“A miúdo termos técnicos da análise (socio)lingüística (i.e. bilingüismo, dialecto e lingua, entre outros) téñense deslizado cara á esfera pública cobrando un novo sentido ou, cando menos, xogando un papel diferente. Ao noso parecer, algo semellante ocorreu coa clásica caracterización do galego como idioma minoritario e minorado. Se o primeiro adxectivo é cuestionable, o segundo converteuse nunha pexa á hora da promoción lingüística desta lingua”. Isto afirman os investigadores Martín Vázquez e Facundo Reyna, editores do ensaio Encrucilladas da diversidade lingüística europea. Kiel-Santiago de Compostela, (Galaxia), que defenden caracterizar, no discurso público, a comunidade lingüística galega como “de tamaño medio” para contribuír a “configurar unha imaxe máis positiva da lingua galega”.
O termo “comunidades lingüísticas de tamaño medio”, das que son exemplo a neerlandesa, checa, polaca, ucraína, danesa, eslovena, estoniana, finesa, hebrea, letoa e húngara, xorde, segundo estes autores, para definir as comunidades situadas nunha posición intermedia entre as grandes linguas e as pequenas. Trataríase de linguas de máis dun millón de habitantes e menos de 25 millóns, faladas en sociedades economicamente “desenvolvidas” e cunha “transmisión interxeracional positiva como síntoma de vitalidade lingüística”. Segundo estes criterios, a comunidade lingüística do galego podería considerarse de tamaño medio, malia que “ a súa vitalidade lingüística non está garantida e a transmisión interxeracional é un dos problemas máis importantes”.
Desde o punto de vista demolingüístico, explican Vázquez e Reyna no limiar de Encrucilladas da diversidade lingüística europea, o galego sitúase entre o 5 por cento das linguas do mundo con máis dun millón de falantes, “feito que demostra a pouco axeitada caracterización desta lingua como minoritaria”. “Entendemos”, -engaden-, que “a caracterización da comunidade lingüística galega como mediana, un termo que non remata por rachar a xerarquización entre minoritario-maioritario, sérvenos para mellorar a imaxe e contribuír a eliminar algúns dos prexuízos sobre a súa utilidade ante o marco ideolóxico imperante”. Da mesma maneira, aseguran que o termo “lingua minorada”, aínda que nalgún momento puido servir para denunciar as “forzas invisibles” que actuaban na substitución lingüística, “agochadas baixo o argumento da liberdade do individuo, na actualidade esta etiqueta xoga en contra do galego á hora da súa promoción”.
"O galego sitúase entre o 5 por cento das linguas do mundo con máis dun millón de falantes"
Vázquez e Reyna conflúen ademais, na súa argumentación, co profesor da Universidade de Vigo Fernando Ramallo, que noutro dos artigos recollidos neste mesmo libro ocúpase das linguas minoritarias europeas. Malia a elaborada narrativa a favor do mantemento destas linguas, tan reproducida no “mantra” neoliberal da “unidade na diversidade”, en moitos Estados, -indica Ramallo-, “as políticas públicas deixan de lado non só a promoción da diversidade senón, e isto é o máis preocupante, unha elemental protección”, de xeito que se reforza o “discurso da diversidade como un mecanismo de dilución do discurso da xustiza”, ao tempo que se constrúe o discurso da diversidade como problema. O autor defende, por isto, unha abordaxe da diversidade lingüística a partir das desigualdades e non desde unha retórica “baleira e abstracta”.
Fernando Ramallo defende unha abordaxe da diversidade lingüística a partir das desigualdades e non desde unha retórica “baleira e abstracta”
As cifras que se manexan, -sostén Ramallo-, “sitúan a diversidade lingüística de Europa entre 230 e 300 linguas, das que un 15 por cento ten status de ‘lingua oficial’. O resto, considéranse linguas sen Estado, linguas rexionais ou linguas minoritarias. Das linguas minoritarias, 79 estarían cubertas pola Carta Europea para as Linguas Rexionais ou Minoritarias. Mais o concepto “minoría lingüística”, -lembra-, é ambiguo. Unha serie de trazos, -explica-, adoitan aparecer nas situacións de minoración lingüística, como, desde o punto de vista sociopolítico: a dependencia política en modelos democráticos liberais, o baixo prestixio social, o conflito lingüístico permanente, que pode estar latente, e o activismo cívico a favor da lingua minorada, ou desde o punto de vista demográfico o perfil envellecido ou a aparición de minorías aínda máis desprotexidas, fronte ás minorías autóctonas, a consecuencia dos movementos migratorios.
Das linguas minoritarias, 79 estarían cubertas pola Carta Europea para as Linguas Rexionais ou Minoritarias
Outros trazos serían, desde o punto de vista legal, unha fráxil lexislación de protección das minorías lingüísticas e o baixo nivel de visibilidade institucional, desde o económico o empobrecemento e desde o sociolingüístico problemas de ruptura da transmisión interxeracional, presenza de neofalantes ou actitudes máis favorables á diversidade lingüística nos falantes da lingua minoritaria que nos da dominante, xunto con actitudes máis neutrais cara á primeira nos falantes da lingua maioritaria, ou desfavorables se consideran o bilingüismo como competencia. En canto ao futuro destas linguas minoritarias, Ramallo propón un modelo para tratar de predicilo, en función de dúas variables: o maior ou menor prestixio social da lingua e a intensidade do conflito lingüístico entre as comunidades en contacto.
Así, no grao un estaría a substitución lingüística, en situacións de baixo prestixio sen apenas resistencia social; no grao dous a diglosia funcional, en situacións de baixo prestixio e con conflito baixo ou latente que leva a tensións cando se activa; no grao tres a autonomía lingüística, con establecemento de dereitos lingüísticos territorializados; no catro o federalismo lingüístico, con monolingüismo exclusivo da lingua minoritaria nun determinado territorio, e multilingüismo oficial, acando a lingua minoritaria status legal en todo o Estado e para todas as funcións. En calquera caso, -resume Ramallo-, as linguas europeas son maioritariamente linguas minorizadas. E a dobre consideración das linguas como maioritarias ou minoritarias, oficiais ou non oficiais, constitúe a base dunha discriminación con múltiples implicacións.
"En calquera caso, -resume Ramallo-, as linguas europeas son maioritariamente linguas minorizadas"
“Basta xa de episodios gloriosos pero errados!”, conclúe este autor. Pois, -salienta-, os falantes das linguas minoritarias “teñen dereito á caída do adxectivo e a que no seu día a día a súa lingua sexa maioritaria e operativamente exemplar. Se aceptamos que as linguas minoritarias teñen futuro, cómpre desminoralas, isto é, enchelas de oportunidades, de espazos de uso, de funcionalidades mediante a súa transformación de linguas minoritarias a linguas comunitarias”.
Sobre o futuro da lingua -galega- reflexiona tamén, no mesmo libro, o profesor emérito da Universidade de Santiago e ex-presidente da Real Academia Galega Xesús Alonso Montero, que reivindica o galego como unha lingua “antiburguesa”. Nun texto que parte das lembranzas da súa infancia e da súa toma de conciencia do nexo entre lingua e clase social, lembra que, no Rexurdimento, as elites intelectuais galegas eran, no seu día a día, monolingües en castelán. “Rosalía e Murguía”, -sinala- “escribíanse sistematicamente neste idioma, e neste idioma, o castelán, cortexáronse, namoraron, conviviron e socializaron os seus fillos”. E esta situación mantívose, con poucos matices, durante décadas.
Deste xeito, -asegura-, Ramón Otero Pedrayo non falaba en galego coa súa nai, e a mesma “incoherencia” entre o seu discurso público e a lingua das súas relacións familiares amosaron Francisco Fernández del Riego ou Ricardo Carvalho Calero, “capaz de dirixirse en castelán á súa muller e ás súas dúas fillas en grupos onde o galego era o idioma de conversa”. Arredor de 1955, -engade-, Antón Beiras e Antía Cal comezaron a falar en galego no fogar, a partir dunha “heroica decisión incomprendida daquela por non poucos antifranquistas e non seguida en Vigo e en Lugo por ningún dos galeguistas que xa o eran antes do 1936”.
Antón Beiras e Antía Cal comezaron a falar en galego no fogar, a partir dunha “heroica decisión incomprendida daquela por non poucos antifranquistas"
Segundo Alonso Montero, é Curros Enríquez, por outra banda, o primeiro defensor do galego que presenta esta lingua como “un idioma civil, un idioma nobre”, dotado da nobreza que lle transmite non “o ocio, o ouro e o ouropel” das clases altas, senón “o prestixio do traballo e do sufrimento” das clases traballadoras. A “lingua proletaria do meu pobo” de Celso Emilio Ferreiro, o idioma da “nación sociolóxica” dos pobres, dos labregos, dos “parias”. No Rexurdimento, -sinala Montero-, ningún dos moitos apoloxistas da lingua patria a defendeu con este argumento, agás Curros, como despois fará Castelao.
A “lingua proletaria do meu pobo” de Celso Emilio Ferreiro, o idioma da “nación sociolóxica” dos pobres, dos labregos, dos “parias”
A partir dos anos 80, o Estatuto de Autonomía e as leis posteriores sobre o idioma, -en concreto, a presenza do galego na escola, nos medios de comunicación e na administración-, conseguen, segundo Montero, desacelerar o proceso de substitución lingüística, pero se a inmensa maioría da sociedade aínda non a percibe como unha lingua de prestixio é, segundo a súa análise, porque as “clases altas”, -agás excepcións-, seguen sen usala como lingua coloquial habitual, “nin na casa nin no marco veciñal ou profesional”. Mais de toda a sociedade, conclúe, e non só de certas institucións ou grupos, depende o seu futuro.
A obra Encrucilladas da diversidade lingüística europea foi impulsada desde o Centro de Estudos Galegos de Kiel, (Alemaña), baixo a dirección de Javier Gómez-Montero. O Camiño de Santiago foi a vía escollida por este centro para poñer en valor a lingua galega, no contexto do plurilingüismo europeo, no norte de Europa. “A literatura”, indica o propio Gómez-Montero nun artigo neste libro, “fundou o Camiño” e “é un espello de como cada xeración o reinventa”. As lecturas literarias do Camiño, os textos ficcionais e a literatura odopórica, “redescobren de mil formas diferentes o territorio que o cruza, a súa historia oculta, a das súas cidades, aldeas e vilas, e supoñen tamén unha aproximación ás linguas dos seus habitantes, enraizándoas tanto na sociedade como nos seus imaxinarios colectivos”.
No espazo báltico, a diversidade lingüística está presente en virtude da confluencia entres as familias lingüísticas xermánica, eslava a báltica, xunto con linguas non indoeuropeas como o finés e o estoniano. O espazo báltico é, segundo Vázquez e Reyna, lugar de reunión de moitas das comunidades lingüísticas de tamaño medio. Da diversidade lingüística no norte de Alemaña e áreas veciñas ocúpase en Encrucilladas da diversidade lingüística europea o profesor Alastair Walker, da Universidade de Kiel, que define os distintos modelos educativos en canto a presenza das linguas minoritarias ou rexionais.
O espazo báltico é, segundo Vázquez e Reyna, lugar de reunión de moitas das comunidades lingüísticas de tamaño medio
Así, remarca, nos Países Baixos o frisón occidental pode abranguer desde unha hora de aulas á semana ao 50% do currículo, segundo a decisión da dirección de cada escola, mentras que o Baixo saxón case non está nas aulas, agás en dous concellos. En Alemaña, hai un modelo de inmersión lingüística en todo o currículo nas escolas de minoría danesa; o baixo alemán é moi pouco utilizado, aínda que a tendencia comeza a mudar; o frisón setentrional está normalmente unha ou dúas horas á semana no xardín de infancia e na escola e o romaní non ten taxa de matrícula formal, aínda que membros da comunidade lingüística acompañan os nenos sinti na escola en Kiel, empregando esta lingua. En Dinamarca, case todo o currículo nas escolas de minoría alemá ten como lingua de instrución o alemán.
Deste xeito, conclúe o autor, “as dúas minorías que teñen os sistemas educativos máis eficientes e desenvolvidos son as minorías danesa e alemá. Estas son dúas minorías transfronteirizas nas que a lingua minoritaria é máis unha lingua de uso institucional que familiar”, mentras que “as comunidades lingüísticas autóctonas, coa excepción do frisón occidental, teñen xeralmente unha posición moi modesta nos respectivos sistemas educativos estatais”.
