man. El baila -e semella bailar, si, coa luz e co vento, nun efecto reforzado en Ourense polo lugar escollido, un mirador- só mentres ela non chega. Semella buscar algo. Despois chega ela e el detense. Ata que comezan a bailar xuntos nun proceso de achegamento progresivo cunha harmonía crecente, reforzada en todo momento pola música. Os dous corpos chegan a confundirse, nalgún momento, nas partes máis coreográficas. Os dous bailan un enriba do outro -el sobre as costas dela, por exemplo-, nunha peza que tamén pode suxerir unha lectura de xénero, mais na que non hai roles marcados que se inverten, senón unha sorte de intercambio. Como nun triunfo dos coidados, alén do xénero.

A última peza do día tiña todos os elementos para levar o espectador cara á Beleza, con maiúsculas, como conseguira a de Lasala

A última peza do día tiña todos os elementos para trasladar ao espectador cara á Beleza, con maiúsculas, como conseguira a de Lasala. Estaba, tamén, no escenario ideal: o claustro de San Francisco, pola noite. Jurij Konjar (Eslovenia), un dos máis importantes improvisadores da danza contemporánea, anunciou ao público o que ía ver: unha adaptación do ballet Petrushka, con música de Stravinsky. Cos seus catro actos. Comezou, coa música, cunha iluminación moi axeitada para o espazo, cun movemento que pasaba quizais a peza de 1911 polo contemporáneo… pero o artista foi bruscamente interrompido por un factor alleo á organización do festival: comezaron a funcionar os aspersores, co cal o bailarín -que o tomou con humor- tivo que parar e o público marchou correndo cara fóra da herba, entre berros de sorpresa, bastantes risas e algún cabreo. “Non podemos máis que agradecerlle a el e a todas as persoas alí presentes por converter un inesperado final nun momento máxico, irrepetible e inolvidable”, salienta o facebook oficial do corpo (a) terra, mais “continuará sendo desalentador padecer a violencia estrutural constante exercida sobre O Patrimonio inmaterial, a arte, a cultura, os coidados e a diversidade”.

A ese tipo de violencia referiuse Begoña Cuquejo, -que comparte a dirección do festival con Marta Alonso e Paula Quintas-, no inicio do segundo “obradoiro de espectadorxs”, ao día seguinte en Santa Eufemia. “Estaba todo pedido por rexistro hai moito tempo”, asegurou, e expresou o malestar da organización polo desleixo que levou ao incidente, que considerou consecuencia de non facer as cousas “cun mínimo coidado”. Mai Ínsua introduciu despois un debate a partir da idea da apertura e “flexibilización” dos xéneros que promoven espazos como o corpo (a) terra, preguntándose se, de adicarse á danza, faría un traballo diferente se se identificase cun xénero ou co outro.

Begoña Cuquejo expresou o malestar da organización polo desleixo que levou ao incidente

Unha das participantes no debate explicou a incomodidade que, na práctica da danza urbana e, sobre todo, na “batalla”, lle producen unhas “super masculinas” dinámicas de competitividade que implican actitudes “chulescas”, desafiantes, que poden facer que as mulleres se sintan fóra de lugar. A partir de aí comezou unha controversia, cunha tensión crecente, sobre se se trataba dunha “loita de egos” independente dos xéneros, -como defendeu outro participante-, ou de dinámicas creadas pola socialización patriarcal que, alén de seren difíciles de romper, poden resultar excluentes para quen non se sinta representado ou representada nelas, constituíndo un xeito de violencia.

Tras unha intervención que preguntou como o avance dos feminismos podería transformar a arte, a conversa derivou cara ao debate sobre a autonomía da arte contemporánea e os posibles “retrocesos” na mesma e sobre a arte como reflexo -ou non- da sociedade. É o xénero o que baila?, preguntaba un dos espectadores. Mai Ínsua defendeu que desprenderse do xénero, en calquera actividade humana, suporía realizar un complexo traballo de “deconstrución no persoal”, polo que malamente e, aínda que non só baile o xénero, senón a precariedade e todo o que nos conforma, pode deixar de bailar o xénero, cuestión máis doada de comprender -afirmou- se descendemos ao nivel do persoal, do íntimo, onde as violencias derivadas da socialización patriarcal son vividas.  

Continuou a programación do corpo (a) terra, xa na xornada do sábado, con outra peza na que pode o xénero volveu estar presente. Lucie Eidenbenz (Suiza) deixouse caer, bailando, polas escaleiras de San Martiño, e chegada abaixo explicou que quixera recrear a escena da película O acorazado Potemkin na que, mentres se produce unha masacre, un carriño de bebé cae por unhas escaleiras no que é un símbolo do comezo da revolución. O revolucionario para ela, -indicou despois-, é o “cerca”, o “persoal” e o “íntimo”, que é “político”, -dixo citando o coñecido lema feminista-. Colocou entón polas escaleiras uns grandes anacos de cartón sobre os que podía lerse “cerca”, “slow” ou “fráxil” e, para rematar, convidou a quen quixese saír do público a bailar con ela. Cerca. E slow. Tras uns segundos de espera, saíu un home do público para bailar con ela, e despois duns minutos unha nena que a avisou de que caera un dos cartóns e o recolocou no seu sitio.

Lucie Eidenbenz quixera recrear a escena da película O acorazado Potemkin na que, mentres se produce unha masacre, un carriño de bebé cae por unhas escaleiras

Veu despois unha peza de circo de Irene de Paz, (Andalucía), La Madeja. Un espectáculo no que o equilibrio sobre o arame, cunha dificultade crecente, se mestura coa arte do crochet, xa que a artista camiña sobre o arame ao tempo que tece coas súas mans e, sobre todo, coas súas pernas, nunha danza na que se enreda -primeiro polas pernas, despois por todo o corpo- sen impedirlle avanzar. Cantas veces hai que volver atrás para camiñar mellor cara adiante? Cal é o momento de deterse?, pregunta Irene de Paz nunha sinopse desta obra, que define coma unha proposta “sobre a aceptación do enredo como parte de nós e na que se nos mostra que a vida ten moitas liñas e moitos fíos dos que tira”. Desde o punto de vista estético, a escolla dun fío dun vermello forte -o mesmo que o do seu vestido- destacaba sobre o fondo da pedra de Santa Eufemia, relacionándose, ademais, curiosamente, co vermello e azul do vestiario de Lasala, da mesma potencia visual.

De vermello ían tamén as mulleres de La partida, a última peza de danza do VIII corpo (a) terra. A directora Vero Cendoya (Cataluña) traballou cada día do corpo (a) terra durante varias horas cos participantes neste espectáculo, que eran boa parte dos bailaríns e bailarinas convidados este ano polo festival. La partida é, así, un proxecto que se adaptou, co “entrenamento” realizado só durante os días do festival, ao contexto do corpo (a) terra. A peza está formulada coma un partido de fútbol de homes contra mulleres. Nada máis comezar, eles prometen “vencer” e elas berran: “quen non baila, resignado está”.

A peza está formulada coma un partido de fútbol de homes contra mulleres. Nada máis comezar, eles prometen “vencer” e elas berran: “quen non baila, resignado está”

Elas, as mulleres, representan, en toda a peza, o baile e a cooperación, e eles as dinámicas de competitividade e agresividade propias do fútbol. En varias escenas, xogan cun balón real, cun balón imaxinario, cun balón por parellas… nunha constante transgresión do que serían as normas do fútbol, cun árbitro que evoluciona da gravidade ao desmelene, converténdose nun crooner de chaqueta brillante e flores na lapela. Sucédense as coreografías mentres, como noutros espectáculos do corpo (a) terra, se intercambian por veces os roles -as mulleres compiten e loitan, mesmo entre elas, e os homes bailan, como contaxiados por elas-.

Mais, ao final, ninguén perde. Porque o xogo que gaña é o baile. Que, na evolución da peza, é tan adoptado por eles como por elas, co cal acaba sendo de todos, de todas, por igual

Mais, ao final, ninguén perde. Porque o xogo que gaña é o baile. Que, na evolución da peza, é tan adoptado por eles como por elas, co cal acaba sendo de todos, de todas, por igual -fronte ao certo maniqueísmo, relacionado precisamente co binarismo de xénero, do principio-. Porque, que é o masculino e que é o feminino? Son os corpos, permeados pola socialización patriarcal, os que bailan distinto, ou é o noso ollar, educado polo binarismo, o que así nos fai interpretalo? Que é o activo e o pasivo? E o forte e o feble? E se o xénero baila, inevitablemente, debe deixar de facelo? En que sentido? Contaxiámonos uns ás outras, as outras aos uns, ou mantemos a diferenza para afastarnos do patriarcado? Preguntas nas que corpo (a) terra incidiu. A VIII edición rematou, despois, cun concerto de Ariah Lester (Venezuela-Holanda). Música electrónica con letras que apelan á emoción e cunha estética celebrativa da diversidade. Máis alá, quizais, das marcas de xénero.