Un home. Uns pinceis –cabeza abaixo-. Unha foto na parede. Un libro -de San Pirolampio- na mesa. Un monicreque deitado sobre os libros. É só –e non é pouco- un retrato de Kukas, feito polo seu amigo Yayo Cabezas. Mais podería considerarse unha moi aquelada imaxe do artista case total que é o retratado: Marcelino de Santiago Viqueira. Ademais de mestre –maese- dos múltiples oficios do titiriteiro -a súa máis coñecida faciana artística- Kukas é pintor, fotógrafo, escultor, poeta, escenógrafo… Poucos paos lle restan por tocar –e algún instrumento musical tamén toca, por certo-.

A tradición galega, -de Castelao a Dieste ou Díaz Pardo-, as vangardas de primeiros do XX e un espírito libertario son algúns dos elementos que se amálgaman para conformalo como creador. A Mostra Internacional de Teatro Cómico e Festivo de Cangas vén de recoñecer a súa compañía, Monicreques de Kukas, co Premio Xiria á Labor Teatral. Que son xa máis de 40 anos desde aquel día no que, falando coa xente da comisión de festas da Feira do Queixo de Arzúa, se comprometeu a montar un espectáculo de marionetas –daquela aínda non se chamaban monicreques- para as crianzas. Porque –saíra naquela conversa-, que había entón en galego para nenos e nenas? 

A Mostra Internacional de Teatro Cómico e Festivo de Cangas vén de recoñecer a súa compañía, Monicreques de Kukas, co Premio Xiria á Labor Teatral

‘Fabanola e o televexo’ –unha crítica a unha sociedade hipnotizada pola televisión- fora a primeira montaxe, o 4 de marzo de 1979 en Arzúa. “O desenvolvemento artístico da miña xeración”- escribe Kukas no catálogo da exposición ‘Os Monicreques de Kukas. 20 anos facendo teatro con marionetas’, de 2007- “produciuse a trancas e barrancas, entre a improvisación e a aprendizaxe autodidacta, cunha linguaxe que estabamos a inventar aos poucos”. 

No teatro non foi menos, e máis aínda no de bonecos. Eran escasos entón os textos en galego para teatro de tiruleques. E Kukas lanzouse a facelos –uns, todo hai que dicilo, mellores, e outros peores-. Igual que foi aprendendo a manipular e a construír monicreques –antes xa facía máscaras-. Hoxe agradece o galardón da Mostra de Cangas. “Recoñécennos 40 anos de traballo”, di. Nun dos xeitos de facer teatro en Galicia que non é, quizais, un dos que colleitan máis condecoracións –simbólicas-. 

Mais Kukas fora sempre, se cadra, un pouco titiriteiro –no único sentido con xeito da palabra, o de artista nómade e polifacético-. “Con 9 ou 10 anos facía teatro e cine no Seminario Menor”, conta. De adolescente facía pantomima e tiña un grupo de teatro afeccionado. Fixo tamén, entón, a súa primeira exposición de pintura. E tocaba a gaita, e escribía, e facía fotos: na súa mocidade, Compostela era un fervedoiro cultural. Era o solpor da ditadura e había tanto por facer… 

Parte daquela enerxía cristalizou nun grupo “rupturista e vangardista”, de cando –palabra de Anxo Rei Ballesteros- “a vangarda non estaba domesticada pola industria cultural”

Parte daquela enerxía cristalizou nun grupo “rupturista e vangardista”, de cando –palabra de Anxo Rei Ballesteros- “a vangarda non estaba domesticada pola industria cultural”. Chamábase Fato de Oniristas Galegos (FOGA) e trataba de “combater a somnolencia” social –palabra, tamén, de Rei Ballesteros, recollida no catálogo do proxecto de Anxo Rabuñal ‘O lado da sombra. Sedición gráfica e iniciativas ignoradas, raras ou desacreditadas entre 1971 e 1989’-. O FOGA –como a Transición, segundo se mire- non tivo, porén, demasiado éxito –admite Rei Ballesteros nesta mesma publicación-, pois de Franco pasouse a Fraga. 

Mais alí quedaron algúns alicerces para a insurrección contra a cultura oficial que agromaba, e que despois deu lugar á pax cultural fraguiana. O FOGA teceu diálogos co surrealismo, ou co dadaísmo, para, -di hoxe Kukas, “romper con todo o establecido”, nun tempo no que había “unha represión moi forte”, censura institucionalizada e sistemática… Facían o que entón chamaron happenings, e na actualidade denominaríamos accións ou performances. “Era un arte gamberro, moi besta. Saiamos a rúa para facer o que eran metade cadros, metade panfletos. O obxectivo era que a xente o pasase ben e que reaccionase ante o que estaba pasando”, lembra Kukas.

Unha arte de vocación irredenta, coma o que facía Kukas tamén fóra do FOGA. Naquel tempo, no tardofranquismo, “e tamén ao principio da democracia, empezaba a facerse unha arte moi oficialista. Había certos artistas, certo tipo de pintura, que eran tratados case como un dogma. E despois iso continuou na Universidade, onde che ensinaban a repintar o que xa estaba pintado”, sinala. As pinturas de Kukas –máis expostas ao público en bares ca en galerías ou museos- ateigan a súa casa. Da paisaxe ao bodegón. Do arlequín ao retrato…

“Non tes que ter un estilo, unha ‘línea’ artística. Iso, para min, é unha mentira. Iso será que che falta imaxinación e que tes que acabar copiándote a ti mesmo”

A arte –sinala- “ten moitas pólas, e todas as pólas son válidas. Se quero dicir algo político, podo usar máis a figuración ou un realismo fantástico. Se teño que dicir algo íntimo, podo usar a abstracción. Pero a miña pintura cambia. Non quero quedar na monotonía, no aburrimento, porque non se trata de ser un funcionario da arte. Non tes que ter un estilo, unha ‘línea’artística. Iso, para min, é unha mentira. Iso será que che falta imaxinación e que tes que acabar copiándote a ti mesmo”. “Sempre pintei –dixera momentos antes- “o que me deu a gana”. Con diferentes “estilos”, aínda que si hai temas que se repiten, que deixa e aos que despois volta… “Fago series”, di.

Algo semellante acontece coa súa fotografía. Anxo Rabuñal adoita cualificalo como “pioneiro” da fotografía no país. ‘Galicia máxica. Foto-pinturas de Kukas’ é o título do catálogo dunha exposición que fixera Kukas a finais dos 80, co –efémero- Goberno tripartito. “Eran fotos grandes e coreadas, aínda que no libro saen case todas en branco e negro. Podía ter collido un tema concreto, pero non me apetecía. Por iso hai distintas cousas”. 

Mais o máis relevante é que, cando Kukas e outros –poucos- fotógrafos da súa xeración comezan, a fotografía non gozaba de moita consideración como arte. “Eu mesmo, cando me puxera a estudar fotografía –antes non coñecía as fotos de Man Ray, por exemplo- de repente decatárame que aquilo podía ser arte. Facía exposicións para dar a coñecer a fotografía como arte, e a verdade é que á xente gustábanlle, aínda que tamén che dicían que non meterían un peso niso”, salienta.

Hai cor, fotomontaxe, distorsión da imaxe… en ‘Galicia Máxica’. Pegadas das vangardas históricas. E hai un ollar –sobre todo nas primeiras recollidas neste catálogo- que é o mesmo que mostran parte das fotografías máis recentes de Kukas. Un estudo do detalle. Do fragmento. Do extraordinario do cotián. Do que nin poderiamos ver se non temos os ollos ben abertos. 

“Gústame a microfotografía. Buscar formas na natureza que son case como antropomórficas”, sostén Kukas.

“Gústame a microfotografía. Buscar formas na natureza que son case como antropomórficas”, sostén Kukas. Unha rocha na praia que debuxa unha cara, por exemplo. Facer, en fin, abstracción coa cámara. A partir do que a natureza brinda. “A fotografía antropolóxica está ben para coñecer o noso pasado, e é bonita, pero a min non me interesa. A min gústame pasear e encontrar cousas. Encontrar formas, composicións. Trátase de saber ver, saber mirar. Atopar unha nova forma de ver un elemento. Dicía Man Ray que non ía pintar o que podía fotografar, nin fotografar o que podía pintar. A foto como a memoria no espello, dicía tamén”, engade. 

Da foto coma memoria fala tamén Kukas en ‘Galicia Máxica’. E coa memoria –desde outra perspectiva- ten tamén moito que ver o seu traballo cos monicreques. E das máscaras. No que ecoa a tradición carnavalesca galega. “Sempre me gustou moito o Entroido, as caretas, ese mundo fantástico… A máscara é o reflexo da vida: a carauta que levamos… Por iso tamén pinto arlequíns, que son a máscara que ri de nós, da sociedade…”, indica. 

Como anécdota, lembra cando a xente se lle achega para dicir que viu uns fantásticos monicreques en Praga ou Viena. A mesma que nunca vai velos en Galicia. “É que a cultura galega, non toda, pero a cultura oficial, é moi paleta”, sentencia. E promete non matar a mensaxeira por reproducilo, se houbese protestas. Non hai problema agora, 40 anos despois, para ver espectáculos de monicreques en Santiago e no resto de Galicia. Mais si o había cando o que quedara dunha tradición galega foran as poucas lembranzas de Barriga Verde e pouco máis. 

“É que a cultura galega, non toda, pero a cultura oficial, é moi paleta”

“E grupos de guiñol que viñan facer espectáculos sobre a bruxa, o demo e ao final a bomba atómica que os mataba a todos”, destaca Kukas. Quedara, iso si, a tradición das feiras: a muller barbuda, a maxia… A mesma, seguramente, que Díaz Pardo tería presente ao facer os seus cantares de cego. Cando Kukas e os seus compañeiros comezan a facer espectáculos de monicreques, nin a propia palabra foi sempre ben aceptada. “Había a quen ‘monicreques’ lle soaba mal”, di. Tampouco era doado facer teatro en galego. “Unha vez que iamos facer un espectáculo na Coruña en María Pita, acaban mandándonos a un barrio porque en galego alí seica non podía ser”, lembra.

Co tempo, Monicreques de Kukas foi introducindo novas técnicas –das luvas ás variñas. por exemplo- e elementos en escena, coma os bonecos de verdade: os actores e actrices. Tamén foron mellorando –e seguirán, nun proceso que sempre se pode e se debe perfeccionar- os xeitos de manipulación dos monicreques, introducindo o propio Kukas algunhas innovacións ao respecto –con Baltasar Patiño desenvolveu técnicas novas-. O seu encontro con Paco Peralta foi decisivo na súa aprendizaxe do oficio de creador de monicreques. Mais –xa o lembra el-, a súa compañía –na que o acompaña desde o principio Isabel Rei- non fai só bonecos. Tamén escenografías, por exemplo, ou atrezzos, máscaras e carteis. “O que agora se chama instalacións non son máis que escenografías con bicho dentro, como dicía Xan Cejudo. Con actores, quero dicir”, sinala. Como escenógrafo colaborou, entre outros, con Roberto Vidal Bolaño.

Kukas traballou moito tamén no seu día na restauración dos cabezudos de Santiago –que tan ben locen agora-, implicándose na súa mocidade na recuperación de festas populares compostelás –o Entroido con caretas e carrozas entre elas-. Bota algo de menos, de feito, o Santiago dos 80, “aquela cultura estudantil tan involucrada na vida social da cidade. Aquí si que houbo unha Movida cultural, máis espontánea que outras ás que lles botaron cartos enriba para manexalas nun determinado sentido. O mundo estudantil perdeuse como referencia para a cidade. Agora está todo institucionalizado”, comenta. 

“Cando se oficializa todo acábase co potencial artístico de Galicia”

“Todos colaborabamos con todos” – a revista Coordenadas foi un dos froitos daquel intercambio-. “Se había cartos ben, e se non os había, pois tamén. Porque se facían as cousas polo país. E había moita xente válida, en todo. Pero cando se oficializa todo acábase co potencial artístico de Galicia”, asevera. Pon como exemplo “despropósitos” coma un CGAC “que non fai cidade” ou os investimentos multimillonarios en macroespectáculos. “Que me dean a min os 100 millóns de pesetas que lle deron a Els Joglars, a ver se non monto un pasarrúas tan bo ou mellor ca o deles”.

Non había cultura en galego institucionalizada cando Kukas e os seus compañeiros de xeración comezaban a facer teatro. O que había –afirma- era “compromiso”. Facíase –resume- “un teatro con conciencia nacional”. Non “nacionalista”, aclara –e de feito el entón estaba na CNT- senón “feito en Galicia e con alma galega. A universalidade ía de aquí para o mundo, quero dicir, que non era universal porque se copiara aquí o que se estaba facendo no mundo. A arte é universal, e a arte galega é universal”, explica, remitindo, aínda sen pretendelo, a Castelao ou Díaz Pardo, coa súa procura da universalidade a partir do propio, porque o propio non é o oposto do universal. 

Kukas produciu, tamén, moi variados tipos de textos. Dalgunhas propostas didácticas para crianzas a outras máis gamberras –coma a que puido verse no cabaré do último Titirideza-. Mais aí si que fai autocrítica. “No teatro para adultos, nunca fomos tan irreverentes como puidemos ter sido. E aí si que me arrepinto”, asegura. Tamén levou a escena textos de Blanco Amor, de Cabanillas –volvendo á tradición galega, tantas veces esquecida, de monicreques-. “É unha parvada” –apunta-“dicir que non hai tradición. Hai textos de Lorca, de Valle-Inclán, de Blanco Amor… E Dieste, Lugrís Vadillo, etc, fixeron marionetas”. 

“No teatro para adultos, nunca fomos tan irreverentes como puidemos ter sido. E aí si que me arrepinto”

Da colaboración con institucións galegas –coma o Auditorio de Galicia, a Real Filharmonía de Galicia, o Consorcio de Compostela, o IGAEM (hoxe Agadic) - e non galegas –coma o Teatro Arriaga ou a Sociedad Estatal de Conmemoraciones Culturales- saíron espectáculos de maior formato. Nese sentido, un dos máis grandes –e, polo momento, irrealizados- proxectos de Kukas é a creación, en Santiago, dun museo-teatro de monicreques, que sexa ao mesmo tempo un museo da marioneta galeg e un espazo para a produción e a representación de espectáculos. “Nós temos moitísimo material: os bonecos de case 50 montaxes que fixemos, as escenografías, etc. Fixemos unha exposición polos 25 anos no Pazo de Congresos e ocupamos toda a parte de arriba…”, asegura. 

Monicreques de Kukas fai bonecos novos para cada espectáculo. E este é un dos labores –aínda que non o único- nos que Kukas amosa a súa pericia como escultor. “Eu sempre fixen escultura. As marionetas son unha das formas escultóricas máis importantes que existen, xa desde a antigüidade: os Deuses gregos eran esculturas articuladas, na Idade Media fanse esculturas móbiles, no Dadá fanse esculturas móbiles. Unha das función do museo das marionetas debería ser dar a coñecer a marioneta como obra de arte”, sostén. Mais Kukas tamén fai escultura, alén dos tiruleques, con distintos materiais, coma a madeira. 

A libraría Nova Niké, en Santiago, vén de abrir unha exposición de Kukas na que poden verse o seu Retábulo de San Pirolampio, As tres Grazas e As Tres Idades da Vida

A libraría Nova Niké, en Santiago, vén de abrir unha exposición de Kukas na que poden verse o seu Retábulo de San Pirolampio, As tres Grazas e As Tres Idades da Vida. Relevos en madeira policromada nos que, como el mesmo di, se mesturan a figuración co simbólico. Como, en xeral, en toda a súa escultura, tamén nos bonecos. Para ser un artista total, ao xeito renacentista, a Kukas faltábanlle quizais a literatura e a arquitectura. Da segunda, a escenografía algo pode ter. E, da primeira, Kukas algo tamén practica, pois escribe poesía –ademais de textos teatrais-. Ten poemas publicados en revistas e un libro de poemas –autoeditado- para nenos e nenas, ‘De trebellos, perellos e fedellos”. Aínda que fedello, se cadra, non o hai máis ca el. 

Para celebrar o seu 40 aniversario, Monicreques de Kukas montou o espectáculo ‘Arlequina’, que puido verse, entre outros lugares, na Mostra de Cangas. “Somos once no escenario, máis dous técnicos. Case parece un espectáculo do CDG, polo tamaño. Son case todos xente que traballara xa con nós”, explica Kukas. Membros de Zoar Ensemble, Trécola, Alakrán, e Jorge Casas, Miguel Cabaleiro e Larraitz Urruzola. Traballo actoral, pantomima, maxia, títeres e música en directo. Un despregue de recursos para contar a historia da marioneta Arlequina, que emprende unha viaxe en compañía dun estrafalario titiriteiro, que é Kukas. E que ten cousas de Kukas. Como unha imaxinación que si se mantén irredenta. Aínda que os tempos mudasen e as cousas non sexan coma as soñou co FOGA. Cando eran novos e non había nin institucións, nin un peso, nin importaba –aínda-demasiado. Mais si moita vontade. Coma agora. Coma sempre.