Os fillos como ferida. Como fenda que racha a vida. A xuventude. E máis nun contexto de precariedade laboral, social e vital. Desa consciencia nace Lumes, o novo poemario de Ismael Ramos, editado por Apiario. No que volven atoparse, como en obras anteriores do mesmo autor, a vida e a morte. O amor e a enfermidade. No que a falsidade dos discursos hexemónicos sobre os lazos familiares ou a maternidade é cuestionada. No que o político volve revelarse, como en tantos outros poetas galegos actuais, desde o cotiá.

Xa se di no libro que unha primeira versión de O grande pecador fora premiada co Xuventude Crea e publicada despois en Luzes. Cando comezou a escrita de Lumes?

Foi un libro xestado moi lentamente, en realidade. E si, decidín facer explícitos os datos ao final do libro. Hai un poema do que fixen unha primeira versión no 2012. Os últimos poemas son do 2016. No 2012 rematei de escribir un poemario que presentei a algúns premios, mais non houbo sorte. Deixeino de lado mais quedei con algunhas ideas que xa estaban nel.

"O meu blog, Interferencias, axudoume a levar a miña voz poética a outro lugar"

No 2013 comecei outro libro, nun momento no que tiña moi activo o meu blog, Interferencias, que penso que axudou a levar a miña voz poética a outro lugar, pero este libro tampouco acabou de callar. Xa no 2014 escribín, moi rápido, Os fillos da fame. Non contaba con volver publicar un libro ata pasados uns anos, pero unha vez publicado Os fillos da fame comecei, con calma, a volver traballar no libro de 2013. Mudei cousas, escribín textos novos… ata que de repente vin todo xunto e pareceume que estaba rematado. Foi unha sorpresa para min mesmo…

Poida que se note que polo menos parte dos poemas están máis traballados que en Os fillos da fame. Os máis curtos, por exemplo.

Pode ser, si, porque Os fillos da fame escribino dun tirón, en dous meses. Despois a construción, a estrutura, ten moito de engarce, pero como poemas individuais, en Lumes están máis traballados. E si, gústame especialmente traballar os poemas pequenos.

Por que se chama Lumes? Un dos versos di “Coma lumes. Sós e brillantes”.

Por varias razóns. Unha está recollida nese verso, e quedou moi reflectida no deseño do libro feito por Apiario. Son estrelas, pero non é unha constelación. É un ceo estrelado, puntos de luz sen forma predeterminada. Xeometrías que nós mesmos temos que crear, dando forma ás estrelas ao ollalas desde a distancia. Ao mesmo tempo, o lume é fascinante como símbolo: é a calor, o fogar, algo que nos atrae pero que tamén pode danarnos moito. A vida que pode facernos dano.

"O lume é fascinante como símbolo: é a calor, o fogar, algo que nos atrae pero que tamén pode danarnos moito"

Iso ten relación co contido. Os fillos como cicatrices. Como froito da ferida. A consciencia de ser, para os pais, ferida. As feridas que nos marcan estaban xa nos teus libros anteriores. Só que en Os fillos da fame non falabas da túa familia, ou non só. Que é a ferida en Lumes?

Iso que dis: a presenza incómoda dos fillos. Un fillo pode ser moi desexado, moi querido, moi buscado, ou non, pero é sempre unha ferida no sentido de que supón unha diferenza moi grande entre un antes e un despois del. Todos partimos dunha ferida orixinal, a do embigo: a cicatriz que nos une á familia. E ademais somos ferida na vida dos pais, como dicía. Ademais diso, os fillos medran co mito dos pais. Así, por unha banda temos a gran ferida que supoñemos na vida dos pais e pola outra os pais na nosa vida como mito. Todo iso implica moito e penso que, no libro, o que hai é unha constatación de como se asume.

“Un fillo pode ser moi desexado, moi querido, moi buscado, ou non, pero é sempre unha ferida”

Pasar de pensar que ser fillo é algo natural e nada máis a pensar que ser fillo supón romper a normalidade na vida dos pais ten implicacións. Antes de nacer nós, os nosos pais xa existían. É algo evidente, mais sobre o que non reflexionamos. Para min é imposible non facelo. Penso que a maioría da xente non se enfronta a isto ata o final, cando os pais son moi maiores ou cando están enfermos… Aí rómpense o rol, xa non son eles os que coidan de nós.

Comeza o libro falando, precisamente, de enfermidade e da escrita como resistencia. Non como “terapia”. Por que?

Hai unha frase da escritora Fleur Jaeggy que anotei hai tempo porque me gusta moito: a resistencia é un xeito de disciplina. Para min a escrita é iso: disciplina e resistencia. Se na primeira parte do libro falo de enfermidade e da escrita como resistencia, e non como terapia, é porque é así para os escritores que admiro. A escrita non cura e ademais pode enfermarte, facerche moito mal. Para min, é o meu xeito de atopar o meu lugar no mundo. E de incidir no contexto que me tocou vivir. E non quero soar romántico…

“A escrita non cura e ademais pode enfermarte, facerche moito mal”

Pois si que acaba de soar un pouco romántico.

Non é romántico. Como incidir no contexto se poden saír miles de persoas á rúa e non incidir no contexto? Pero si é o meu xeito de situarme no mundo, no contexto, e agardo que o que escribo poida dicirlle algo a outras persoas sobre o lugar que ocupan. Penso, nese sentido, que a escrita é útil.

En Os fillos da fame todo se xogaba arredor dos pares amor/morte e desexo/enfermidade. En Lumes a morte está moi presente. Pero é máis real. Con velorio incluído, cos seus rituais. Por que?

No libro hai dous funerais, que representan dous funerais que me tocou vivir. E así están no libro, nesta sociedade na que a morte está tan desnaturalizada. Eu era a primeira vez que me vía nesa situación. Ante a perda de persoas tan próximas, ves claro que a morte está aí, como algo físico. Respecto ao libro anterior, a morte xa non é un símbolo, non ten esa entidade cotiá, real, como dis. Interesábame a fisicidade: a parte física do ritual. Por exemplo, por que as mulleres rezan o rosario no tanatorio cada hora? Parece que porque é como unha ladaíña para calmar a dor das persoas que sofren a perda.

“Ante a perda de persoas tan próximas, ves claro que a morte está aí, como algo físico”

“Non é o sangue o que celebramos”. E “eles non entenden que non é a terra o que busco, senón a verdade”. O libro fala de sangue, de terra. Quizais cun sentido crítico coa idea hexemónica sobre a filiación como un vínculo de sangue. Biolóxico, xenético.

Por aí vai, si. Poderiamos dicir, si, cun sentido desmitificador dos lazos familiares, no sentido de que son, en realidade, algo socialmente construído. Por iso o de non é a terra o que busco. Porque, se deixamos de lado as relacións sociais e económicas, que nos queda? En que se basean, realmente, os lazos familiares? O concepto de verdade interésame moito, tamén, neste libro. Olvido García Valdés, que é unha escritora á que admiro, di que o poema é o lugar no que non se minte.

“Parto desa idea, de que o poema pode ser un lugar no que non se minte, e ao mesmo tempo un xeito de colocarnos no mundo”

Parto desa idea, de que o poema pode ser un lugar no que non se minte, e ao mesmo tempo un xeito de colocarnos no mundo. En relación con iso está a idea da voz poética. Esa tendencia a colocala fóra de nós, segundo esa na miña opinión falsa obxectividade. O lector sabe que iso non é posible. Pois nese lugar intermedio en que se coloca a voz, pódese tentar contar a verdade, como unha revelación que será individual, pero en toda revelación individual hai algo de colectivo, algo que pode achegarlle algo ao común. O poema pode ser unha ferramenta para chegar a algún tipo de verdade. Se non crese iso, non escribiría. Con iso ten relación tamén a cita de Annie Ernaux que abre o libro. Que se refire á idea de que a verdade nos está vedada ata a morte. Eu estou de acordo con ela: crer iso é unha inxenuidade.

“O poema pode ser unha ferramenta para chegar a algún tipo de verdade. Se non crese iso, non escribiría”

Fronte á posmodernidade. Agora está de moda falar de posverdade.

Eu penso que estamos xa nun momento crítico con todo o pensamento da posmodernidade. Pero sorpréndeme como triunfou na Universidade. A parte dos meus profesores parécelles o a última tendencia en pensamento. Como se non se avanzase nada, cando en realidade é un proxecto non só de crise, senón xa do século pasado.

Dicíasme nunha entrevista anterior que o corpo é fundamental na túa escrita. Que escribías desde o corpo. Nese sentido, o corpo volve estar moi presente neste libro. As mans da avoa, por exemplo, dan de comer pero tamén matan animais.

O corpo nunca foi metáfora na miña escrita. Teño a certeza de que o corpo é o único lugar desde o que acceder a todo, desde o que estarmos. Neste libro vou máis alá, no sentido de ver como os corpos se relacionan coas demais fisicidades. O corpo é o que nos dá todo, somos corpo, pero o corpo tamén ten a capacidade de quitarlles a vida a outros seres, e a nós mesmos. E depender diso, desa realidade, é unha arma de dobre folla coa que temos que aprender a vivir. Ademais, é o único lugar desde o que podemos transcender. Quero dicir, que para pensar máis alá, o primeiro é saber o lugar onde estamos. E só podemos pensar desde o corpo.

“O corpo nunca foi metáfora na miña escrita. Teño a certeza de que o corpo é o único lugar desde o que acceder a todo, desde o que estarmos”

E non me refiro á relación que temos co noso corpo, senón á consciencia de sermos corpo, de que pensamos todo a través do corpo. Con iso tamén se relaciona a idea de obxectividade da que falabamos antes. Non podemos saír dos nosos corpos, das nosas cabezas, non podemos ser obxectivos, pero non por iso temos que renunciar a crer que podemos acadar verdades. Ao contrario do que sostén o pensamento posmoderno, que eu penso que sentou moita cátedra na tradición poética en Galicia.

No libro anterior falábase do temor á enfermidade como posible anuncio da morte. A aceptación da morte pola xente de mar, que tan de perto vive con ela. En Lumes tamén hai medo. A crenza no pecado para ter algo que temer, por exemplo.

O medo está presente no libro de distintas maneiras. O medo á morte como algo necesario porque constata que a morte está aí e é real e é próxima, que é algo que transmite tamén a idea de pecado: a idea de pecado está aí para que temamos a morte. O medo está aí para facernos saber que a morte existe, que é parte da vida. Cara ao final hai tamén unha especie de redención a través do medo: como ter medo pode servir para salvarnos, para facer que sigamos vivos. Coma a ferida, que está aí para constatar que a morte está aí.

“O medo está aí para facernos saber que a morte existe, que é parte da vida”

Hai moitos animais no libro. Galiñas sobre todo. E tamén está Iocasta. Por que?

Está ben a relación que fas. Hai peixes, galiñas, galos… que forman parte da memoria, e da memoria do traballo da miña familia. Os animais déronlle de comer á miña familia e forman parte do meu imaxinario infantil. A galiña pode verse, tamén, coma un símbolo de resistencia. Parece que estamos destinados a esquecer o rural. Eu mesmo fun educado para crer que a forza de traballo que podo ofrecer nunha empresa é máis útil que a que podo ofrecer para criar e matar galiñas.

“Eu mesmo fun educado para crer que a forza de traballo que podo ofrecer nunha empresa é máis útil que a que podo ofrecer para criar e matar galiñas”

Mais, por moito que a gandería de vacún estea cada vez máis automatizada, por moito que a cría do porco vaia quedar esquecida ou só convertida nunha atracción para hipsters, sempre vai quedar un resquicio, que son as galiñas: moi produtivas e fáciles de coidar. En canto a Iocasta, había outros nomes que fun eliminando. Pero o de Iocasta tiña que quedar. Non é que eu saiba moito de literatura clásica, pero si hai algo que me atrae: as estruturas, os xeitos de conceptualizar… Iocasta morre cos fillos e sen eles. Era unha maneira de falar da relación dos fillos cos pais e dos pais cos fillos. Ela consegue permanecer, coma as galiñas.

“Todos estamos aquí para ser ridículos”, di un dos versos. Por que?

Todo o libro está dedicado a miña irmá. Chegou un momento no que ela ía deixar de ser a persoa que eu coñecía: era adolescente, estaba cambiando. Eu temía deixar de coñecela, e tamén escribín este libro para ela para achegarlle o que penso sobre a complexidade das relacións familiares. Ese poema do que falas non é o mellor do libro pero está escrito con moita sinceridade. E, a través da miña irmá, recoñecer movementos propios. Tamén digo que só cando consiga odiarnos poderá querernos. Porque só podemos amar de verdade as persoas cando coñecemos, tamén, o peor delas, a parte fea. E iso tamén é un xeito de violentar esa falsidade dos lazos familiares. Se non están construídos na verdade, só quedarán en convencións ou nas razóns que sexan, pero falsas.

“Só podemos amar de verdade as persoas cando coñecemos, tamén, o peor delas, a parte fea”

“Pero ti sabes que xa é imposible, que ningún amor nos salva”, di o poema que imaxina a nai solteira, ollando unha parella pola fiestra.

A nai de nova, que mira a parella de noivos. Os fillos cambiarán a vida da parella. E eu penso que a clave para resistir, aquí, é a intelixencia. Non ese discurso da felicidade, que é outro dos enganos desta sociedade. Fronte á obriga de ser felices todo o tempo, de resultar atractivos aínda que esteamos mal, a intelixencia para sobrevivir a todo iso, para seguir adiante, que si recoñezo en miña nai.

“Fronte á obriga de ser felices todo o tempo, de resultar atractivos aínda que esteamos mal, a intelixencia para sobrevivir a todo iso”

A nai dos poemas vai perdendo a súa xuventude na crianza. Nese sentido, o libro pode conectar cos debates actuais sobre a maternidade. Coa revisión da visión edulcorada sobre a maternidade. Só que ti a enfocas desde o punto de vista do fillo.

É que é evidente. Miña nai tívome de moi nova, pero é que ademais de coidarme tiña que traballar coma unha escrava. E había esa obriga, para as mulleres, de ser boa nai e traballar todo o día. A súa vida, a súa xuventude, quedou truncada. Non había outra. Eu agora teño un traballo precario, pero meus pais nunca coñeceron outra cousa que a precariedade. Eu lembro como miña nai ás veces non podía xogar comigo -mesmo quedaba durmida- porque estaba demasiado cansa de traballar. Como fillo, ves iso. É obvio. Pero eu penso que a maioría da xente é unha reflexión que vai postergando, ata que ten que levar os pais ao xeriátrico ou están xa moi enfermos.

"As nais dos 70, dos 90 e as de hoxe. Agora igual estudou un F.P., pero vai seguir tendo traballos precarios. Avanzou a sociedade niso? Eu creo que non"

As nais dos 70/80 non o tiveron nada doado, non. E que unha nena se percatase da realidade tampouco é tan raro.

As nais dos 70, dos 90 e as de hoxe. Agora igual estudou un F.P., pero vai seguir tendo traballos precarios. Avanzou a sociedade niso? Eu creo que non. E vale que eu podo falar da miña familia para enfrontarme aos fantasmas propios, pero falar do contexto social, económico e político no que xorden situacións como a que eu vivín non é baladí. É obvio que o íntimo é político. Máis obvio que nunca. Como para que despois me veñan dicindo que escribín un libro confesional no que falo da miña familia, que é algo que me temo que pode pasar. O que pasa é que se falas de clase traballadora sen citar un filósofo e sen usar a expresión forza de traballo, se a túa poesía fala desde o cotiá e é narrativa... , xa che din que non é política, que é confesional.