Un home queda pechado, por accidente, no seu lugar de traballo. É fin de semana, polo que non ninguén vai vir rescatalo. As horas pasan e, só cos seus propios recordos, non lle queda máis remedio que enfrontarse cos seus medos. Coa súa propia vida e co seu pasado. Unha infancia no medio rural que deixou feridas abertas. Mais que tamén lle transmitiu o saber que lle permitirá liberarse. Diso vai Nunha presa de terra (Laiovento), a primeira novela de Paco Castro. Un ollar ao rural que se afasta de idealizacións costumistas. Que chanta na terra da nenez a crítica dun mundo urbano que rebela máis que nunca a descomposición dun sistema que practica a violencia cos máis febles. En forma de usurpación de dereitos. Do mesmo xeito que antes fixera cos labregos.

"John Berger é o autor que máis dentro chega na vida, na cultura e na psicoloxía labrega. Escribiu esa triloxía de relatos marabillosa que reflicten ben o proceso de desaparición desa cultura coas súas resistencias e as súas tensións"

Comeza o libro cunha cita de John Berger. O cal é xa bastante significativo. Cal é, en xeral, a imaxe que querías deitar sobre o rural?

Si, é significativo. John Berger é o autor que máis dentro chega na vida, na cultura e na psicoloxía labrega. Escribiu esa triloxía de relatos marabillosa que reflicten ben o proceso de desaparición desa cultura coas súas resistencias e as súas tensións. E ese ensaio epílogo de Porca terra a min paréceme o máis lúcido e comprometido que se ten escrito sobre a cultura labrega e a psicoloxía dos labregos e das labregas.

Desde hai moito tempo pensaba en escribir unha novela que rescatara esa realidade, que levantara acta dese proceso de destrución. Quería facelo percorrendo ese espazo tan transitado en Galiza que vai do rural ao urbano e do urbano ao rural sen caer no ruralismo tradicional nin no costumismo. Penso que modernizar a literatura galega non é facer literatura urbana e parecíame moi mal que a literatura non recollese ese proceso de transformacións bestiais que se estaban producindo no rural galego. Procesos que tiveron e teñen unha importancia decisiva na normalización cultural e lingüística de Galiza.

"Pensaba en escribir unha novela que rescatara esa realidade, que levantara acta dese proceso de destrución. Quería facelo percorrendo ese espazo tan transitado en Galiza que vai do rural ao urbano e do urbano ao rural sen caer no ruralismo tradicional nin no costumismo"

O libro remítenos a un rural que desaparece. Mais é, sobre todo, un enfrontamento do protagonista coas súas propias pantasmas persoais: unha separación non superada, un pai ao que nunca se atreveu a dicirlle que non bebese máis, os medos e as inseguridades que non se souberon superar...

Eu creo que Cándido representa bastante ben ao individuo actual, illado e so. O símbolo da porta pechada é o home atordado, que rebusca entre as súas vivencias as palabras para nomear fidelidades, as habilidades para sobrevivir e as motivacións para ansiar a liberdade, representa a toda unha xeración, que ten que apuntalar as súas esperanzas e  axustar contas coas súas utopías para non abandonarse á clausura e ao cinismo do "que hai". A personaxe pode ser algo contraditoria pero iso faina mais real. A porta e un símbolo, ninguén ven abrirlle, ningunha axuda de fora, ten que activar o seu propio enxeño, utilizar as claves que lle da o recordo e a sabedoría da tradición. E faino porque deixa de esperar que veñan a salvalo e tamén porque, por unha serie de circunstancias vai aniñando a ilusión nel. Hai dor, refire un desarraigo, mais o seu conflito, creo eu,  está máis no presente que no pasado. O alcoholismo é un problema real moi xeneralizado e ademais tamén representa a ese mundo que dalgunha maneira se inmola.

"A min isto de narrar, como digo sempre, vénme da infancia que é de onde vén case todo. De escoitar as historias de miña nai e os relatos de meu pai e dos veciños e veciñas"

Unha das primeiras cousas que chaman a atención é o estilo, a inmensa riqueza da lingua empregada. Como traballaches ese aspecto?

A min isto de narrar, como digo sempre, vénme da infancia que é de onde vén case todo. De escoitar as historias de miña nai e os relatos de meu pai e dos veciños e veciñas. As historias de Xulio; aquel quincalleiro de Loña do Monte (Luintra), que viña de cruzar as montañas de Lugo de Norte a Sur até coller o tren en Monforte para Ourense e facía noite en determinadas casas que lle daban pousada, entre elas a nosa. Eran extraordinarias as historias que contaba. Aí me transmitiron un xeito de narrar que máis tarde descubrín tamén na literatura; en Fole por suposto, pero tamén en Cunqueiro e, por poñer algún exemplo da actualidade, Bieito Iglesias. Os da aldea temos unha vantaxe grande niso, a linguaxe recibímola naturalmente e témola incorporada. Como traballei? Pois escribindo e reescribindo, cunha vontade clara de non facer concesións ao puramente anecdótico e fácil. Non quixen escribir unha novela para entreter.

Cando se fai un libro de volta aos recordos da infancia, o perigo é idealizala. Idealizar o rural. Falouse de "ruralismo" e da necesidade de superalo. Xa dicías antes que non quixeches caer no ruralismo tradicional nin no costumismo. De todas maneiras, o rural que ti reflictes non é precisamente cor de rosa. Hai unha vida moi dura, bastante sufrimento...

Como dixen, tíveno moi presente, si. Desde os oitenta, cando celebrabamos a novidade e a frescura de Polaroid e se respiraba aquela necesidade de romper co ruralismo tradicional, eu pensaba que a literatura debía recoller o que estaba acontecendo no rural. Si, desde hai moito tempo pensaba niso e buscaba unha fórmula para contar iso que quería contar, desde dentro, reflectindo a dureza, a dor, en definitiva a vida; contado desde agora.

"Desde os oitenta, cando celebrabamos a novidade e a frescura de Polaroid e se respiraba aquela necesidade de romper co ruralismo tradicional, eu pensaba que a literatura debía recoller o que estaba acontecendo no rural"

En relación con iso, aínda que é a primeira vez que publicas, dá a impresión de non ser a primeira vez que escribes. Tes moitas cousas gardadas no caixón? Que te animou a publicar, desta volta?

Sempre tiven a necesidade de escribir mais non teño moitas cousas gardadas. Teño, iso si, algúns proxectos sobre os que teño ensaiado algo e pensado bastante; supoño que agora irei poñéndome con eles. Estiven moitos anos exercendo a representación do PAS na Universidade de Santiago e escribín, con outra xente,  moitos informes, comunicados, artigos etc. Mais nunca deixei de sentir a necesidade de buscar a expresión literaria. Tiven que deixar a representación para quedarme sen coartada e, daquela, saíu Nunha presa de terra. Publicar hoxe é moi difícil, todos sabemos o que está pasando.

A liquidación de todos os servizos e a protección social é dunha violencia extrema. O sistema na súa descomposición fede de maneira insoportábel. Hai que ser moi insensíbeis para seguir co discurso da normalidade democrática mentres se está practicando un auténtico terrorismo de estado. Co que está pasando na sanidade, por exemplo, os profesionais están obrigados a rebelarse, xa non por compromiso político ou por cuestións laborais, por cumprimento simple do código deontolóxico. Imaxínate o sector da cultura cun goberno autonómico que identifica cultura galega con oposición política. Teño que agradecer moito a Laiovento que aguantara a apnea e publicara esta novela.ç

"A liquidación de todos os servizos e a protección social é dunha violencia extrema. O sistema na súa descomposición fede de maneira insoportábel"

O protagonista queda pechado nunha habitación. E o relato sitúase en dous tempos distintos: o seu presente, no que loita coa porta pechada e consigo mesmo, e o seu pasado, a súa nenez, o seu recordo. Ambos relatos van intercalándose. Como concibiches esta estrutura?

O relato vai alternando o presente e o recordo, a realidade do que lle esta pasando coa realidade recordada que se fai tamén presente. Narrada en presente e en primeira persoa. A medida que a historia avanza, os recordos van alcanzando o presente ata que terminan confundíndose cos soños e coas ilusións. Comecei a escribir a historia dun Camiño Real polo que eu quería facer pasar as personaxes e os acontecementos. No proceso de escritura atopeime cun vello relato gardado que contaba a peripecia dun que se quedaba pechado. De súpeto encaixáronme os dous para ofrecerme o que a min me pareceu a fórmula perfecta. A partir de aí o reto foi escribila.

Un dos personaxes máis interesantes (aínda que ausente) é o do pai. Unha persoa ferida pola perda, pola ausencia da nai... Igual que o avó: a morte das mulleres e das fillas, a emigración dos fillos... Parece que hai unha cadea de ausencias que chega ata el, o protagonista. Que os marcan a todos. En que sentido a fortaleza da nai é contraste respecto do medo do pai aos seus propios sentimentos?

Eu recibín por transmisión oral, natural, as historias da aldea e a dos meus antepasados; o que vén ser a memoria. Medrei nesa economía da supervivencia que di John Berger. Souben das avoas que deixaran os seus fillos recéns para ir de amas de cría a Madrid. Transmitíronme o desgarramento de ver marchar os fillos case nenos para Bos Aires. O avó paterno contábame as peripecias para agachar ao seu cuñado perseguido polos falanxistas. O bisavó materno, que morreu cando eu tiña 14 anos, contaba a masacre e como el se salvara na guerra de Cuba. Non fun ao seminario pero foron amigos meus. Fun á escola unitaria da parroquia onde coñecía as circunstancias e as vidas de todos os rapaces e todas as rapazas que viñan até cumprir os 13 anos.

"Fixen todos os traballos que hai que facer nunha casa labrega. A historia de Cándido non é a miña pero construína con vivencias, con materiais da miña experiencia"

Fixen todos os traballos que hai que facer nunha casa labrega. A historia de Cándido non é a miña pero construína con vivencias, con materiais da miña experiencia. Eu creo que as personaxes do pai e da nai son bastante representativas: a loita irrenunciábel dela polo progreso dos fillos e o vínculo indestrutíbel coa casa del; que vén ser tamén a tensión da que fala John Berger entre a cultura da supervivencia coa vista posta no pasado, na tradición, e a cultura do progreso coa vista fixada na liña recta do futuro. Con respecto ás inseguridades, eu creo que se trata máis ben de dureza, a dureza da vida que incapacita para expresar os sentimentos.

No relato xorden moitas cuestións relacionadas coa desigualdade no mundo rural: as clases sociais, (os pobres que teñen que ir estudar ao seminario, por exemplo), a desigualdade de xénero (a nai intelixente que non puido estudar porque non lle deixaron), o desprezo do mundo dos labregos por parte dos vilegos que falan castelán... Canto ten o teu libro, nese sentido, de crónica social dun tempo?

Aparecen esas desigualdades, a emigración, os represaliados da guerra... É unha crónica bastante fiel do que pasaba. De todas maneiras o mundo labrego constitúe unha clase social en si, as diferenzas que había eran entre pobres e moi pobres. No mundo rural que eu recordo, os caciques tiñan caseiros que eran os que formaban parte da comunidade labrega. Eles estaban lonxe. Os únicos que ían estudar ían ao seminario e non eran os pobres. O crego Don Severino dubida para darlle o certificado de pobreza á nai de Cándido porque non son considerados pobres. Os pobres, simplemente non estudaban.

"O mundo labrego constitúe unha clase social en si, as diferenzas que había eran entre pobres e moi pobres"

Algo ten, tamén, nese sentido, de etnolóxico: os recordos sobre a malla, por exemplo. Mais "Aquí non hai etnografismo: hai vida", di Darío Xohán Cabana. Que pensas ti disto?

O comentario co que Daría Xohán Cabana adorna este libro é moi xeneroso e, para min, abrumador. Tanto polo comentario de Darío como polo de Teresa Bermúdez sinto unha profunda gratitude. Iso que di Darío correspóndese co que eu quería expresar e resulta extraordinariamente gratificante.

"Hoxe a idea do progreso como crecemento infinito está en cuestión pero séguese actuando con ese paradigma"

Unha das ideas nas que insiste o libro é na ruptura da transmisión da tradición cultural. No mundo da "competición salvaxe como único alicerce da evolución". É ese o sentido no que se adopta unha perspectiva crítica co "progreso"?

O liberalismo ou o chamado neoliberalismo consiste niso, non? O darwinismo social é a antítese da solidariedade por moito que se perverta a linguaxe. Hoxe a idea do progreso como crecemento infinito está en cuestión pero séguese actuando con ese paradigma. Se vemos a evolución do rural nos últimos anos parece que o futuro está cantado; foi unha sucesión de estafas obrigándoos a facer investimentos permanentes en tecnoloxía, en mercar cota láctea... e fóronlles cambiando as regras de xogo para empobrecelos. Hoxe pode vivir malamente unha familia onde non hai moito podían vivir dez.

A transmisión cultural rompeuse drasticamente. Non hai moitos anos os avós e as avoas tiñan o seu papel na comunidade, estaban perfectamente integrados e ían desaparecendo contemplando aos netos brincando arredor mentres lles ían transmitindo esa sabedoría da tradición, os rapaces e as rapazas medraban observando a vida e xogando libremente. Tiñan o seu espazo, o que reclama Francesco Tonucci na Cidade dos nenos. Di Tonucci: "A escola debe ser capaz de ler a realidade concreta que rodea ao neno. A xeografía é a do seu barrio; a historia, a da súa familia". Hoxe, nese espazo da transmisión, hai un gran abismo. Os vellos morren sós e os nenos e as nenas medran como se non houbese pasado.

"Se vemos a evolución do rural nos últimos anos parece que o futuro está cantado; foi unha sucesión de estafas obrigándoos a facer investimentos permanentes en tecnoloxía, en mercar cota láctea... e fóronlles cambiando as regras de xogo para empobrecelos"

En relación con iso, comenta o protagonista nunha conversa con seu irmán que a galega é unha identidade rural. Que, nun proceso de urbanización moi rápido, os emigrantes do rural, aínda que viven mellor na cidade, perden a súa identidade, adoptan a urbana como unha impostura, e renegan, desde o autoodio, da súa propia lingua e tradición cultural. É así como o ves ti?

Os galegos e galegas que marchaban do rural e chegaban ás vilas e cidades galegas onde a cultura era distinta e falábase unha lingua distinta. Adaptábanse, mimetizábanse para non parecer da aldea. Aldeán era sinónimo de inculto e atrasado. En consecuencia practicaban a impostura de parecer outra cousa, aínda que de portas para dentro seguiren sendo aldeáns. Mais, como a inmensa maioría da poboación galega era rural, a nosa cultura e a nosa lingua sobreviviu ao paso do tempo e aos afáns castelanizadores; é dicir cunha identidade rural.

Tamén en varios lugares se reflexiona sobre como podía ter sido o agro galego de seguir adiante o proxecto cultural e educativo da Segunda República. Serían distintas hoxe as nosas cidades, nese aspecto? E o propio agro?

Si, eu creo que si. Fran Redondo no seu libro: O fulgor e as tebras (Laiovento); fai un minucioso e documentado estudio sobre a creación de bibliotecas en Galiza a partir dos plans educativos da República e de como as destruíu o franquismo. El di que o goberno da República entendeu axiña que, para asentar no Estado español un réxime democrático de liberdades, tiñan que dedicar inxentes esforzos a acabar co secular desequilibrio entre o campo e a cidade.

"O goberno da República entendeu axiña que, para asentar no Estado español un réxime democrático de liberdades, tiñan que dedicar inxentes esforzos a acabar co secular desequilibrio entre o campo e a cidade"

Non sei como rematariamos co fulgor pero desgraciadamente sabemos bastante das tebras. Antón Santos, o independentista condenado por moitas conxecturas e ningunha proba, nun xuízo que organizacións e persoas militantes do pacifismo denunciaron por irregular; doutorouse cunha tese moi interesante: Terra a Nosa! Discurso e Identidade Agraria na Galiza “Moderna” (1875-1936). Si, sen lugar a dúbidas, serían moi distintas as nosas cidades e nós tamén.

O protagonista escribe, mentres está pechado, para non tolear. E di que escribe para liberarse, procurar respostas, procurar dignidade, causar emoción. Por que escribes ti?

Supoño que polo mesmo. Creo que remata esa reflexión dicindo: escribo simplemente porque teño que facelo. Para min é unha necesidade custosa. Non me resulta sempre doado. O meu achegamento á literatura é desde a paixón dun afeccionado. Non escribo desde a erudición e co control de todos os recursos. É máis ben intuitivo.

"A toponimia é a microtoponimia de todos os eidos e lugares da miña aldea amplificada. Construíndo ese cosmos que resulta recoñecíbel para todos os galegos e galegas"

Por último, o libro ten tamén, moito, de homenaxe a un lugar: só hai que ollar a cantidade de topónimos que recolle. Que quixeches sinalar, nese aspecto?

Ten moito de homenaxe en xeral a ese mundo e polo tanto hai unha vontade de volver nomear as cousas e os lugares. A toponimia é a microtoponimia de todos os eidos e lugares da miña aldea amplificada. Con estes microtopónimos vou nomeando pobos, lugares, casas, etc. Construíndo ese cosmos que resulta recoñecíbel para todos os galegos e galegas.