Que un alcalde acusase a un coñecido axente de espectáculos de chantaxealo se non lle contrataba as festas enteiras a cambio de levarlle unha famosa orquestra foi un dos casos que fixeron que a faciana escura do mundo das verbenas saltase aos medios. Iso, e a relación dalgunhas orquestras co branqueo de diñeiro procedente do narcotráfico, con impagos a Facenda, con comisións ilegais… Todo isto e mais, de fondo, a denuncia dunhas condicións laborais extremas, atópase na novela Derradeiro bis en catro-corenta, de Tomás González Ahola. Unha ficción superada, como tantas outras, pola realidade. 

Fuches músico de verbenas. Quixeches contar, entón, a túa experiencia neste libro?

Traballei nas verbenas en verán dos 16 aos 26 anos, do ano 97 ao 2007. Paguei a carreira así. Tocaba a guitarra. Coñecín, así, ese mundo por dentro. Meu pai tamén fora músico de verbenas, ademais. Eu escoitaba moito aquilo de “isto había que escribilo nun libro”, e por iso quixen coller o testemuño…

Citas, na novela, a Operación Orquestra. A relación do mundo das verbenas coas comisións ilegais, branqueo de diñeiro, evasión de impostos… Cadrou no momento en que estabas a escribir? Tamén hai nomes que lembran persoas reais.

Despois de publicar o libro aínda se desencadearon máis cousas. O libro está feito con retallos de realidade. Hai personaxes que se corresponden claramente con persoas reais, outros inspirados en varias persoas, outros inventados… Aínda que está todo moi simplificado, porque é máis complexo. E si, cadrou o proceso de escrita coa Operación Orquestra.

"O representante faiche mudar a tecnoloxía, ter un determinado repertorio… porque senón non consegues datas"

O que si describes é o xeito de control do mercado polos axentes, que obrigan as orquestras a renovar equipos, -que lles venden eles mesmos-, ou a ter certa estética se queren traballar, porque senón fican sen actuacións…

Iso é, basicamente, o que acontecía. É a historia sucia do mundo as verbenas. Foi o que vin, e tamén o sabía por meu pai. Foi nos 90 cando comezou a febre dos escenarios móbiles. Foi Lito quen comezou a tirar por iso: primeiro non eran escenarios hidráulicos, eran de ferros… Despois viñeron os hidráulicos, os primeiros accidentes… O escenario da Panorama podía durar dous anos, despois pasaba a outra orquestra... Así naceron a especulación tecnolóxica e a transformación do traballo das orquestras nun espectáculo. O representante faiche mudar a tecnoloxía, ter un determinado repertorio… porque senón non consegues datas, porque eles controlan o mercado. O resultado é que as orquestras, moitas delas, deixaron de facer música para facer espectáculos de luces e saltos.

E as comisións ilegais e os problemas con Facenda? Facenda reclamoulle a Lito moitos cartos por non pagar o IVA, non reter o IRPF…

Si, o último que souben de Lito é que lle deu un infarto cerebral tras os problemas con Facenda. É unha estrutura piramidal na que fan de mediadores os representantes de zona. Os axentes non só venden o traballo da orquestra: lévano todo eles. Encárganse da cartelería, foguetería… de todo. As comisións de festas non teñen que facer nada. E maneiras de cobrar comisións ilegais hai. O representante de zona dille á comisión, por exemplo, que son 4.000 euros, cando en realidade son 3.000.

"O representante de zona dille á comisión, por exemplo, que son 4.000 euros, cando en realidade son 3.000"

Ademais, é un mercado oligopolístico. Uns poucos axentes que reparten as orquestras, que controlan a relación con comisións de festas e concellos… Sito e Lito son famosos.

Antes había tres grandes representantes: Sito, Lito e un terceiro, que levaba a zona sur, si.

Un dos personaxes, Marcos, comenta iso moito. Séntese frustrado porque lle fan facer playback… Ten unha actitude un pouco desprezativa co público…

Son moitas cousas as que podería contar, e quixen facelo a partir de pequenas anécdotas explicativas. Marcos está no mercado do “lumpen” das orquestras, que non cobran máis de 600 euros e, claro, moito non poden facer. É un pouco hater: odia todo e pensa que está por enriba de todo o mundo. Non entende moi ben o que ten arredor.

Nunha das conversas dos personaxes sae unha curiosa teoría sobre o por que da pachanga de todo salsa, cumbia, merengue ou bachata… Porque é o que escoitan os representantes nos puticlubs.

Iso non o inventei: é unha conversa real sobre a pachanga. En realidade non é tan simple, pero ten que ver tamén con iso. O nivel caeu moito, por parte dos músicos e dos representantes, que din que hai que tocar pasodobres porque o público vai ser xente maior… É un pouco a pescada que traba no rabo. Se só tocas música para xente maior a xente nova non vai… Aínda que agora si que hai xente nova. Cambiou a situación.

"É verdade que as orquestras conseguiron recuperar a xente nova. Mais a cuestión é como"

Unha festa coa Panorama e/ou a París de Noia atrae moita xente nova. Non son as únicas. Non é certo que as verbenas só interesen aos vellos.

É verdade que as orquestras conseguiron recuperar a xente nova. Mais a cuestión é como. A cultura musical é cada vez menor, tamén porque a música que se ve na televisión é a que é… É complexo. Como dicía antes, non sei se veu antes a galiña ou o ovo. Ao final moita xente valora as orquestras non porque saiban tocar senón polo espectáculo que dan. E nese contexto medran algúns cantantes que traballan postos de farlopa e se dedican a dicir animaladas racistas e machistas. En Castela, León, Asturias… non é así. O importante é que a orquestra toque ben, toque moito tempo, ata tarde, faga rock… Hai xente nova e hai xente que bebe e que se droga, pero non é o repertorio da cultura de Gran Hermano. Hai que ter en conta, de todas maneiras, que a época que vivín eu foi a gran época das orquestras, entre finais dos 90 e primeiros dos 2.000. É un mundo que cambia rápido. Naquel tempo nacían orquestras como cogomelos. Había casos de dúos dedicados a facer vodas e comuñóns que no verán se xuntaban con dous ou tres figurantes para facer playback e así xa tiñan unha orquestra. O único real era a voz.

O libro ten bastante de novela negra. Asasinatos, algo de intriga… Ten saltos no tempo na estrutura narrativa.

Non é que quixese facer unha novela negra, pero si hai recursos da novela negra que me serviron. Aínda que é unha novela de pouca acción, na que os personaxes reflexionan moito. Se non fose así, a imaxe que pode dar é que o mundo as orquestras e as verbenas é moi feliz e divertido. O dos saltos no tempo, que tampouco son moitos, era porque quería mostrar como evolucionou a situación en distintas xeracións, e un relato lineal non me convencía. Para non perderse só hai que fixarse nas datas. Ademais, a min gústame a narrativa breve, e iso pretendín: facer unha novela curta que dese catro pinceladas sobre o que pasa.

"As condicións laborais son extremas: non poder durmir nin ducharte en varios días, viaxar en camións hipercargados"

Un dos personaxes ten unha visión da súa vida nómade un pouco romántica, como piratas sen meta. Mais de fondo está a dureza da vida na estrada, a desigualdade salarial, a inseguridade…

As condicións laborais son extremas: non poder durmir nin ducharte en varios días, viaxar en camións hipercargados… A garda civil precintou dous trailers da Panorama por ir sobrecargados de peso. Agora iso contrólano máis. A de Pachí é, si, a visión romántica. E é un personaxe que se corresponde con alguén que coñezo, cun discurso un pouco ancorado, se cadra, nos 70. Pero é un traballo duro, que non che permite vivir ben,  dignamente. É moi perigoso andar sempre viaxando nesas condicións, e ademais despois as cotizacións son irrisorias.

Como funciona iso? Dante de alta na Seguridade Social o día que vas tocar?

Dante de alta polas horas que tocas, ou non te dan de alta, porque non quere o representante, ou porque non pode a comisión de festas, ou o concello… Ademais, é no réxime de artistas e toureiros… Acabas coa saúde desfeita e cunha xubilación lamentable. Non se recoñece que o traballo é perigoso: volver ás tantas despois de tocar, ir de festa en festa case sen durmir…

"Acabas coa saúde desfeita e cunha xubilación lamentable"

Mais algo mellorou, non? No libro alguén fala de que agora van en microbus e dormen nun hotel. Non é como cando os músicos facían de condutores e de carga e descarga…

Nos anos 80 os músicos facían de todo. Montar e desmontar, cargar e descargar… Despois comezouse a contratar xente para carga e descarga. Os que conducen e montan adoitan ser técnicos de luces tamén. O dos microbuses é o caso dalgunhas orquestras grandes, pero nas pequenas é coma antes: todos fan de todo. Segue a precariedade, agás para uns poucos músicos, os máis cotizados.

Mais supoño que, por moito que sexas unha estrela, como o Pitín do teu libro, moito non dura. Sobre todo se es muller.

Si, ás mulleres aínda lles dura menos a vida laboral. Mesmo hai representantes, por certo, que lles din ás orquestras como teñen que ir vestidas as cantantes. Cos anos o que hai é unha dexeneración do status. Tes outro caché. Pitín non é ninguén en concreto, mais é un arquetipo de moitos cantantes-animadores. Métense coca non só para aguantar, tamén porque a vida nocturna é así… Teñen os seus clubs de fans, pensan que son moi importantes… pero despois pasas de moda, bótante do traballo…

"Hai representantes que lles din ás orquestras como teñen que ir vestidas as cantantes"

Houbera unha polémica polos comentarios racistas, machistas e homófobos do cantante da Olympus, que ademais era propiedade dun home condenado por narcotráfico…

Ese é o perfil de cantante posto de farlopa que non sabe cantar pero dá saltos e di animaladas. O meu Pitín non é el, pero ten cousas del, como as ten dos cantantes da Panorama ou da París.

A Narís de Noia? E logo a Gran Parida?

Eses nomes tampouco os puxen eu. Saen nas conversas reais…

Ti compartes bastantes opinións con Marcos, que en realidade é quen leva o fío da historia.

O perfil de Marcos coñecino moito. Eu nunca me queixei tanto, porque tento ser positivo sempre. Aprendín moito nas orquestras. Despois traballei de electricista polo que aprendín nas orquestras. Aprendín cousas moi malas da humanidade, pero tamén cousas moi boas. E podes aprender moito. Sempre hai quen quere ensinarche se ti queres aprender.