Texto publicado no número 246 de Grial

Atopámonos ante dúas situacións sociolingüísticas diglósicas onde o estándar está en proceso de asentamento ou de reformulación. A diglosia implicou, nas dúas situacións, a imposición dunha lingua ou variedade foránea como modelo de prestixio

O galego e o brasileiro son dúas linguas separadas por un océano, pero unidas nalgún punto. Primeiro, as dúas estiveron marcadas historicamente por unha relación de diglosia, con outro idioma ou variedade, que perdura ata a actualidade. O galego, con respecto ao castelán, e o portugués brasileiro, con respecto ao europeo. Casualmente, a orixe de ambos “males” remóntase ao inicio da Idade Moderna, cando Galicia queda integrada na Coroa de Castela e o Brasil se converte en colonia portuguesa. En segundo lugar (moi seguramente como consecuencia do anterior), o proceso de estandarización destes idiomas é moi recente ou aínda incompleto, sobre todo comparado coa antigüidade da norma culta castelá e portuguesa. Deste xeito, atopámonos ante dúas situacións sociolingüísticas diglósicas onde o estándar está en proceso de asentamento ou de reformulación. Ese é o punto de partida deste artigo, que pretende amosar a percepción que algúns falantes de galego e brasileiro teñen sobre a normativa do seu idioma.

A diglosia implicou, nas dúas situacións, a imposición dunha lingua ou variedade foránea como modelo de prestixio. Ramallo e Rei-Doval (2015) sinalan que o inicio da marxinación social do galego pode detectarse no século XV, cando Galicia xa estaba separada lingüística e politicamente de Portugal e formaba parte do Reino de Castela. Mentres que o portugués comezaba a estandarizarse no país veciño como lingua nacional, as variedades galegas quedaron desprazadas polo castelán, símbolo do poder político. Pola súa parte, a colonización do Brasil supuxo a consolidación dunha elite política, de orixe europea, que instaurou o portugués como lingua oficial nun territorio que era multilingüe. O traslado en 1808 da corte imperial de Lisboa ao Río de Xaneiro simboliza este proceso.

Tanto o galego como o brasileiro popular, a pesar de non gozaren de prestixio social ou político, seguiron definindo a identidade lingüística da meirande parte dos habitantes daqueles territorios

A implantación dun novo idioma ou variedade de prestixio non supuxo, porén, un cambio total nos usos lingüísticos dos falantes. Dubert-García (2005) indica que o castelán non se estendeu como lingua falada habitual en Galicia ata mediados do século XX. No caso do Brasil, o portugués popular permaneceu ao longo do tempo manifestando grandes diferenzas coa norma culta, moi europeizada, implantada durante o período colonial. Como explica Lucchesi (2015), a comezos do século XX, un 75 por cento dos brasileiros eran analfabetos (non tiñan acceso ás formas lingüísticas prestixiadas) e o 60 por cento descendían de africanos (moi influídos por diversas linguas de herdanza). Dificilmente un falante medio iría modificar a súa fala por causa dunha norma que, se cadra, nin coñecía. Así, tanto o galego como o brasileiro popular, a pesar de non gozaren de prestixio social ou político, seguiron definindo a identidade lingüística da meirande parte dos habitantes daqueles territorios.

Pero, cal é o estándar que teñen hoxe como referencia galegos e brasileiros? No caso do galego, a súa norma foi oficializada na década de 1980 (hai menos de 50 anos), como parte do proceso de normalización lingüística do idioma e creación da Autonomía de Galicia. A estandarización, ademais, foi levada a cabo por organismos como a RAG e o ILG, co propósito de “‘equiparar’ a lingua para novas funcións sociais, por causa da súa recente institucionalización” (Monteagudo e Lagares, 2017: 20). Para elaborar esa norma, procurouse un equilibrio entre o galego oral usado pola poboación (primando as variedades de maior peso demográfico e xeográfico) e a tradición literaria novecentista. Non obstante, un estudo do Observatorio da Cultura Galega concluíu no ano 2011 que a metade dos galegos, logo de 30 anos de estandarización institucional, sentían a variedade normativa como artificial. Neses datos incluíanse tamén as xeracións máis novas, xa criadas co estándar nas escolas.

Unha parte dos falantes de galego e brasileiro senten que o seu estándar é artificial ou distante. Esta percepción pode ter numerosas consecuencias, dende unha menor eficacia das políticas lingüísticas ata un impacto negativo na autoestima dos falantes

O portugués brasileiro ten, na actualidade, unha norma culta distinta da usada en Portugal. Os seus antecedentes remóntase ao século XIX, cando se implantou no Brasil aquela que se estaba oficializando en terras lusas, de acordo ás mudanzas en curso na fala dos portugueses. Porén, esta estableceuse sen atender ás particularidades do portugués falado no Brasil, diferente do lisboeta. Este feito explícase polo desexo das elites brasileiras, de orixe portuguesa, de impulsar un modelo de lingua que fose inaccesible para “a plebe mestiza e negra” (Lucchesi, 2015: 88), co obxectivo de evitar calquera ascenso social que atentase contra a súa posición de privilexio social. Dende entón, foise consolidando unha certa ruptura entre o portugués culto, ensinado nas escolas e usado na prensa, e o brasileiro popular, falado polo común da poboación. No século XXI, esta problemática aínda suscita debate e pode sintetizarse coa seguinte idea: é “unha dicotomía instaurada sobre un estado de facto: escríbese nun portugués e fálase noutro. Vivimos así, e todo ben” (Pagotto, 2013: 65).

O estudo citado anteriormente e a vixente discusión sobre a norma no Brasil revelan que unha parte dos falantes de galego e brasileiro senten que o seu estándar é artificial ou distante. Esta percepción pode ter numerosas consecuencias, dende unha menor eficacia das políticas lingüísticas ata un impacto negativo na autoestima dos falantes. Pero, por que pasa iso? Atopar a resposta probablemente non sexa nin fácil nin simple, xa que os motivos poden ser moi variables e, parte deles, específicos de cada situación. Por iso, neste artigo trataremos de responder outra pregunta diferente: esa percepción de artificialidade sobre a norma, é real?

Esa percepción de artificialidade sobre a norma, é real? Para contestar á pregunta anterior, foi elaborado un traballo de investigación que puidese dar conta da percepción dos falantes. 

Para contestar á pregunta anterior, foi elaborado un traballo de investigación que puidese dar conta da percepción dos falantes. O principal obxectivo era comprobar se, entre os usuarios de galego e brasileiro, se manifesta unha sensación de distanciamento cara á norma culta da lingua. Noutras palabras: se senten que o estándar está demasiado lonxe da súa forma de falar (e iso supón un problema ou malestar). Tamén se buscou atopar semellanzas entre as impresións dos dous grupos, ao tratarse de idiomas diferentes. As hipóteses de partida foron que si se podería evidenciar unha percepción da norma como demasiado distante e, ademais, que concibirían a fala popular como máis auténtica que o estándar.

O método de análise empregado foron as enquisas cualitativas. En total, recompiláronse as valoracións de 527 falantes, que responderon a un formulario online centrado en coñecer a súa relación co galego estándar e co “português padrão”. Os cinco temas centrais das enquisas foron: a proximidade persoal coa norma, a sensación de artificialidade cara ao estándar, a valoración da fala popular, a influencia do purismo lingüístico, e a utilidade da norma. Ademais, as respostas seguían, na súa maioría, unha escala Likert e incluíronse aclaracións conceptuais nos formularios (por exemplo, que é a norma culta ou a fala popular) que puidesen facilitar as contestacións.

Antes de analizar os resultados, cómpre aclarar brevemente as intencións do traballo. En primeiro lugar, os datos expostos non son totalmente representativos das percepcións dos falantes brasileiros e galegos. O propósito da investigación non foi tanto obter unha imaxe exacta da percepción social do estándar nos dous países (unha tarefa realmente complexa), senón facer unha aproximación á cuestión, mesmo cunha mostra pequena e variada. En segundo lugar, o traballo tan só presenta as impresións dalgúns falantes, sen tentar explicar os seus porqués. As causas que determinen a visión sobre a norma en Galicia e no Brasil poden ser moi dispares, xa que son dous países cunhas particularidades históricas e sociolóxicas diferentes. Porén, a meta central do estudo foi atopar, a pesar da distancia e das fronteiras, actitudes semellantes sobre unha mesma problemática aos dous lados do Atlántico.

Resultados da investigación

Un 79,3 por cento de galegofalantes e un 71,4 por cento de falantes de brasileiro afirmaron que teñen ou xa tiveran a impresión de que a norma do seu idioma é artificial

A mostra da investigación estaba composta por 416 falantes de galego e 111 de brasileiro. Os informantes non formaban parte dun mesmo grupo social, senón que responderon persoas con marcadores sociais diferentes. Esa distribución permitía obter o maior número de respostas posible, o que era máis prioritario que comparar só dous grupos específicos. Non obstante, houbo algúns puntos en común: máis da metade tiñan formación universitaria (75-90 por cento), sabían escribir empregando a norma culta (53-70 por cento), e pasaron algunha etapa da súa vida fóra da súa rexión (63-72 por cento). Xeograficamente, a meirande parte procedían das provincias occidentais galegas e da rexión sueste brasileira. A distribución de homes e mulleres foi idéntica e o grupo de idade predominante foi o de entre 18 e 29 anos. Dito iso, cales foron as impresións?

En primeiro lugar, un 79,3 por cento de galegofalantes e un 71,4 por cento de falantes de brasileiro afirmaron que teñen ou xa tiveran a impresión de que a norma do seu idioma é artificial. En concreto, os aspectos do estándar que máis consideraron artificiais foron: o vocabulario, no caso do galego (80,6 por cento dos informantes), e a colocación pronominal, no caso do portugués (93,9 por cento dos informantes). Outras características, como a ausencia de gheada e seseo no galego estándar oral, ou o uso e conxugación de determinados pronomes (“nós fomos en vez de “a gente foi”) no portugués culto, foron tamén definidas maioritariamente como pouco naturais. Ademais, un 94,5 por cento de galegofalantes sinalaron que, en repetidas ocasións, xa escoitaran outras persoas criticando o estándar por consideralo artificial. Entre os dous grupos existe, polo tanto, unha percepción semellante acerca da suposta artificialidade da norma estándar.

Especificamente para os galegofalantes, preguntouse se o feito de ter unha norma recente, de hai unhas décadas, podía influír nesa impresión. Case o 70 por cento estivo de acordo ou moi de acordo con que “o galego normativo é percibido socialmente coma un invento recente”

Especificamente para os galegofalantes, preguntouse se o feito de ter unha norma recente, de hai unhas décadas, podía influír nesa impresión. Case o 70 por cento estivo de acordo ou moi de acordo con que “o galego normativo é percibido socialmente coma un invento recente”. Ademais, o 82,21 por cento dos informantes xa escoitou, cunha frecuencia media ou alta, a alguén dicindo que a norma está sendo modificada constantemente. Non obstante, só un de cada catro participantes está de acordo con esa última idea. Por conseguinte, o estándar galego é sentido maioritariamente coma “un invento” de escasa antigüidade, pero non necesariamente inestable ou cambiante. Aínda así, a idea de que non deixa de ser reformado é familiar para a mostra, con independencia da súa opinión.

En segundo lugar, preguntouse pola autenticidade da fala popular, definida como o uso informal ou espontáneo da lingua. Ao 53,3 por cento de galegofalantes e ao 74,1 por cento de lusofalantes resúltalles máis auténtica do que a variedade normativa. Esta impresión é maioritaria no caso galego, pero só lixeiramente, xa que un de cada catro informantes mostrou indecisión ao respecto. En cambio, si parece unha visión máis predominante entre os falantes de portugués, aos que tamén se lles pediu sinalar aquilo que mellor representa o “auténtico portugués brasileiro”. A opción máis votada foi unha canción do xénero Funk (posiblemente, o menos normativo do panorama musical) e o 62,6 por cento indicou exemplos de linguaxe informal. En liñas xerais, os participantes asocian a fala popular co concepto de autenticidade e pensan que representa mellor o seu idioma do que o estándar, especialmente os brasileiros.

Entre os galegofalantes, máis da metade considera que os medios públicos en galego falan de forma pouco natural

Outro dos resultados fundamentais, común nos dous grupos, foi a percepción dunha gran distancia entre a fala popular e o estándar. Un terzo dos informantes de ambos os idiomas pensa que a súa forma de falar é similar á norma. Non obstante, esa cifra descende a menos dun cuarto se se pregunta polos usos lingüísticos do entorno máis próximo (familia, amizades etc.). Agora, só o 10,9 por cento de falantes de galego e o 2,7 por cento de brasileiro afirman o mesmo en relación coa fala da maioría da poboación. Parece, polo tanto, que os falantes teñen unha concepción moito máis normativa dos seus propios usos lingüísticos que dos do seu círculo social ou da sociedade no seu conxunto.

Esa sensación de distancia maniféstase, sobre todo, á hora de valorar o uso institucional do idioma. Preto do 75 por cento de falantes de portugués cren que a lingua ensinada nas escolas é moi distinta a como é usada no día a día e o 86 por cento escoitou, polo menos algunha vez, que a materia de Portugués é demasiado complicada. De feito, case oito de cada dez pensan que a dificultade para escribir na variedade normativa é un problema xeneralizado no Brasil. Máis alá do sistema educativo, o 65 por cento concorda con que a norma “está moi lonxe da realidade lingüística do Brasil”. Nin un 10 por cento rexeita esta idea.

As actitudes de purismo lingüístico poden ser outro factor que alimente a sensación de distanciamento coa norma

Entre os galegofalantes, máis da metade considera que os medios públicos en galego falan de forma pouco natural. Sumado a iso, máis do 70 por cento cre que a RAG evita deliberadamente termos de uso cotián e incorpora outros “estraños ou alleos”. En consecuencia, as dúas mostras tenden a identificar a distancia coa norma non só como unha realidade particular, senón como unha situación xeral e visible en diferentes ámbitos sociais, como o sistema educativo ou os medios de comunicación. Se ben é esperable que existan diferenzas entre rexistros comunicativos (xa que non se fala igual nun bar que nunha aula) a percepción de afastamento co estándar destaca, neste caso, por ser moi acusada.

Outro tema consultado foi acerca de como era tratada socialmente a falta de proximidade fala popular-norma. O 70,2 por cento de galegofalantes e o 94,6 por cento de lusofalantes afirman que as formas non normativas son constantemente corrixidas e vistas como erros na fala, especialmente no ámbito educativo e mediático. Case 9 de cada 10 informantes do Brasil indicaron que, ao longo das súas vidas, xa foran corrixidos nalgunha ocasión por ese motivo. En conxunto, dous de cada tres participantes na enquisa afirmaron que o medo a seren xulgados por non dominar o estándar crea grandes inseguridades nos falantes. Incluso, na situación do galego, esas inseguridades poden implicar que se deixe de usar a lingua en público, como sostivo o 70,2 por cento dos participantes. Como resultado, as actitudes de purismo lingüístico poden ser outro factor que alimente a sensación de distanciamento coa norma.

Comprobouse como a percepción sobre o estándar que teñen os falantes de galego e brasileiro é moi semellante en varios puntos. Púidose medir a sensación, maioritaria nos dous grupos, de que a norma está demasiado afastada da lingua en uso no día a día. Unha impresión, ademais, que provoca un certo malestar e pode xerar inseguridades lingüísticas na práctica

Aínda que non era a intención do traballo, algunhas preguntas estaban dirixidas aos porqués da situación. Por un lado, o 75,24 por cento de falantes de galego concorda coa seguinte afirmación: “a norma do galego é cuestionada, en parte, debido á súa convivencia co castelán e aos prexuízos asociados ao idioma galego”. Por outro lado, o 76,58 por cento de falantes brasileiros confirman que “a desigualdade socioeconómica do Brasil condiciona significativamente o dominio do portugués normativo”. Sen dúbida, son impresións apoiadas por unha maioría dos participantes e que dan algunhas claves para a interpretación do problema.

Por último: ten que haber unha norma? É útil ter un estándar? O 90,6 por cento de falantes de galego e o 82,1 por cento de portugués confirman que si. Ademais, no Brasil sería necesaria unha norma propia e diferente da europea. En consecuencia, os resultados indican que as críticas dos falantes ao estándar (en concreto, á percepción de sentilo demasiado distante da súa propia fala) non implican necesariamente que queiran acabar con el. Unha ampla maioría defende a conveniencia de ter unha norma. O abano de causas que provocan esa impresión de distanciamento poden ser múltiples e, posiblemente, algunhas delas nin sequera se deban a como está elaborado o estándar en si, senón a como é percibido e utilizado. Pero, como o propósito do estudo non era entrar nos porqués da cuestión, ata aquí os resultados.

Conclusións

Comprender que leva a un falante a sentirse desprazado pola norma, e determinar se esa distancia é ou non insalvable serán tarefas moi útiles para o bo funcionamento das políticas lingüísticas

A modo de conclusión, comprobouse como a percepción sobre o estándar que teñen os falantes de galego e brasileiro é moi semellante en varios puntos. Púidose medir a sensación, maioritaria nos dous grupos, de que a norma está demasiado afastada da lingua en uso no día a día. Unha impresión, ademais, que provoca un certo malestar e pode xerar inseguridades lingüísticas na práctica. Destaca tamén como a noción de autenticidade é asociada habitualmente cos rexistros comunicativos máis informais e espontáneos.

Con certeza, comprender que leva a un falante a sentirse desprazado pola norma, e determinar se esa distancia é ou non insalvable serán tarefas moi útiles para o bo funcionamento das políticas lingüísticas. Noutro sentido, é relevante ter en conta que esta problemática non se limita a un tipo concreto de linguas, senón que pode presentarse de xeito similar en realidades sociolingüísticas aparentemente moi dispares. De feito, como se puido analizar, é unha cuestión que atravesa océanos e conecta a lingua minorizada dun verde recanto da Península Ibérica co “idioma global” do país da Bossa Nova. 

Bibliografía

• Dubert-García, F. (2005). “Interferencias del castellano en el gallego popular”, en Bulletin of Hispanic studies, 82 (3), pp. 271-293. https://investigacion.usc.es/documentos/5d1df6d429995204f7679bd3.
• Lagares, X. C. e Monteagudo, H. (2017). “Norma e autoridade linguística no galego e no português brasileiro”, en Labor Histórico, 3 (2), pp. 28-45. https://revistas.ufrj.br/index.php/lh/article/view/17151206/lh.v3i2.17124.
• Lucchesi, D. (2015). Língua e sociedade partidas: a polarização sociolinguística do Brasil. São Paulo: Contexto.
• Observatorio da Cultura Galega. (2011). A(s) lingua(s) a debate. Inquérito sobre opinións, actitudes e expectativa da sociedade galega. Santiago de Compotela: Consello da Cultura Galega.
• Pagotto, E. (1998). “Norma e condescendência; ciência e pureza”, en Línguas e Instrumentos Linguísticos 1 (2), pp. 49-68. https://periodicos.sbu.unicamp.br/ojs/index.php/lil/article/view/8663583.
• Ramallo, F. e Rei-Doval G. (2015). “The Standardization of Galician”, en Sociolinguistica International Yearbook of European Sociolinguistics 29 (1), pp. 61-81. https://www.researchgate.net/publication/284930334_The_Standardization_of_Galician.