Laura no deserto é unha novela que doe. Que deixa pegada, queiramos ou non. Unha historia tan dura como real, tan valente como necesaria. O seu autor, Antón Riveiro Coello, tomou como punto de partida as memorias da militante comunista Mercedes Núñez para reflexionar sobre a culpa, a desmemoria e o silencio, o desamor e, sobre todo, a procura da identidade dunha persoa que conseguiu sobrevivir ao cárcere franquista e un campo de concentración nazi. Arrastrando a cruel verdade do monstro que cada un de nós leva dentro. O libro, editado por Galaxia, vén de ser recoñecido co Premio da Crítica á mellor novela en galego e co Premio de Narrativa da Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG).    

A novela ten a súa orixe nos libros de Mercedes Núñez, pero nótase que o proceso de documentación foi máis complexo. Como realizaches ese traballo?

Pois en principio pensei en contar unha historia de Mercedes, pero cando a personaxe se basea nunha persoa real, sempre estás máis limitado para facer unha novela de fición se queres ser fiel, precisamente, á realidade. O outro punto de partida é a historia de Sofía Romo, unha emigrante noiesa en Estados Unidos que sufriu amnesia e non lembraba máis que o “Galicia terra nosa” e outros temas de Los Tamara. O xermolo foi, así, a mestura das vidas das dúas, xunto ás historias de moitas outras mulleres que, como a protagonista, Laura, estiveron en campos de concentración. Sempre se fala máis dos homes, pero eu creo que as mulleres o pasaron peor, por cuestións como os abusos sexuais. Lin moitos libros, moita reportaxe e memorias de xente que estivo nos campos...

"Interesábame explorar a sensación de culpa que teñen moitas das vítimas que sobreviviron. Porque para conseguilo tiveron que competir entre elas, roubar..."

Interesábame explorar a sensación de culpa que teñen moitas das vítimas que sobreviviron. Porque para conseguilo tiveron que competir entre elas, roubar... Laura ten un forte sentimento de culpa por todo o que tivo que facer. Era ademais unha muller sen ataduras de ningún tipo que só quería ser libre. Pero xa só a terrible sede que lle fan pasar faille dubidar do concepto que tiña de si mesma. Ás veces pensamos que se nós viviramos experiencias coma aquelas poderiamos comportarnos como heroes, pero non é así. E o meu obxectivo era situar o lector diante dese espello, para que vise como as situación extremas sacan o peor de nós, ata o punto de deshumanizarnos totalmente. O bo da literatura que nos doe é que nos devolve unha caricatura de nós mesmos.

En As rulas de Bakunin xa falaras da Guerra Civil, do cárcere, do exilio... Laura no Deserto tamén o fai, pero chega ata a Segunda Guerra Mundial e moito máis alá. En que medida esa experiencia anterior foi un apoio para este novo libro?

O que pasa é que a min gústame abranguer, nas miñas novelas, períodos moi longos. E se falo de varias xeracións que viven no século XX, teño que abordar feitos históricos como as guerras. Cando alguén protesta facendo comentarios como “outra novela sobre a guerra civil” eu non o entendo, porque o que non tería sentido sería saltar a historia. Hai unha resistencia, tamén en moitos escritores, a falar das cousas que nos doen, a escapar dos conflitos. Eu penso que é un erro afastarnos da nosa memoria. Saber de onde vimos vainos axudar a entendernos mellor a nós mesmos. E nesta novela quixen falar, por iso, tamén dos silencios, das familias que preferiron esquecer o que pasara, moitas veces para protexer os seus fillos. Familias como a de Diana, á que lle contaran que a súa tía Laura morrera. De todos os xeitos a miña intención non é facer novela histórica. A historia está aí como pano de fondo, pero o meu obxectivo é outro.

"Nesta novela quixen falar, por iso, tamén dos silencios, das familias que preferiron esquecer o que pasara, moitas veces para protexer os seus fillos"

Hai unha frase de Diana na novela que creo que resume ben o sentido do libro. “Cada persoa arrastra a súa historia e non sempre é responsable dela”...

A novela ten moitos temas, en realidade. E un dos principais é a identidade, xunto coa culpa, o amor, a esperanza... Laura tenta reconstruír a súa identidade a través do espello que os demais lle devolven de si mesma, pois esqueceu corenta anos da súa vida. Para escribir As rulas de Bakunin entrevistei a xente que vivira a guerra, e atopei ese sentimento de culpa. Pola contra, fascistas que cometeran crimes horribles xustificaban as súas accións pola precisamente pola guerra.

É unha novela chea de relacións afectivas frustradas. Laura e Máximo sepáranse porque el casa con outra muller, o fillo de Máximo sentía moi distantes aos seus pais, á filla de Laura pasáballe o mesmo coa súa nai, o home de Diana é incapaz de amar, o seu avó rexeita e abandona á súa filla Laura...

Si, o libro fala moito da necesidade e da imposibilidade de amar. Laura é unha muller tan libre que non quere atarse a ninguén mais, se cadra, o que tenta é evitar o sufrimento. O que lle ocorre a Gregorio, o avó de Diana, coa súa filla Laura pasou en moitas familias naquel tempo. Os fillos saían con ideoloxías contrarias ás dos pais, e o fanatismo levaba a eses pais a rexeitar os seus propios fillos. O choque xeracional era moito máis forte do que pode ser agora.

"Os fillos saían con ideoloxías contrarias ás dos pais, e o fanatismo levaba a eses pais a rexeitar os seus propios fillos. O choque xeracional era moito máis forte do que pode ser agora"

Parece, tamén, que querías retratar a conivencia da burguesía, ou polo menos de parte dela, co franquismo, encarnada na familia catalá de Diana e nos pais madrileños da muller de Máximo.

É que foi así. Na Pobra do Caramiñal podes atopar xente que lembra aquelas familias que viñan pasar o verán e que evitaban relacionarse coa xente da vila. Ata se sentaban nun lugar afastado na Igrexa. Parte desa aristocracia foi cómplice da ditadura, si. Despois, cousas que conto como que esas familias puideron coñecer a escritores como Valle-Inclán entran dentro do posible. Para construír eses personaxes axudoume moito, por certo, Suso Laíño, que garda o censo da xente que pasou por alí.

Corrubedo, por certo, xa saía na túa novela A esfinxe de Amaranto, outra historia sobre segredos familiares gardados de xeración en xeración.

Si, a min gústame moito a praia do Vilar, e sempre penso como era antes. Hai anos non había o interese turístico polas dunas que hai agora. Estaban alí, pero non se lles daba tanta importancia, era como un lugar solitario, por iso puiden situar alí o encontro entre Laura e Máximo. É certo que xa falei noutros libros do Vilar, igual que noutras novelas falei do Couto Mixto. E, curiosamente, un lector dicíame que se notaba que son de Xinzo porque coñezo mellor o Couto Mixto.

É unha novela de 700 páxinas, pero a técnica narrativa axuda moito a darlle dinamismo. Tamén a intriga, ben dosificada. As historias vanse desenvolvendo en paralelo, en capítulos alternantes. Ademais hai outras dúas novelas dentro dela. A que escribe Máximo, contada en estilo indirecto, e a que escribe Laura sobre os campos, en primeira persoa. Como pensaches esta estrutura?

Pois o certo é que eu ata que teño clara a estrutura non comezo a escribir. Sempre se di, ademais, que a mellor estrutura é a que pasa desapercibida, e iso intento. Esta novela ten se cadra unha maior complexidade que as outras que escribín, tamén porque é máis longa. Pero procuro que esa complexidade non a sufra o lector. A novela que escribe Laura sobre a súa experiencia no campo de concentración dubidei se facela así, e realmente foi o que máis me custou, pero creo que axuda moito a entender toda a historia e darlle sentido. Así, no libro hai novela-reportaxe, novela psicolóxica, moita metaliteratura como é habitual nos meus libros... Pero eu creo que ao final se acaba lendo como unha novela lineal, sobre todo desde que o lector xa se situou cos personaxes, despois dos primeiros capítulos. E, por certo, ía ser moito máis longa, pero cortei moito. En calquera caso, a idea é que sexa unha literatura que pase por ti, que quede, que non esquezas os personaxes nuns meses.

"Nos campos de concentración morreron vivos, porque unha parte moi importante deles morría"

Tamén é unha historia de renuncias. Máximo réndese, deixa a súa familia republicana e actúa con certa covardía. E non é o único da novela. El mesmo contrasta con Laura, ou con Diana, que loitan polo que queren. Aínda que de Máximo tamén vamos descubrindo que ten máis historia da que parece.

Máximo o que vive é un exilio interior, refuxiado nos libros. Moita xente tivo que calar para sobrevivir, e a idea do libro non deixa de ser esculcar na alma humana. Na novela está presente esa reflexión sobre a xente que sobrevive á morte e iso é para eles unha especie de condena, e por outra banda xente que viviu morta. Nos campos de concentración morreron vivos, porque unha parte moi importante deles morría. Os superviventes dos campos viviron un auténtico inferno, e comprobaron como calquera pode converterse nun asasino se as circunstancias son extremas. É o que lles pasaba aos superviventes dos campos. Ir pola rúa e pensar “este mataríame, este tamén”... Ten que ser terrible ese sentimento de ameaza. E por iso tamén a amnesia de Laura é como unha salvación para ela, pois pode vivir sen ese peso. Eu non sabía nada de amnesias, pero axudoume moito un neurólogo, Rogelio Leira.

Aínda que a novela o que reivindica é a memoria, e non a desmemoria.

Si, claro. Ela desexa lembrar, e tenta reconstruír a súa propia memoria e a súa identidade a través do home, a filla, a través do que ela foi para eles... Tamén no meu libro Casas Baratas fixera un exercicio de recuperar a memoria, e o certo é que volvín a recordos nos que xa nunca pensaba. A memoria é a parte esencial da nosa identidade, sen ela non podemos saber quen somos.

Outro dos contrastes sobre os que está construída a novela ten o seu foco nas familias. Nada ten que ver a de Máximo coa da súa muller, por exemplo.

Si, é que daquela un matrimonio republicano e un conservador eran moi diferentes. Se cadra podemos idealizar un pouco esas diferenzas, pero desde logo o seu xeito de ver cuestións como a sexual, a da muller... era ben distinto. Sempre tendo en conta que moitas veces os fillos non se parecían aos pais.

Diana rompe, dalgún xeito, coas convencións da súa familia, decátase de quen era realmente seu avó franquista... Pero tamén olla con escepticismo a xuventude da súa xeración. Di que fillos da burguesía abrazaban a esquerda case como unha moda.

Si, fala dunha esquerda que tiña unha concepción un pouco panfletaria da ideoloxía. Pois ser de esquerdas supoñía xuntarse, ver determinadas películas, ler determinados libros... Diana é dalgún xeito un espello de Laura. Teñen as súas ideas, pero tampouco se entregan cos ollos pechados a unha ideoloxía concreta. A ideoloxía tamén pode ser un obstáculo para o pensamento libre, segundo como se entenda.

"A ideoloxía tamén pode ser un obstáculo para o pensamento libre, segundo como se entenda"

Nunha novela máis psicolóxica que histórica, coma esta, o desenvolvemento das personaxes é un piar fundamental. E hai personaxes secundarias ben importantes, como o boticario, que lle ensina a Laura a facer fotografías.

Das personaxes secundarias eu salientaría a Bernie, e ao propio Bob, o home de Laura. Bernie tamén arrastra un enorme sentimento de culpa desde os días da fin da Segunda Guerra Mundial, e de aí a súa obsesión, compartida con Bob, por atrapar o nazi que atopan. A personaxe que citas está inspirada nunha persoa que existiu, que tiña unha farmacia e facía globos aerostáticos, pero é de fición. Os globos son tamén unha metáfora da liberdade.

Que estás a escribir agora, entón?

Pois aínda estou empezando, pero será unha novela máis contemporánea, que non vai ter a complexidade desta.