Texto publicado no número 243 de Grial

Existiron e existimos mulleres no deseño español, aínda que “aparentemente” sexa difícil vernos. Unha visibilidade que se fai complexa, xa que non se dispón de demasiados estudos que reflictan o papel das mulleres na evolución do deseño en España

O deseño en España, en xeral, estivo pautado e restrinxido durante a ditadura. Non foi ata a chegada da Democracia que a apertura, a influencia doutros modelos estéticos/éticos e o desexo de plasmar o cambio permitiron ter outra perspectiva, abrindo novas vías a unha xeración de creadoras e creadores que naceron na posguerra. O acceso á educación superior e estudos específicos permitiron a aparición da especialización profesional do deseño en diferentes ramas, onde, pouco a pouco, a incorporación da muller se fixo presente. Neste marco comézanse a perfilar as bases da loita das deseñadoras pioneiras para acadar un lugar nun mundo competitivo e condicionado polos roles de xénero herdados que, aínda hoxe, persisten nalgúns campos. E, aínda que hai referencias anteriores, poderiamos dicir que é aquí cando empeza a xestarse o deseño feminista en España, un punto de inflexión e de partida importante.

Pero existiron e existimos mulleres no deseño español, aínda que “aparentemente” sexa difícil vernos. Unha visibilidade que se fai complexa, xa que non se dispón de demasiados estudos que reflictan o papel das mulleres na evolución do deseño en España. Hai excepcións, como o artigo “A gráfica do feminismo en España. 1970-2010”, da historiadora Raquel Pelta, que analiza o deseño nos grupos activistas, que normalmente se realizaron en colectividade e de forma anónima, así como as primeiras campañas institucionais; ou o estudo de Paula Ramírez sobre “As pioneiras do deseño industrial en España” (1), que investiga unha primeira xeración de mulleres que romperon os moldes dun medio tan masculino como o do deseño de produto. Dous estudos que nos parece importante destacar porque a exclusión das deseñadoras —sobre todo das feministas— débese, en parte, a quen conta a historia. De feito, de forma xeneralizada presentouse o deseño realizado por mulleres de forma negativa, como un deseño débil, espontáneo e irracional, fronte ao deseño calculado e audaz masculino, considerado sempre como positivo.

Neste ensaio centrarémonos no deseño feminista, realizado por mulleres na súa maioría, pero non exclusivamente. Queremos englobar unha mirada inclusiva dentro do mundo deseño como elemento de comunicación de valores, así como elemento educacional con capacidade para romper con roles concretos de xénero. Os seguintes proxectos serven de mostra e exemplo de que esta tipoloxía e perspectiva fronte ao deseño é posible.

Neste ensaio centrarémonos no deseño feminista, realizado por mulleres na súa maioría, pero non exclusivamente. Queremos englobar unha mirada inclusiva dentro do mundo deseño como elemento de comunicación de valores, así como elemento educacional con capacidade para romper con roles concretos de xénero

Dentro do deseño de produto destacamos dous proxectos realizados pensando nos nosos corpos. Por unha banda, a vaixela deseñada por Ana Roquero, que traballa para que os materiais e as formas se axusten ás nosas mans a través de formas curvas, suaves e orgánicas como Jomon, unha cuncha adaptada á nosa man coa que gañou unha Rede Dot Design Award. Tamén, os produtos de Enna, desenvolvidos por un grupo de persoas de diferentes disciplinas, como do deseño e da xinecoloxía, que desenvolveron elementos tan específicos para o corpo das mulleres como a copa menstrual e a esfera vaxinal, produtos pioneiros en España que marcan un cambio social, e que denotan a incorporación desa perspectiva de xénero que se lle reivindica á industria.

Tamén no ámbito do deseño de interiores atopamos proxectos que se situaron na vangarda e que recibiron varios premios grazas a poñer en primeiro plano o noso benestar. Destacamos entre eles o desenvolvido por Ángela Müller e Marta Parra, sala para a Unidade de Partos do Hospital Universitario HM Nuevo Belen, co que deseñaron un lugar preparado para favorecer todo o proceso do parto, onde todos os elementos —desde a luz cálida ata a cadeira de brazos de partos ou a bañeira—, están pensados para facilitar o proceso fisiolóxico da nai. Un traballo que non só tivo en conta o tanxible, senón tamén o intanxible, establecendo, por exemplo, novas dinámicas que rompen coa mobilidade tradicional hospitalaria destinada a favorecer a comodidade do persoal médico. Neste caso, desde que unha muller entra no hospital ata que ten ao seu bebé no colo, permanece no mesmo cuarto, deseñado para a comodidade da nai e o seu acompañante.

En canto ao deseño de moda, moitas deseñadoras do século XXI tamén se acollen a un discurso feminista e ecoloxista que con frecuencia van xuntos. Las Culpass son un claro exemplo da posible relación entre moda e discurso de loita feminista, reivindicativa e sustentable. As súas camisetas e complementos unisex cuestionan, mediante discursos irreverentes, os estereotipos propios dos roles tradicionais. Estas correntes de deseñadoras abrazan valores como a produción ética, o upcycling e o slow fashion como novos paradigmas. Tamén La Gata Zurda se inspira nos movementos feministas e nos colectivos LGTBIQ+ para producir diferentes materiais de guerrilla.

É en proxectos de deseño social onde o deseño feminista se utilizou de forma máis clara, como en Negro Contra as Violencias, un proxecto social transmedia que xorde en 2015 como Compostela en Negro

Pero, sen dúbida, é en proxectos de deseño social onde o deseño feminista se utilizou de forma máis clara, como en Negro Contra as Violencias, un proxecto social transmedia que xorde en 2015 como Compostela en Negro, unha iniciativa municipal de sensibilización social contra as violencias machistas que consistiu, nun principio, en vestir de negro os escaparates da cidade durante o mes de novembro, como sinal de loito e de loita. Ano tras ano foise estendendo por outras cidades e vilas, tinguindo lugares de traballo, fachadas ou calquera outro espazo que a xente decide converter en espazo “libre de violencia machista”. Este proxecto, deseñado por Uqui Permui, foi tamén o aglutinador e responsable de crear o colectivo de Gráficas en Negro, a través do que empezamos a traballar xuntas o ano pasado cunha primeira acción que consistiu en convidar a outras colegas a asinar un Manifesto contra as violencias (2).

Outro proxecto social que mereces que se destaque é Teta & Teta, da deseñadora María Rufilanchas. A través dun mapa de lugares onde se pode aleitar e o deseño das súas camisetas, pretende reivindicar a normalización da lactación materna en público. Así, o seu mapa converteuse nunha iniciativa de apoio ás nais que necesitan dar de mamar ao bebé, pero tamén que non atopan un lugar na rúa a salvo do ruído, a contaminación, o tempo, o pudor e os prexuízos.

A data do 8 de marzo trouxo tamén exemplos de campañas reivindicativas que tratan de romper estereotipos e conseguir unha sociedade máis igualitaria e respectuosa, como as campañas institucionais 8-M-Madrid Feminista, deseñadas polo estudio de deseño Yinsen, xunto a Nacho Padilla, para o Concello de Madrid; Son da xeración Igualdade, de Paparajote Estudio para o Concello de Murcia, ou Infinitas, lanzada polo Cabido de Gran Canaria, que quere ir máis aló do 8-M, incluíndo diversas mulleres que protagonizan cada mes a busca da ruptura de estereotipos, xa físicos, de carácter ou de xénero. A campaña desenvolveuna un amplo equipo pluridisciplinar e diverso onde conviven deseño, fotografía, caligrafía, maquillaxe corporal, vídeo, música e literatura.

A educación é outro ámbito que tenta abordar o deseño para lograr unha sociedade máis igualitaria. Proxectos como Mulleres con Valor, do estudio Hoy es el Día, ou Juegos Reunidos Feministas, de Ana Galvañ e Patricia Gradua, tentan abordar esta problemática desde os centros educativos

A educación é outro ámbito que tenta abordar o deseño para lograr unha sociedade máis igualitaria. Proxectos como Mulleres con Valor, do estudio Hoy es el Día, ou Juegos Reunidos Feministas, de Ana Galvañ e Patricia Gradua, tentan abordar esta problemática desde os centros educativos, creando referentes femininos —que como xa adiantamos, non gozan de gran visibilidade— que mostren un futuro diferente ás novas xeracións.

Pero, ademais, un tema que cabe destacar cando investigamos sobre proxectos de deseño feministas son as iniciativas destinadas a paliar o risco de exclusión social. En España, como no resto do mundo, somos o colectivo máis castigado (3). Para paliar este problema, xorden proxectos como Lal La Buya, unha iniciativa de moda ética destinada, en principio, a mulleres de Melilla en situación de especial vulnerabilidade, que trata de mellorar a súa situación económica a través da creación téxtil. O proxecto parte dunha iniciativa de formación e emprego en 2014, impulsado pola Fundación Orbayu e a colaboración da ONG Deseño para o Desenvolvemento e a Fundación Ana Bella, e coa colaboración da deseñadora leonesa María Lafuente. Por outra banda, a deseñadora Myriam Cea traballou con outro colectivo desprotexido, como é o das traballadoras domésticas, que debe sumar, ao feito de ser mulleres, o de ser, tamén, en moitos casos, emigrantes. Con elas codeseñou un mapa e a gráfica para o seu disco Territorio doméstic, unha ferramenta de “mobilización para empregadas do fogar” onde reivindican que, sen elas, non se move o mundo.

Deseñar con perspectiva de xénero

Conducimos coches deseñados para corpos masculinos, suxeitamos móbiles para mans masculinas, o mobiliario urbano non está pensado para as necesidades que podemos ter as mulleres, mesmo os elementos domésticos que, supostamente, se deseñan para ser usados polas mulleres, segue tendo o corpo masculino como referencia

Conducimos coches deseñados para corpos masculinos, suxeitamos móbiles para mans masculinas, o mobiliario urbano non está pensado para as necesidades que podemos ter as mulleres, mesmo os elementos domésticos que, supostamente, se deseñan para ser usados polas mulleres, segue tendo o corpo masculino como referencia. De feito, o concepto de unisex case sempre se basea en que as mulleres utilicemos o formato masculino, non nun formato realmente igualitario.

A aplicación da perspectiva de xénero permite, por unha banda, reflexionar e concienciar sobre os cambios que realizar para conseguir unha sociedade máis igualitaria e romper con estereotipos e comportamentos sexistas impostados. É un labor que aborda e implica a revisión e transformación do imaxinario colectivo que todos temos interiorizado e que, ata agora, ten como referente só a perspectiva masculina. Deseño é pensar, actuar e educar de forma inclusiva, polo que debemos estar en todos os ámbitos sen excluír a persoas por xénero, relixión, raza, condición social, etc. Así, é necesario construír unha sociedade onde os xéneros non se establezan segundo unha prioridade de poder e os elementos ou servizos se deseñen en función das necesidades de quen as usa en toda a súa diversidade, sen centrarse nun grupo de referencia concreto, salvo que o servizo ou elemento sexa para un sector determinado.

O concepto de unisex case sempre se basea en que as mulleres utilicemos o formato masculino, non nun formato realmente igualitario

Cando falamos de perspectiva de xénero debemos incluír tamén a perspectiva queer, posto que tratar a diversidade é fundamental para visibilizar outras identidades e orientacións máis alá do binario. Con iso, axudamos a combater a homofobia, a bifobia e a transfobia, e resulta necesario aplicala non só en todos os ámbitos do deseño, senón tamén en todo o seu proceso: na súa conceptualización, planificación, organización, medición e análise. As persoas involucradas deben participar descartando visións nesgadas, educando nunha mirada aberta, inclusiva, non segmentada nin afectada por ideoloxías, tendencias ou crenzas; insistindo na denuncia e reforzando a defensa. Aínda que avogamos para que se incorpore en todos os ámbitos do deseño —e así o puidemos observar na investigación de proxectos—, é verdade que ten especial relevancia no contexto comunicativo, xa que a través del educamos a nosa percepción visual e verbal co mundo que nos rodea, ademais de contar cunha maior tradición, como comenta o artigo de Raquel Pelta, que antes mencionamos.

A cuestión é que deseñar con perspectiva de xénero é máis complexo, porque se necesitan grupos de traballo multidisciplinares; non se pode deseñar baixo supostos ou ter unha posición impostada, porque se descubriría. Segundo Horacio Terraza, experto en desenvolvemento urbano e cidades do Banco Mundial, sobre o deseño das cidades

tendemos a pensar que coñecemos as necesidades dos diferentes grupos sociais incluíndo as minorías, pero xeralmente non é así, traballamos sobre orzamentos. Subestimamos moitas veces o coñecemento que o usuario do espazo posúe. Necesitamos non só escoitar á comunidade, necesitamos incorporalas ao deseño se queremos cidades inclusivas (4).

O deseño como ferramenta de cambio social

É necesario que sexamos persoas críticas, que cuestionemos as visións únicas da realidade e que nos organicemos, traballando como colectivo, creando espazos de reflexión, levando á práctica accións, campañas e proxectos con perspectiva de xénero que sirvan de exemplo, compartindo coñecemento, mostrando que existe outra forma de plasmar o deseño

O deseño debe promover o cambio e anticiparse mesmo a posibles problemas desde a humildade. É un feito histórico que a relixión patriarcal e as ideoloxías conservadoras, así como unha educación segregada xeneralizada en gran parte do século XX fomentaron unha posición subordinada da muller, adxudicándolle un rol submiso e tratando de mantelas na invisibilidade do ámbito doméstico. A incorporación ao ámbito público da muller en España foi un proceso moi lento e custoso en que aínda arrastramos vellos esquemas que dificultan a corresponsabilidade nas familias e perpetúan teitos de cristal no ámbito laboral. O deseño, así como a comunicación gráfica, teñen un papel moi importante no avance e a evolución social, de maneira que, por unha banda, dea visibilidade a todos os colectivos e, por outro, axude a comprender que a vida non debe entenderse en función de xénero ou sexo. A sociedade non necesita un segmento que protexa a outro. Debemos deseñar pensando en todas as persoas, non só dunha parte. Ademais, é necesario implicalas no proceso de deseño porque, se as facemos partícipes dos procesos de cocreación, axudamos a que a mensaxe non sexa unidireccional e ampliaremos a nosa perspectiva con outros puntos de vista. Obviamente, esta perspectiva mellorará a accesibilidade de todas as persoas.

Para iso, é necesario que sexamos persoas críticas, que cuestionemos as visións únicas da realidade e que nos organicemos, traballando como colectivo, creando espazos de reflexión, levando á práctica accións, campañas e proxectos con perspectiva de xénero que sirvan de exemplo, compartindo coñecemento, mostrando que existe outra forma de plasmar o deseño. Tamén debemos estar alerta e denunciar as iniciativas que perpetúan o machismo ou que nos discriminan. É un traballo de longo percorrido, pero grupos como Gráficas en Negro poden aglutinar a moitas mulleres que estamos interesadas en investigar e en expoñer claramente que o deseño tamén se ten que situar fronte a unha sociedade machista, o que nos parece un paso importante. Neste campo, como en case todos, é necesario reformularse as condutas habituais. Por unha banda, os homes teñen que transformar os seus roles impostos pola educación, deixar de pensar que son o centro do universo e desenvolver pautas de conduta como a empatía e o coidado. Por outro, as mulleres temos que romper co medo a ser diferentes e a destacar a través das nosas propias habilidades, sen ter que emular as masculinas. Como xa dicía a deseñadora de moda Elsa Schiaparelli, “o noventa por cento [das mulleres] teñen medo de ser conspicuas e do que a xente poida dicir, polo que compran un traxe gris. Deben arriscarse a ser diferentes”. Nós debemos arriscarnos en todos os campos, avanzar e deixar de ser grises para encaixar. Sabemos que é necesario provocar un cambio de conduta no noso sector para que poidamos construír o cambio social.

Feminismos, medioambiente e tecnoloxía

Existe un acordo maioritario en redeseñar o mundo de forma máis igualitaria, empática e solidaria, antepoñendo a colectividade fronte ao individualismo, e en defender o deseño circular e sustentable fronte ao consumismo cego e a sobreexplotación dos recursos que nos levaron ao lugar en que nos atopamos

Feminismo e ecoloxía son dous movementos que transcorreron de forma paralela, achegándose ás veces tanto que chegaron a fundirse creando correntes nos anos setenta como o ecofeminismo, con vínculos tamén con movementos pacifistas. Nesa época, unha das referencias importantes foi o campamento de mulleres de Greenham Common, organización contra as armas nucleares instaladas en Inglaterra nos anos oitenta. Resulta relevante a referencia que supuxo como loita, ofrecendo o seu corpo —como corpo comunitario— de resistencia. Tamén en España, o ecofeminismo vinculouse, nesa década, con movementos sociais pacifistas; pero se unha das características do feminismo é a diversidade, neste tema, é posible que se atope un dos debates máis interesantes. Por un lado, existe un ecofeminismo que defende que as mulleres temos un maior vínculo coa natureza polo noso papel de procreadoras, unha posición moi evidente, por exemplo, nos movementos indíxenas e de campesiñas contra o extractivismo e a explotación da natureza (5).

Pero esta mesma liña chega a defender algúns puntos esencialistas —de volta a roles pasados— que son moi criticados pola maioría dos feminismos, que alertan de volver a eses lugares “naturais” da muller. Por este motivo, xorde tamén un ecofeminismo crítico, como o que defende, entre outras, a filósofa Alicia H. Puleo, autora de Ecofeminismo. Para outro mundo posible, no que expón loitar pola sustentabilidade incluíndo “os dereitos sexuais e reprodutivos polos que tanto loitaron as mulleres”. O ecoloxismo —opina— non pode defender que os coidados e a crianza sexa unha característica intrínseca das mulleres. Pero, chámese como se chame, existe un acordo maioritario en redeseñar o mundo de forma máis igualitaria, empática e solidaria, antepoñendo a colectividade fronte ao individualismo, e en defender o deseño circular e sustentable fronte ao consumismo cego e a sobreexplotación dos recursos que nos levaron ao lugar en que nos atopamos. Esta idea de que estas perspectivas —sustentabilidade e feminismo— sexan intrínsecas e inseparables tamén as defende a economista Carmen Castro no seu libro Políticas para la igualdad (6), quen opina que “só aplicando unha perspectiva feminista teremos un modelo económico que non sexa devastador, senón sustentable para a propia vida e os ecosistemas”.

Pero no feminismo tamén conviven teorías que defenden a “antinaturalidade”, entendendo a natureza e o natural como espazos de confrontación. Así o Manifesto xenofeminista sostén que

nada debería ser aceptado como fixo, permanente ou “dado” […] calquera que sexa xulgado “innatural” baixo as normas biolóxicas reinantes, calquera que experimente inxustizas perpetradas en nome da orde natural, comprenderá que a glorificación de “o natural” non ten nada que ofrecernos xs queer e trans entre nosotrxs, ás persoas con diversidade funcional, nin tampouco a quen sufriron discriminación debido ao embarazo ou ás tarefas ligadas á crianza (7).

O feminismo chegou para quedar e incrustarse no ADN do deseño e non é só cousa de mulleres

O xenofeminismo tamén defende que a tecnoloxía amplía a liberdade humana por medio de avances, por exemplo, as novas tecnoloxías reprodutivas que poderían favorecer a liberación das mulleres, se puidésemos escoller e ter certo control sobre os nosos corpos e sobre a reprodución. Como explica Laboria Cuboniks: “O noso destino está ligado á tecnociencia, onde nada é tan sacro que non poida ser redeseñado e transformado para ampliar a nosa apertura cara á liberdade, estendéndoa ao xénero e ao humano” . Esta corrente provén do ciberfeminismo, que xa na décadas de 1990 propoñía no seu Manifesto Cyborg erradicar os límites tradicionais do xénero e criticaban o modelo hexemónico das tecnoloxías e o deseño por responder a modelos heteropatriarcais.

Hoxe ese movemento xa non é tan utópico, pois sufrimos nas nosas propias carnes que dá igual o sistema se non se cambian as mentes. Sabemos que baixo a aparencia de diversidade e modernidade do concepto “rede” adaptáronse os estereotipos sexistas, se cabe máis virulentos e difícil de destapar baixo o anonimato que permiten as tecnoloxías. O que aprendemos é que temos que crear redes fortes entre nós —online e offline—; redes que nos permitan a resistencia e alcanzar o prestixio como deseñadoras feministas.

O feminismo chegou para quedar e incrustarse no ADN do deseño e non é só cousa de mulleres.

Notas

1. https://revistas.uma.es/index.php/idiseno/article/view/12582 
2. O Manifesto do colectivo de deseñadoras contra as violencias machistas foi firmado por setenta e oito deseñadoras
3. “Un tercio de las mujeres jóvenes en España está en riesgo de pobreza”,  CTXT, contexto y acción, 2019
4. “Ciudades ‘feministas’: ¿Puede el diseño urbano tener en cuenta a las mujeres y las minorías?” Banco Mundial, 2020. 
5. Silvia Federici explícao nunha entrevista en 2018, en Ecología política.
6. Carmen Castro García (2017). Políticas para la igualdad. Madrid: Los Libros de la Catarata. 
7. Laboria Cuboniks (2018). Xenofeminismos. Tecnologías de género y políticas de reproducción. Buenos Aires: Caja Negra Editorial. Citado a través de Helen Hester (2018), p. 118. Xenofeminismos, Buenos Aires: Caja Negra Editorial, p. 3.