A profesora e escritora Inma Otero observou unha presenza crecente de novelas de protagonista, moitas veces femininas, que están inmersas nun proceso de construción de si mesmas. E tentou explicar os motivos no ensaio A ficcionalización do eu. Autoría e protagonismo das mulleres na literatura, publicado por Euseino? en edición non venal, en pdf, na serie Anotacións sobre literatura e filosofía. Unha protagonista feminina, sostén a autora, ofrece máis posibilidades para unha elaboración nova do eu ou para construír relatos emancipatorios desde a reconstrución da súa identidade, asediada polos relatos que tentan encorsetala.
Comezas rexeitando sintagmas como "literatura feminina" ou "literatura de muller". Por que estes tópicos sobreviviron durante tanto tempo?
Porque, por unha banda, o feito de que as mulleres publiquen aínda se vía (ou se ve) como unha anomalía, ou como un exotismo, se se prefire. Por outro lado, persiste o prexuízo de que a literatura escrita por mulleres debe ser lida case en exclusiva por mulleres; a etiqueta resulta útil á hora de marcar o gueto ao que se quere destinar os textos.
"A etiqueta resulta útil á hora de marcar o gueto ao que se quere destinar os textos"
En relación con iso, a túa proposta é non atender tanto á autora, á muller de fóra do texto, senón á muller construída dentro do texto, á personaxe. Por que?
En realidade interésame, e creo que a toda a crítica en xeral, máis os textos que a vida privada das autoras e autores. Non nego que algunhas circunstancias vitais sexan importantes, como a cultura da que forman parte, por exemplo, ou algunhas experiencias decisivas. Pero creo que a importancia que se lle dá ao sexo da autora, porque se é autor parece que non é relevante, é excesiva. Aínda considerando que realmente as mulleres seguen a ser o xénero marcado, non todas o asomen do mesmo xeito nin o reflicten literariamente de maneira sequera parecida. Ocorre moitas veces que un escritor constrúe unha protagonista moito máis rica e subversiva que o que fai unha escritora. Existen moitas mulleres que recorren a personaxes moi estereotipadas e planas.
"Creo que a importancia que se lle dá ao sexo da autora, porque se é autor parece que non é relevante, é excesiva"
Nun tempo de deconstrución e reconstrución dun suxeito cambiante, descentrado, múltiple, procuramos a autoafirmación do eu, na busca de alicerces estables, segundo explicas. Como se relaciona isto coa maior atención a dimensión máis íntima do eu na literatura?
Ultimamente apréciase unha volta ás novelas de protagonistas. Non interesa tanto experimentar co discurso, coa estrutura da novela ou coa tipoloxía de narradores, como centrarse na construción dun personaxe conflitivo, probablemente porque cada vez estamos máis obrigados a construírnos como individuos nun mundo onde se multiplican as opcións de “ser” e “estar”. Ao mesmo tempo, asistimos nos medios de comunicación e nas redes sociais á exposición da vida privada e dos sentimentos, probablemente porque se considera que son as emocións as que nos fan seres máis humanos e únicos, á vez que nos axudarían a empatizar cos outros. A literatura non faría máis que recoller o que se produce fóra dela.
Tras os discursos da posmodernidade, distintas perspectivas propoñen a volta ao realismo, aínda que xa non se entenda a realidade como algo estático e unívoco. Por que xa non serve o posmodernismo? -Do que te tes ocupado noutro ensaio-.
Quizais non resulta xa moi útil o posmodernismo pola apropiación que fixeron os discursos asociados ao poder do cuestionamento dos metarrelatos. Se todo é cuestionable e relativo, todo se volve tamén xustificable, incluso a inxustiza. E no momento que estamos a vivir, vemos como á sociedade xa non lle serven os xogos dialécticos da negación duns mínimos éticos. Se pola contra aceptamos que existen certas realidades empíricas e que o suxeito, como realidade, tamén empírica, ten unha entidade, aceptamos a posibilidade de intervir nesa realidade.
"Neste momento o suxeito volve ocupar o centro; sexa pola construción do eu que queremos proxectar desde as redes sociais, sexa por unha nova rehumanización vencellada aos novos movementos políticos feitos desde a cidadanía"
Neste contexto, o suxeito exteriorízase de modos diversos: a exhibición, a máscara, a deformación. En que sentido, neste contexto, a creación de personaxes de ficción favorece a ficcionalización da propia identidade?
Non creo que os protagonistas ficcionalicen a identidade de quen escribe. E se é así, é algo que interesaría ás autoras e autores, pero non tanto a quen le. Pero penso que a concepción que se transmite do suxeito na literatura si responde á concepción do suxeito que existen na sociedade na que ven a luz os textos. E neste momento o suxeito volve ocupar o centro; sexa pola construción do eu que queremos proxectar desde as redes sociais, sexa por unha nova rehumanización vencellada aos novos movementos políticos feitos desde a cidadanía. Pode parecer contraditorio, pero tanto no egocentrismo como na dimensión social destas reclamacións percíbese un interese polo individuo e polo seu benestar, tamén emotivo. A solidariedade tamén é un xeito de explorar o sufrimento e tentar superalo.
Entendéndose que todas as personalidades son múltiples, compostas de dimensións varias, a exploración da superposición de identidades enriquécese cando a personaxe é muller, segundo explicas. Por que?
Porque sen negar a importancia doutros factores, as conquistas das mulleres cambiaron a percepción tradicional dos roles asociados ao xénero. Unha muller, polo simple feito de nacer muller e antes de perfilar unha personalidade, está sometida a moitos relatos que tentan encorsetala desde fóra. Ten que decidir se lle vale algún; ten que facer unha serie de escollas desde bastante cedo.
"Unha muller, polo simple feito de nacer muller e antes de perfilar unha personalidade, está sometida a moitos relatos que tentan encorsetala desde fóra"
Tamén cando se trata de construír un relato emancipatorio, amosar algún tipo de subalternidade ou marxinalidade, contestar o poscapitalismo... pode ser especialmente operativo ter unha personaxe feminina, di. Por que?
Porque o feito de ter que enfrontarse criticamente a unha identidade imposta faina máis sensible a outras reivindicacións de sectores minorizados. Por outra banda, o mercado é un dos ámbitos máis conservadores na percepción da muller. Ao sexismo da publicidade hai que sumarlle a incitación ao consumo de obxectos que “adornarían” o tópico. Unha muller que se opón a isto cuestiona boa parte do sistema.
Partindo dunha identidade nacional minorizada, a literatura galega, indicas, acolle temáticas, correntes e personaxes de gran potencial subversivo: en conflito, en proceso de reconstrución da propia identidade. Por que, aquí, volven ser especialmente importantes as personaxes femininas?
Igual que as mulleres, a literatura galega, e o campo cultural e político galego, téñense que enfrontar a unha identidade hexemónica que, ademais, proxecta unha visión da nosa identidade na que moitas veces non nos recoñecemos.
"Un personaxe que vive á marxe do sistema ou que ten unha opción, corpo ou vida sexual que non coincide coa normativa tamén enriquece a reflexión sobre as posibilidades do suxeito"
En xeral e en resumo, por que as personaxes femininas son vehículo idóneo para reflexionar sobre os procesos de construción do suxeito?
Sen desprezar outras opcións, porque un personaxe que vive á marxe do sistema ou que ten unha opción, corpo ou vida sexual que non coincide coa normativa tamén enriquece a reflexión sobre as posibilidades do suxeito, desde o punto de vista do xénero social que aínda se rexe maioritariamente polo binomio home-muller, é a muller a que en maior medida ten que loitar contra unha identidade forzada. Pódense cruzar moitas liñas á hora de perfilar unha personaxe en loita e a de xénero é unha máis. Pero desde este punto de vista, unha protagonista que no procedemento de construírse atenda tamén á cuestión de xénero, ofrece un grao máis de problematización que o que pode achegar un personaxe masculino. Aínda que, por suposto, aparecen personaxes masculinos moi interesantes desde esta perspectiva como os que ofrece, por poñer un caso galego, Samuel Solleiro. Mais nestas análises da masculinidade ecoan os esforzos realizados polo feminismo por cambiar a categoría social do xénero.
Non hai, en toda esta tendencia, un perigo de non transcender os roles e tópicos tradicionais? (A muller como ser emocional, etc). Ou realmente temos que reivindicar o íntimo como político, a emoción e o sentimento como modo de subversión nun tempo de individuos disgregados?
Penso que nin o un nin o outro. Non estou de acordo con restrinxir o empoderamento das mulleres ao suposto feito de que a elas lles está reservado o íntimo. Como ben dis, paréceme que é ficar ancoradas no tópico. Non creo que sexamos máis emotivas ca os homes. Cando falo de que na concepción do suxeito priorízase agora o íntimo, que non o sentimentalismo, refírome a mulleres e homes. Pero creo que unha personaxe muller, á hora de construírse, si se ten que enfrontar ao seu relato de xénero de maneira máis evidente ca un home porque a sociedade así llo require. E o feito de encarar esa cuestión, que non ten que ser desde a debilidade, representa ben outras loitas. Neste sentido ten o valor dun símbolo.
"Non estou de acordo con restrinxir o empoderamento das mulleres ao suposto feito de que a elas lles está reservado o íntimo"
Comentou Requeixo na súa crítica do teu ensaio da "centralidade única que Otero Varela concede á muller facéndoa protagonista primeira dunha actualidade que se reinventa constantemente nesa ficcionalización do eu mutable (aquí os teóricos doutros discursos xenéricos queer e negacionistas terían moito que discutir)". Que opinas sobre isto?
Desde logo que hai outros marcos ben interesantes desde os que afrontar a identidade na literatura. Entendo perfectamente o que di Armando Requeixo porque achegarse ás cuestións de xénero segue a xerar debate e polémica. Como acontece na realidade, os personaxes, independentemente de se son homes ou mulleres, poden ser ben ricos e cuestionar desde outros ángulos o patriarcado. Cada vez atopamos máis exemplos na nosa narrativa. Non quixera que se entendese a importancia das mulleres protagonistas na narrativa actual de maneira reducionista ou exclusiva. Simplemente constato un feito, a presenza crecente de novelas de protagonista, moitas veces femininas, que están inmersas nun proceso de construción da súa identidade, e tento darlle unha explicación.
