Non é casualidade que o último disco de Ses se chame ‘Co xenio destrozado’. A cantante e compositora amósase, neste novo álbum, máis contundente. Revitalizada tras comprobar, en carne viva, que o que non nos destrúe nos fai máis fortes. Cun traballo de voz máis evolucionado, e coa mesma actitude libre que a caracterizou sempre. Fala, nesta entrevista, tal como se mostra nos escenarios. Espontánea, directa. Pura víscera. Mais tamén reflexiva, segura do que quere contar, e de como quere facelo.

Tedes unha axenda de concertos bastante apertada. Estaredes contentos…
O certo é que temos sorte. Para nós non está a existir a crise, no sentido que que temos bolos aquí, fóra… Vamos ir a Madrid, a Cataluña, a Euskal Herria…, aínda que o primeiro é, claro, os concertos que temos no país.

Algúns temas de ‘Co xenio destrozado’ xa os tocarades en directo antes de sacar o disco, como ‘Canto aquí canto na Habana’. Decidistes gravar cando tiñades suficientes cancións para un álbum?
Eu compoño todo o tempo. Escollo, para os discos, o que máis me gusta, o que quero contarlle á xente en cada momento. ‘Canto aquí cando na Habana’ é un dos primeiros temas que compuxen na miña vida, que ten que ver co orgullo e a defensa de toda tradición musical. Outros temas do disco non os fixeramos nunca en directo. En realidade tería temas para gravar xa outro disco, mais o certo é que presta velos medrar, darlles tempo para madurar antes de gravalos.

A autoprodución foi unha elección? Cuestión de liberdade?

"É difícil gravar exactamente o que queres cando hai alguén que te produce"

Si. Foi unha decisión. Porque é difícil gravar exactamente o que queres cando hai alguén que te produce. Eu sei o que quero dicir, como e como quero que soe, así que a autoprodución é a mellor maneira de conseguir ensinar o que realmente queres. Que pode non ser o mellor, pero eu decidín que se alguén se ten que equivocar no meu son, teño que ser eu.

Se cadra ‘Co xenio destrozado’ é un disco máis contundente que ‘Admirando a condición’. Por ser un traballo máis visceral.
É máis visceral, si. Ademais, eu son maior en todo. Medrei. ‘Admirando a condición’ publicouse no 2010 pero moitos temas eran xa do 2007. Así, pasaron xa máis de cinco anos entre un disco e o outro e  neses poucos anos tiven un cambio de vida moi grande. Eu non me propuxera dedicarme á música. A vida foime levando a iso e iso transcendeu a toda a miña vida cotiá… Son moi visceral, sempre o fun. E tamén escollín os temas que mellor me permiten mostrar como son. En ‘Admirando a condición’ non era tanto eu. Neste novo disco si: é que son eu. Que fago o que quero. Dado que “Éxito” é un concepto co que eu non manteño relación, son libre e non me importa se o que fago non gusta. Podo volver traballar doutra cousa, coma antes, traballei de mil cousas e nunca me caeron os aneis ao chan. Non ando pendente das laudatios nin do prestixio social. Nas cancións conto o que me pasa.

Versos como ‘Rebelarme a conciencia e facer da doenza/ a rehabilitación’ de ‘Rebelarse a conciencia’ poderían resumir ben o contido de boa parte dos temas, como ‘Porco blues’, ‘Concordias de papel’, ‘Unha sombra de min’ ou ‘Boto en falta unha ilusión’…. A idea é que a superación dos problemas fainos máis fortes.
Obviamente o que non nos mata fainos máis fortes. E esta é unha reflexión metafísica que transcende con moito un simple refrán. Escribín eses temas nunha etapa moi complicada na que o pasei realmente mal e todos son verdade. Sufrín pero tamén aprendín. Como di ‘Porco blues’, gañei en resistencia á desesperación,/ dignidade, coherencia e algo de descontrol. Con iso ten que ver “rebelarme a conciencia e facer da doenza/ a rehabilitación”. Rehabilitarse, rexurdir. O que non te destrúe faiche aprender. Como di un amigo meu, hai que escoller entre cortar as veas ou deixalas longas.

Fas versos con rimas, estrofas con formas clásicas… Nada raro nunha filóloga, pero non moi habitual na música actual.

"Gústame moito a poesía do século XVII. Gústanme os sonetos, a poesía rimada. Encántame Lois Pereiro, pero a miña paixón é Quevedo"

A verdade é que é como me sae cando escribo. Versifico sen querer, sen demasiado esforzo. Gústame moito a poesía do século XVII. Gústanme os sonetos, a poesía rimada. Encántame Lois Pereiro, pero a miña paixón é Quevedo. Entón é normal: somos o que comemos. E eu o que como é poesía rimada. Ademais, veño da música tradicional. As cancións das cantareiras son octosílabos asonantes. Eu son máis consonante, pero o que fago ten que rimar. Pero non planifico nada, non son nada metódica.

Pode semellar chocante: “Encántame Lois Pereiro pero a miña paixón é Quevedo”.
Por que? Eu creo que teñen moito que ver. Ou, máis ben, hai algo, eu creo, que une a todos os artistas do mundo. Que, por certo, artista é unha palabra devaluada e moitas veces mal usada. A arte é expresión. E Quevedo, Lois Pereiro ou Gloria Fuertes, por dicir tres artistas que me parecen xeniais, non eran bos só escribindo. Eran bos sentindo, decodificando a realidade para despois, co seu talento innato, volver codificala en verso. Cando leo o que escribe Quevedo sobre o paso do tempo, faime pensar en ‘Poesía última de amor e enfermidade’ de Pereiro. Porque iso somos: monicreques en mans do tempo, en mans dunha vida contra a que non podemos facer nada máis que vivila, mentres o tempo nolo permita.

No disco hai desamor, desilusión, pero tamén afectos e ilusións, como en ‘Se non podo ir onde ti estás’, dedicado á nai, ou ‘Unha mañá de setembro’. Os contrastes parecen buscados, en canto a distribución dos temas. Despois de ‘Boto en falta unha ilusión’ chega ‘Unha sombra de min’...
Pois é como na vida. Despois dun golpe ou vén a morte ou vén o proceso de rexeneración, a recuperación. Si hai contrastes, na sonoridade e no contido, e é por isto. Ademais, como sinto moito as cousas, como sinto de modo moi intenso, cando estou triste estou moi triste e cando me recupero estou satisfeita, cunha vitalidade moi potente. E no disco non podes deixar á xente caer: despois da tristura ten que vir a forza… Hai quen considera estes contrastes demasiado violentos, pero non é algo que a min me incomode.

Escoitei o teu disco na radio, nos bares, nun supermercado… En sitios moi distintos, e onde non esperaba escoitalo. Tes sorte: non pasa con moita música galega.
Un dos comentarios máis significativos que me fixeron a ese respecto foi : “Me gusta lo que haces, porque cantas en gallego y no se nota”.

"Un dos comentarios máis significativos que me fixeron foi : 'Me gusta lo que haces, porque cantas en gallego y no se nota”

Uf! Vaia…
Non sei como o interpretas ti, pero eu creo que ten que ver con algo que penso, non quero que soe pretencioso, pero é que eu, o que fago, fágoo de modo moi natural. E ás veces o que pasa coa música en galego é que non soa natural, non parece música do século XXI. Quero dicir que, ao escoitala, a xente non acaba de ver que lle estean a falar da súa realidade. Eu escoito moita música, e fágoa en galego porque é o normal. Falo en galego e cando en galego e estou moi lonxe de avergoñarme diso. E creo que, para que a xente te acepte, tes que ser ti e non levantar muros. A miña música é tal como son, fago o que me gusta e xa está. Eu escoito a Cecilia, o seu “Mi querida España”, e escoito “Mediterraneo” de Serrat, porque me parecen dous temas brutais, poesía en estado puro. Eles senten o seu País como eu sinto o meu. Eu entendo como se sente Cecilia ao cantarlle ao seu País, aínda que non sexa o meu. E é iso. Cando a xente te escoita e sabe que sentes realmente. Escóitame xente que fala en galego, xente que fala en castelán, xente que está moi lonxe de pensar coma min… A xente percíbeo como algo sentido, e non como un intento de adoutrinar. E iso que ás veces acúsanme de querer adoutrinar, porque parece ser que dicir o que pensas é facer un mitin. Eu nunca quixen adoutrinar. Hai quen me di que ‘Tempestades de sal’, de ‘Admirando a condición’, é un himno. Eu non quixen facer un himno, senón só dicir o que penso. Falar dun pobo que se sente humillado. Pero non teño interese ningún en dicirlle a ninguén qué ten que pensar, só que debería investir tempo niso, en pensar.

Outro tema moi presente no disco, relacionado con iso, é a mentira, a falsidade, a falsa moral, a cultura da media verdade. Por que?
Que che vou dicir a ti diso. Ben o sabes polo teu traballo. Unha vez preguntáronlle a Ferrín se eran peores os grises ou os azuis. E Ferrín, que é un autor ao que admiro moito, e que me parece moi intelixente, dixo que eran peores os azuis, porque antes recoñecíase unha bilateralidade, un conflito, con dous bandos e agora non, porque o que disinte é considerado o terrorista, a encarnación do mal… Hoxe nin se acepta que hai conflito, que hai dous bandos, todo é terrorismo, atentados. Hai un moi perigoso interese en criminalizar a disidencia, e en facernos crer que realmente existe unha sociedade do benestar á que serlle fiel.

Ou en que hai unha verdadeira democracia…
Exacto, a min pásame como a Mafalda cando buscaba a palabra democracia no dicionario e ao ler a definición esmendrellábase de risa. Porque así é. Eu síntome moi insultada cando me menten, cando insultan a miña intelixencia. Poderei estar humillada, oprimida, vivir na escravitude, pero que non me insulten intelectualmente, que non me reduzan, son perfectamente consciente da problemática que vivo.

Tamén en relación con iso, hai no disco, como no anterior, unha reivindicación da nosa identidade colectiva como pobo, ou como mulleres… En ‘Canto aquí cando na Habana’ está Galicia e o seu encontro cultural con outros pobos, a fusión…
Non é tanto a idea de fusión como algo máis primario, no sentido antropolóxico, que ten que ver coa necesidade das agrupacións humanas dunha vida lúdica en comunidade… e cos roles e a idiosincrasia dos colectivos oprimidos, da xente que se sabe colonizada. E niso non é diferente unha escrava que canta blues en Missisipi que unha escrava de Perú ou de Galiza. Porque traballamos para xerar un capital do que non desfrutamos, do que desfrutan os donos do capital, que son os nosos donos. E o capital segue existindo, véndennos a obsolescencia da terminoloxía marxista, pero non fai falta máis para definir con exactitude a situación. Somos parte dunha colectividade oprimida, repartida por todo o mundo, que se desangra para xerar a riqueza que está en man dunha minoría xenocida.

Hai moitos tipos de música no teu disco. Fas rock, soul, blues, country, rancheiras… Como unha viaxe entre América e Galicia. Os emigrantes galegos levan moito tempo importando ritmos americanos, mais ti escolliches o country, o blues… que son pouco cultivados aquí. Foi porque os botabas de menos na nosa música?

"Se o que fago soa a blues, é porque é blues. Non me preocupa que sexa algo que xa se escoitou, que non sexa novo"

Non non, para nada, todo o que fago é porque me sae así. Non penso que vou facer o disco de tal maneira. Escoito música de todo o mundo, e non me gustan os localismos á hora de facer análises sobre nada, e menos neste caso. E creo que un problema xeral é que, moitas veces, primeiro decídese qué tipo de músicos queren ser, e despois son. Búscase a creación a priori dun perfil e dun son. Eu escoito moito blues tradicional, dos anos 30 e 40, e claro, iso ten que influír. Non decido previamente o que vou compoñer. E non me avergoño do que compoño. Todo é  básico, visceral e espontáneo. Non son coma Tito, que sabe moitísimo de teoría musical. Se o que fago soa a blues, é porque é blues. Non me preocupa que sexa algo que xa se escoitou, que non sexa novo. E como non teño sede de triunfo, non teño problema. O que máis me importa é o contido, contar o que quero contar. Son máis contante que cantante. Tampouco quero poñerme barreiras, non quero ser escrava nin de min mesma nin do resto. Por exemplo, cando gravamos este disco eu non quería gravar o tema da miña nai, pero á miña banda gustáballe, e eu non teño ningún problema por cambiar de opinión e meter no disco máis temas dos que tiña previsto ou dos que se consideran pertinentes. Para min non ten sentido pensar que vou facer un disco de só dez temas porque a xente non quere discos moi longos…

Tamén se nota neste disco unha evolución na voz. Maior versatilidade…
Menos mal, que pasou tempo! Non me caracterizo por ser unha boa cantante, e son perfectamente consciente, pero sempre agrada que resalten unha mellora. En canto ao da versatilidade, o que ocorre é que a colocación da voz non é a mesma para unha rancheira que para un blues. Non é igual a forma de colocar a gorxa para cantar. E eu, do mesmo xeito que escoito moitos tipos de música, canto moitos tipos de música, de moitos estilos. Outra xente fai música, e eu fago cancións. Ademais veño da música tradicional, aí é onde eu aprendín a cantar, ao noso xeito. Despois, escoitaba a Janis Joplin, ou a Mercedes Sosa, e cantaba coma elas. Poño o chip de tal ou cal estilo, segundo o que cante, sen querelo, porque sinto moito o que canto.  E tamén me sae mal mil veces e mil veces me equivoco. Non son unha profesional da voz en ningún estilo, iso veo un cego, pero gústanme moitos e sempre os canto con moito respecto.

Na túa participación en ‘Cantos na Maré’ houbo quen dixo que estiveches excesiva co blues. Que fuches demasiado intensa.

"Eu sei que berro, que podo resultar excesiva, e entendo que haxa a quen non lle guste"

Queres dicir que berrei demasiado? Primeiramente nese tema equivoqueime e estiven terríbel, custoume un desgusto, pero claro! é que é evidente que eu berro. Pero é ridículo cando resaltan iso con estrañeza. Nos 60 os “shouters” botaban por fóra: foi un xeito de expresarse marabilloso que entre outros tiña á señora Janis Joplin como representarte. Ela  berraba e hai quen di que era mala. Eu ámoa. Ademais eu son moi berroa, tamén cando non canto. E, aínda por enriba, miña nai é bergatiñá, así que teño que berrar á forza. Se a guitarra se pode desgarrar, ti pódeste desgarrar tamén, como unha víscera enriba dun escenario. E eu si que cago fóra da pota, ás veces equivócome como toda a xente. Eu sei que berro, que podo resultar excesiva, e entendo que haxa a quen non lle guste. Chega un momento, na banda, en que os músicos empezan a poñerse porcos, e eu tamén me poño porca, e se cadra berro moito. Pero eu penso que é instintivo, animal. Non me ando preocupando porque á xente non lle guste. Claro que me desgusto se me equivoco, porque son esixente comigo mesma e quero facelo ben, pero non penso en agradar cando estou cantando, simplemente sinto e canto.

Hai unha evidente base tradicional en ‘Unha mañá de setembro’. Dicías en Teo, hai uns meses, que non tiña sentido que alguén diga que lle gusta o blues pero que a música tradicional galega lle parece antiga a pasada de moda, porque as dúas son músicas tradicionais. Como xorde ‘Unha mañá de setembro’?
Pois estiven moi namorada. Foi un amor deses de bolero, de “si tú me dices ben, lo dejo todo”. E despois veu a hostia, o sufrimento. Sufrín que nin diola. E eu deséxolle a todo o mundo vivir un amor así, tan intenso. Porque hai que vivir, e vivir é vivir o branco e o negro. O malo é non vivir. Escribín ‘Boto en falta unha ilusión’ para a mesma persoa que ‘Unha mañá de setembro’. Pero en distintas fases. Eu durmo mal, e un día levanteime polas cinco da mañá e escribín ‘Unha mañá de setembro” mentres amencía . Unha canción que é verdade, como o é a outra. Do amor total ao desquerer pásase na vida e exprésase na música de igual modo. Música é expresión dos sentimentos. E eu podo cantar rancheiras, flamenco, blues, milongas…, pero non deixa de ser o traxe que escollo para contar o que sinto ou o que queira en cada momento.

Por que este disco é máis rock e máis punk. Dicías antes que era o que che apetecía mostrarlle á xente agora...
Apetéceme o rock como me apeteceu sempre. Pero, sexa rock, ou rancheira, ou milonga, ou o que sexa non quero renunciar á contundencia. Unhas cancións están máis núas e outras máis acompañadas, pero creo que agora teñen máis forza que no primeiro disco.