“Un día mirei na casa a miña primeira película en VHS, que tiña, por certo, un mando a distancia conectado cun cable ao aparello. Entráronme ganas de facer pis así que pulsei o pause e deixei a Olivia de Havilland conxelada na pantalla. Ese día entendín que todo mudara para sempre no cinema”.

O que fala é José Sacristán (Chinchón, 1937). Sentado nunha mesa longa fronte ao público, en Santiago de Compostela. Debulla fragmentos da súa biografía, contidos da historia cinematográfica e retallos dun home que habitou as sobremesas das familias españolas desde mediados dos anos 60. Ao seu carón están os cineastas Javier Rebollo –que o dirixiu na aplaudida El muerto y ser feliz, a película pola que gañou o seu único Goya, no 2012- e Jonás Trueba, e o director de Cineuropa, José Luis Losa. O festival acaba de concederlle o premio da súa vixésimo séptima edición. Na cidade, “por certo”, onde fraguou a súa relación coa actriz e produtora Amparo Pascual, con quen compartía escenario en Cristales Rotos, a adaptación da obra de Arthur Miller que Pilar Miró estreou na capital de Galiza, e coa que leva dezanove anos casado.

Rebollo explica que Sacristán ten “un cine na casa”. Unha pantalla grande e unha pequena sala para as proxeccións. “Está moi ben –asegura-. Pero ver o cine na casa seméllame unha forma triste. É unha opción, pero afasta da suor humana. Ollar unha película de Alberto Sordi no teu sofá está ben, pero dista moito de mirala estes días entre o público do ciclo de cinema italiano de Cineuropa, entre descoñecidos”.

Sacristán discrepa medio en broma: “Entre xente que fai ruído, que fala, que come… A min gústame o cine, por iso paréceme moito mellor velo na casa”. O ton lembra a reflexión de Fernando Trueba –pai de Jonás- cando no 2009 recolleu o seu Premio Cineuropa: “A xente ama tanto o cine que o quere meter no seu salón”.

“Como se pode ver Bresson comendo palomitas?”

"Non podemos obviar o cambio no vínculo coa imaxe. É imposíbel que un neno de hoxe senta a maxia que eu sentín ao ver a miña primeira película"

Para Sacristán “houbo un tempo en que o cinema, era un outro lugar que nunca volverá. Eu cando vin As mil e unha noites desmaieime, menos mal que estaban comigo os meus pais. Hai que ter en conta que a relación da sociedade actual co cine nunca será igual. Non podemos obviar o cambio no vínculo coa imaxe. É imposíbel que un neno de hoxe senta a maxia que eu sentín ao ver a miña primeira película. O meu neto dun ano xa colle o móbil e di ‘aló?’. Acontece que, ao desacralizar o rito do cinema, entra xente nas salas que non debería estar aí. Porque, como se pode ver Bresson comendo palomitas? E o outro día un amigo profesor de cine puxo en clase O home que puido reinar, de John Huston e os alumnos queixáronse de que naquel filme ‘non pasaba nada’. Se a xente que se quere dedicar a isto pensa así, figurémonos como pensarán os demais”.

“A mula Francis e mais eu”

Nótase entre Sacristán e Rebollo un afecto mutuo que expresan na clave cómica da seriedade. Como todos os da súa xeración, o director medrou vendo o actor na intimidade doméstica dos raios catódicos. “Pepe estivo no salón da casa sempre. Para min era como Tarzán ou Rintintín”. Sacristán interrompe: “Si, quedabamos a Mula Francis e máis eu. E, por caché, elixíchesme a min”. O público ri e Rebollo continúa: “Pepe é a persoa que máis me alegro de coñecer na miña vida”.

Sacristán: “Como me gustaría poder dicir o mesmo!”.

Rebollo: “Pepe ten unha amplitude de miras e un pensamento incríbeis. Ten realmente un compromiso de esquerdas e unha profundidade. Hai actores moi parvos. Non é o caso de Pepe”.

Sacristán: “Pois a nómina de directores parvos nin che conto”. 

"Na historia do cinema, despois dos grandes, dos torsos atléticos e altos, viñeron os ananos. Chegaron Hoffman, De Niro… e aí nos colamos uns cantos que non eramos nin moi altos nin moi baixos, nin moi guapos nin moi feos, nin moi listos nin moi parvos"

Rebollo: “Ti es un cinéfilo. Hai moitos actores que non saben nada de cine”.

Sacristán fai unha pausa: “É certo, eu débolle moito máis ao cine como espectador que como actor. O cine deume moitísimo”.

Pregúntalle Losa que quen era o seu Rintintín e Sacristán confesa rotundo: “Era Tyrone Power, que engarguela a Maureen O'Hara”. “Despois tiven moitos máis. Iamos ao teatro cando podiamos porque era prohibitivo. Iamos a ver as coxas de Maite Pardo. Naquel tempo a descoberta da entreperna feminina era moi superior a toda a obra de Brecht”. “Xa como actor, na historia do cinema, despois dos grandes, dos torsos atléticos e altos, viñeron os ananos. Chegaron Hoffman, De Niro… e aí nos colamos uns cantos que non eramos nin moi altos nin moi baixos, nin moi guapos nin moi feos, nin moi listos nin moi parvos. Con mala uva, representabamos nin máis nin menos que a encarnación da puta mediocridade. Pero, quitándolle a mala uva, eramos o espello onde se reflectía a maioría”.

Novos directores

“Existe un xuízo de valor sobre os cineastas españois, novos e non tan novos. É imprescindíbel que o revisemos. Dígoo eu que teño a sorte de vivilo, non só de ser espectador”

Sacristán medrou nunha época en que ser actor era viaxar en cuarta, habitar un gris alleo, dúas función diarias, sete días á semana. Aquelas condicións leolinas que derivaron na folga de actores de 1975. Unha profesión que no Estado español segue sen se tomar en serio e que sobrevive moi azoutada polo desemprego. Ademais “aquí ser actor é algo así como toureiro en Islandia. Este oficio levou por diante a moitos e a moitas. Con todo, cómpre saber que isto é así, ter cintura e encaixar os golpes. Quen se quere dedicar a isto farao, porque é irrenunciábel”.

“Existe un xuízo de valor sobre os cineastas españois, novos e non tan novos. É imprescindíbel que o revisemos. Dígoo eu que teño a sorte de vivilo, non só de ser espectador”.  É certo, no 2011 estreou a claustrofóbica e verborreica impecábel Madrid, 1987, de David Trueba. Un ano despois, transitaba a ágora quilométrica desde Bos Aires até a frontera de Bolivia da man de Rebollo en El muerto y ser feliz.

Os seus últimos traballos, en proceso de posproducción, fíxoos tamén baixo as directrices da vangarda do cinema estatal con Isaki Lacuesta (Murieron por encima de sus posibilidades) e Carlos Vermut (Magical Girl).

“Son un gran defensor do cinema que se fai hoxe en España. Hai directores españois, novos e non tanto, con moitísimo talento pero sen un duro. Batallan pola posibilidade de rodar unha outra película, non por comprar o chalé nin por levar os cartos a Suiza”

“Son un gran defensor do cinema que se fai hoxe en España. Hai directores españois, novos e non tanto, con moitísimo talento pero sen un duro. Batallan pola posibilidade de rodar unha outra película, non por comprar o chalé nin por levar os cartos a Suiza”. “En España, a figura do produtor desapareceu. Agora miras os créditos dunha película e pon: ‘Coa colaboración de tal, de cal e do outro, ou grazas ao meu curmán que vendeu a vaca…’ Agora que podes ver 24 horas de cine no teu sofá suponse que se podería vivir disto, pero non. No ano 1965 asino filme con Marsó e ese día asino catro máis con data de rodaxe. Iso agora é unha marcianada”.

Vente a Alemania, Pepe

“Entón convivíase coa miseria con cotidianeidade. Viñamos da nada absoluta. O terríbel de agora é que se vén dun territorio que se supuña conquistado. E non"

Entre os planos de Sacristán está tamén unha segunda parte de Vente a Alemania, Pepe -a película dirixida por Pedro Lazaga en 1971 e coprotagonizada polo seu querido Alfredo Landa-, como constatación do remake histórico en que vivimos. “Entón convivíase coa miseria con cotidianeidade. Viñamos da nada absoluta. O terríbel de agora é que se vén dun territorio que se supuña conquistado. E non. Conseguiras bañarte en auga quente e tes que volver ao barreño. Non imaxinan que cabreo me produce o fracaso estrepitoso da esquerda neste país. Aliáronse co contrario e traizoaron os valores e as expectativas. Nun lugar onde conseguiu cousas formidábeis”.
 

Fundador da Academia do cine español

Sacristán sempre loitou pola dignidade do oficio. Foi, de feito, un dos nove fundadores da Academia do Cine, nunha comida no restaurante galego O’Pazo de Madrid, en 1985. E hoxe mira con indignación o “desprezo absoluto do Goberno a toda cultura, educación e arredores. A subida do IVA é unha barbaridade nesa liña”.

Mira con indignación o “desprezo absoluto do Goberno a toda cultura, educación e arredores. A subida do IVA é unha barbaridade nesa liña”

Que poden facer as salas? Sen obviar que un festival constitúe unha realidade diferente á do día a día dos cinemas, ninguén posúe a fórmula máxica, pero hai coincidencias en que aplicar directrices cinéfilas axudaría: programación que equilibre o extremo conservadurismo dominante, versión orixinal e prezos algo máis populares. O custo medio das entradas no territorio estatal ronda os 7 euros. É certo que se detectaron diferenzas de até un 90% segundo as cidades. Madrid, Barcelona e A Coruña, son as máis caras “e poden atinxir os 10 euros”. Tamén é unha dura realidade que a día de hoxe, do que se paga polo acceso a un filme, un 24% son impostos e taxas. E que as salas tiveron que investir na adaptación técnica ao novos formatos. Porén, para Jonás Trueba, “a boas horas se decatan de que cómpre baixar un pouco as entradas” –en referencia aos días de festa do cinema que están a promover billetes inferiores aos 3 euros en determinadas datas-. “Eles (os donos das cadeas) estiveron subindo o prezo das entradas durante anos” -un 35% nos últimos oito- “até volvelas das máis caras de Europa”.

O director, fillo de Fernando e sobriño de David, acaba de presentar en Cineuropa a moi recomendábel cinta Los Ilusos, gravada en 16 milímetros e que reivindica a convivencia de formatos, de feituras, dos aniquilados cos obrigatorios.

Formación actoral?

O actor nace, faise, estuda para selo? “Este oficio apréndese, pero non hai quen o ensine. Eu sempre digo que estou en terceiro de Fernando Fernán Gómez. Pero aprobar foi duro. A ver se sigo así. Isto ten sentido polo público, por iso pregúntome, como fan os actores das escolas para despois xestionar todo ese conflito ao que o inducen nas aulas, cando non está o público. Todos os humanos somos un e douscentos mil máis. Eu teño a sorte de oficiar unha cerimonia con iso, pero sen o público estaría no cárcere ou nun manicomio”.  

O seu método é “metade Stanislavski, metade la niña de los peines”. O primeiro mercouno con 19 anos nunha libraría clandestina “porque con ese nome era ideoloxicamente sospeitoso”. “Despois, malia as dioptrías, sigo a ter unha boa ollada, que é un factor único que che di a cámara, que é máis sensíbel que o máis sensíbel dos espectadores, e nunca mente”.

"A Antonio Ferrandis, por exemplo, devorouno Chanquete. E é que o electrodoméstico é así, un medio no que te poden aplaudir de golpe cinco millóns de persoas. Pero tamén se poden cagar en ti eses cinco millóns”

Hai diferenzas na relación co espectador entre un actor de teatro, de cine e de serie de televisión? “Si, no teatro, o espectador diche: ‘Vinte con Helio Pedregal, a interpretación con Charo López era desta forma…”, no cine sóltanche: ‘Vinche con esa actriz, si, home, a das tetas gordas…” e, na televisión directamente: ‘Vaia carallada a que che montaron na casa os teus fillos onte. Pasas a ser o personaxe e, ás veces para sempre. A Antonio Ferrandis, por exemplo, devorouno Chanquete. E é que o electrodoméstico é así, un medio no que te poden aplaudir de golpe cinco millóns de persoas. Pero tamén se poden cagar en ti eses cinco millóns”.

Arxentina

Todo o mundo lle pregunta a Sacristán por Arxentina, onde consideran o actor case un heroe desde que en 1978 se estreou Solos en la madrugada. “No filme atoparon unha reivindicación política que nós non premeditaramos e converteuse nun fenómeno”. Co recente espectáculo recitado Caminando con Antonio Machado realizou máis de 70 actuacións en Arxentina. Seis en total en España. “Gustaríame que aquí houbese o mesmo interese social pola cultura que alí. Claro que está a barreira do desinterese político, que xa é de ciencia ficción”.

A Esmorga de Blanco Amor, de novo no cinema

“Por certo, cuestiónase se Blanco Amor participou realmente naquela película que fixeron vostedes”, dille Chirro. “Por suposto que participou. E estivo en Chinchón. Teño un recordo marabilloso desa película”

Sentado entre o público, o premiado director galego Xurxo Chirro, pregúntalle a Sacristán se coñece o proxecto de rodaxe d’A Esmorga de Blanco Amor, que levarán ao cine Ignacio Vilar e Galaxia, non exento de certa controversia. “La Parranda, non?”, reponde o actor. “Si”. Entre outras cuestións, discútese o por que de vendela como primeira versión cinematográfica da novela. No 1976 Fernando Fernán Gómez, Charo López, Antonio Ferrandis e José Sacristán protagonizaban o filme das 24 horas de Cibrán, Bocas e Milhomes por Auria. “Por certo, cuestiónase se Blanco Amor participou realmente naquela película que fixeron vostedes”, dille Chirro. “Por suposto que participou. E estivo en Chinchón. Teño un recordo marabilloso desa película”. “Volvíchela ver hai pouco?”, interrompe Rebollo, “Vese fenomenal”.

“Que nin dios lle toque un pelo aos que apoiaron o crío de Chinchón”

Sacristán é un home agradecido “cunha sorte da hostia”, a quen o sentido común “nunca (lle) faltou”. Pronuncia con vozarrón unha a unha todas as letras da frase: “Que nin Dios lle toque un pelo aos que apoiaron a aquel crío de Chinchón que fun”. “Téñolle moito respeito a aquel muchacho, e agradecemento a todas as persoas que o axudaron a chegar onde estou”.

Cando a Nati –a súa nai- dispuña de cincuenta céntimos, o cativo de Chinchón encaramábase na dianteira do galiñeiro, que tiña unha baranda, no número un ou no tres. “Cando dirixín Cara de acelga –na súa carreira púxose detrás da cámara en catro ocasións- emocioneime porque rodamos desde ese mesmo sitio. Quen lle ía dicir a aquel chaval que ía estar no mesmo lugar como director?! Aquel crío de Chinchón tíñao moi cru. Pero o da dianteira do galiñeiro, saíu coa súa”.

"Aquel crío de Chinchón tíñao moi cru. Pero o da dianteira do galiñeiro, saíu coa súa”

Dicirlle ao seu pai, o Benancio, que quería ser actor “foi como se lle espetase que quería ser domador de canarios flauta”. Desde que deixou o taller no que traballaba con el -“un dos poucos estalinistas que quedaban no planeta terra”, un home de familia represaliado polo réxime, que pasara por prisión e fora desterrado-, para adicarse ao teatro, grazas á distancia do seu ano de mili en Melilla, “sempre estivo a prioridade absoluta de demostrar que podía vivir de ser cómico”. “Non podía permitirme a derrota”. “En Chinchón, cunha boa colleita de allos salvabas o ano, así que o Benancio preguntábame ‘A como vendiches os allos este ano?’. Non me preguntaba que dixeran os críticos ou se me deran algún premio”.

Anos antes, un día cando camiñaba cara ao taller viuse reflectido no cristal do cine Gran Vía de Madrid, co seu acné purulento e a tarteira de comida que lle preparaba a Nati –que aínda conserva- diante do cartel do galán Arturo de Córdova. “Pero como te vas dedicar a isto ti?”, espetouse. Na súa terceira película, Sex o no sex, con Carmen Sevilla, realizou o mesmo percorrido que aquela  mañá en que era mecánico e noviño e no cine Gran Vía, nunha enorme cartulina, no sitio de Arturo de Córdova, estaba el.