María Barcala: “Atopar modelos vivos de mulleres que non viviron as súas propias vidas é fácil, lamentablemente hai moitas”

María Barcala e María Ángeles Iglesias © Fotos: Tino Viz

Poderían ser dúas mulleres “amargadas”. Unhas malas mulleres que se dedican a destrozarse entre elas. Mais a cousa é máis complicada. Refuga os tópicos. A dúas están, si, atrapadas na dor. Mais tampouco teñen moita saída. Unha, porque se lle acaba o tempo despois de vivir unha vida que non foi a súa. A outra, porque a traxedia instalou, no seu camiño, a máis terrible das perdas. Mais, pese a todo, atopan lugar para o humor. Para o achegamento. Para o encontro e para a amizade. Aínda que sexa tarde.

Así pode entenderse Dúas donas que bailan, a nova montaxe de Teatro do Atlántico. María Barcala e María Ángeles Iglesias condúcennos, baixo a dirección de Xúlio Lago e Esther Carrodeguas, por unha historia -escrita por Josep Mª Benet i Jornet- de soidade, enfermidade, morte, desencontro xeracional, especulación inmobiliaria, violencia e, tamén, soños e ilusións compartidas. Tal como di Xúlio Lago, un bo texto. Bo teatro que fala da vida. Aínda que non sexa “moderno” na súa forma.

A señora maior é unha personaxe moi recoñecible. Unha muller á que lle roubaron a vida. Sempre pendente da familia, para que o home a insultase, lle fose infiel… e, probablemente, outras formas de maltrato. María, como entendiches a personaxe, desde que que lugar a traballaches?

Primeiro de nada, eu entendín a peza, e as personaxes, como tráxicas, no sentido de que teñen unha liña marcada e non poden evadirse dela. Non teñen a opción de cambiar a súa vida: o que acontece está predeterminado. E ambas levan, ademais, unha tremenda mochila. Sobre a señora maior -eu chámolle a señora Carmen- é certo que podemos ler entre liñas o que lle pasou. Non sei se se pode falar de que recibiu golpes, pero é que tampouco son necesarios para falar de malos tratos. Ela fala do marido e quédanos claro que non foi un compañeiro co que medrar xuntos. El tíñaa alí para usala segundo lle conviña, que é algo moi da época.

“Elas non teñen a opción de cambiar a súa vida: o que acontece está predeterminado”

O que lle pasa á señora Carmen é, si, moi recoñecible. Porque é a vida de moitas mulleres, e non só maiores ca min. Mulleres que non tiveron a súa propia vida, que viviron en función da parella, da familia, do grupo social ao que pertencen. Ela é unha muller rabuda, con carácter, que no seu momento buscou unha saída, polo que foi berrar, coas demais, consignas feministas á rúa, pero tampouco acababa de recoñecerse niso: sentíase ridícula. Para min, despois de darlle moitas voltas ao texto, de ler entre liñas, non foi difícil atopar modelos reais, vivos, porque lamentablemente existen.

“Despois de darlle moitas voltas ao texto, de ler entre liñas, non foi difícil atopar modelos reais, vivos, porque lamentablemente existen”

Teño que dicir que é unha personaxe que, ao principio, dábame un pouco de medo. Porque é maior do que son eu: é unha muller gobernada polos fillos, que lle impoñen que teña unha señora para limpiar dúas veces á semana, que tome a pastilla… E nós queriamos darlle un trato non naturalista, pero si realista. Houbo unha primeira aproximación á personaxe con moita maquillaxe, pero non me convencía. Ao final quedou só a perruca, porque o cabelo branco era importante e eu estou traballando tamén con outros personaxes, entón non era boa idea cortar o meu pelo e tinxilo de branco. Mais foi, sobre todo, un traballo interno. Tiña que vir todo de dentro…

Imaxe de 'Dúas donas que bailan' © Tino Viz

En relación con iso, son moi importantes o movemento -debes moverte coma unha señora maior- a xestualidade e a expresividade. Como os traballas?

Como dicía, non levo nada de maquillaxe. Foi un traballo desde dentro. E a partir de aí, claro, cada función é un mundo. Tratábase de poñerse no lugar dunha señora con artrite -ou artrose-, con hipertensión, que leva unha pesada mochila de frustración, de insatisfacción coa súa vida.

O amor que sente polos tebeos pode parecer unha anécdota pero, en realidade, é terrible. Porque a súa única satisfacción na vida é coleccionar os tebeos que lía na infancia: tal é a súa falta de motivación para vivir. A señora Carmen é unha sobrevivente, que está aí porque a natureza sempre tira pola vida. Ela non despreza a vida: repite que non está tola, que non ten alzheimer, que vai vivir moitos anos… Ela amárrase á vida, ou máis ben é a propia natureza a que a amarra á vida. Pero en realidade é unha persoa sen motivacións que sofre unha soidade brutal.

“A señora Carmen é unha sobrevivente, que está aí porque a natureza sempre tira pola vida”

Preguntaba porque pensaba que se cadra traballaras con mulleres maiores.

Non me fixo falta. Teño mulleres maiores arredor, e a miña nai non hai moito que morreu, ademais. No aspecto físico collín cousas de miña nai, que tamén era unha muller con carácter, pero doce, non coma a señora Carmen. Para min esta personaxe foi tamén un xeito de homenaxear a miña nai: na maneira en que manexa o caxato, por exemplo.

“Para min esta personaxe foi tamén un xeito de homenaxear a miña nai”

De feito, xente que veu ver a obra e que coñeceu a miña nai recoñecíaa a ela. E eu tirei de aí, da miña memoria persoal e emocional: tamén tiven tías maiores. Ademais, parte do traballo das persoas que nos dedicamos á interpretación é ese: observar, gardar datos na memoria e ir, cando os precisamos, a ese caderno interior que imos escribindo.

Imaxe de 'Dúas donas que bailan' © Tino Viz

A señora Carmen e a moza que vai limpiar a súa casa -da que non sabemos o nome- teñen unha relación difícil. A señora Carmen desconfía da outra, unha licenciada que anda limpiando casas. E a outra non quere contarlle a súa vida. Tenta protexerse. Que é o que pasa entre elas?

Lucía é o nome que se deu Ángeles. Eu tamén lle puxen nome á miña personaxe porque precisaba saber quen era, como se chamaba… A señora Carmen desconfía de Lucía porque non se fía da súa propia filla, que é quen lla mete na casa. E Lucía protéxese porque non quere falar do seu, dunha dor moi fonda que ten pegada á pel e da que tampouco quere desprenderse, porque non quere esquecer. Ela precisa alimentar iso, que tamén é o que a mantén amarrada á vida.

“A señora Carmen desconfía de Lucía porque non se fía da súa propia filla, que é quen lla mete na casa”

Pero Carmen, aínda que nun principio rexeita a Lucía, tamén atopa nela un xeito de encher un baleiro que ten, porque está tan soa que non ten nin con quen falar. E despois acaba habendo un afecto, un amor por Lucía, unha dor pola súa traxedia. De feito, pensa que non debe tomar a decisión que tomara ela, pero acaba aceptándoo, o cal tamén é un acto de amizade.

Nese sentido, a obra trata con naturalidade algo que non é fácil ollar así. Mais ao vela enténdese que non había outra saída. Que para elas era a única liberación.

O título da peza é unha metáfora, nese sentido. As dúas están marcadas por un destino que non lles deixa elección. A señora Carmen non ten alternativa, non pode resistirse á decisión dos seus fillos. Porque non ten diñeiro, non ten vivenda propia… E Lucía, se aínda tivese un certo espírito cristián de aceptar o mal e seguir loitando, se cadra podería ter opcións. Pero o que nos dá o texto non é iso: é unha personaxe que non pode saír da súa dor, que non pode cambiar o rumbo.

“No fondo, as dúas son un pouco ridículas, pero tampouco teñen saídas”

No fondo, as dúas son un pouco ridículas, pero tampouco teñen saídas. E o que fan, si, é un acto de liberación e de rebeldía. Eu entendo que poida ser difícil de entender: o noso fillo, que foi quen nos trouxo esta peza de Barcelona, non pode aceptar nin que non haxa saídas nin a decisión que toman elas. Ao cabo, a historia que conta esta obra é moi dura. E isto é algo que nos di o público: que lles gusta, pero que é unha obra moi dura…

© Tino Viz

A señora Carmen ten as súas contradicións. Di que de nova participaba nas protestas feministas, pero considera que a filla -que é quen mira por ela e lle paga a Lucía -é a mala e o fillo o bo. Amosa o clasismo propio da época -a “criada” debe tratar de vostede e con “respecto” á Señora- pero ao mesmo tempo procura a amizade de Lucía. Son detalles moi da súa época, pero ao tempo moi actuais.

É unha muller que foi nova cando empezaban as mobilizacións feministas. Pertence a unha época que a marca, pero tamén é unha muller de status social baixo. Xulio eliminou, na dramaturxia, parte do texto, que explica que a señora vive nun piso estartelado nun barrio pobre no que había ratas pola rúa. Ela non ten posibles, nin estudou. De feito, valora moito que estudase Lucía e por iso lle parece raro que vaia traballar para ela. Viviu un tempo de transformacións sociais, pero quedou na superficie, non puido afondar.

“A señora sentíase ridícula ao berrar consignas feministas porque fora educada para vivir para a familia”

Por iso se sentía ridícula ao berrar consignas feministas: ela fora educada para vivir para a familia. Quédalle unha capa de modernidade: baila rock, le tebeos… pero non é unha revolucionaria. Está moi marcada pola educación que recibiu. Claro que ten contradicións: insulta a Lucía, chámalle estúpida, fai que sinta que é ela quen manda, pero tamén busca achegarse a ela. Eu entendo tamén que ela fora sempre a gobernada, a mandada, a que vivira para os demais, entón quere ter un espazo, a súa casa, na que é ela quen manda.

Dicíache antes o de que lle roubaran a vida porque é como un amigo profesor me explicou como se sentían as súas alumnas maiores que foran amas da casa. De vellas, cando xa non tiñan tempo, empezaban a pensar -porque antes non tiveran as ferramentas para facelo- que elas deran a súa vida pola familia. Que lles roubaran o seu tempo e que xa non ía ter outra oportunidade.

Subscríboo e paréceme unha boa maneira de explicalo. Elas traballaron sempre para telo todo en orde: a comida, a roupa, a limpeza… Para servir o home, os fillos, para facer de enfermeiras cando se poñían enfermos. E ao chegar a terceira idade poden sentir, si, que a vida que viviron non era a súa. Porque antes non podían nin pensalo.

© Tino Viz

Hai unha evolución na relación entre as dúas mulleres que implica mudanzas na xestualidade, distancia física… Como traballastes iso? Como foi o traballo coa outra actriz, María Ángeles Iglesias?

No texto xa está todo moi pautado e ademais fomos traballando o texto por orde, desde o principio. Foi máis unha cuestión de irse mergullando nas personaxes. Hai varias elipses, no texto, e os espazos entre elipses tiñamos que enchelos nós, afondando no mundo emocional delas, na maneira en que podían sentirse. Ángeles e eu coñeciámonos pouco: só dun obradoiro de teatro.

“Aí foi moi importante tamén outra persoa, que foi todo un achádego para nós: Esther Carrodeguas”

Pero aí foi moi importante tamén outra persoa, que foi todo un achádego para nós: Esther Carrodeguas. Ela soubo que estabamos a buscar alguén para a axudantía de dirección, e postulouse candidata ela mesma. Decidimos probar e foi todo un acerto. Pensamos que nos podía vir ben unha persoa nova, unha "moderna", que nos dese outra visión… A Xulio, ademais, o que lle gusta é traballar cos textos. Entón, foi Esther quen nos propuxo exercicios para traballar nos ensaios que nos axudaron moito co que dis: a desconfianza, a aproximación… Foi moi bonito, a verdade.

Pasamos entón a Xulio para falar máis do texto. Por que o escollestes? Como vos chegou?

Sempre son varias causas… Eu un dos “vicios” que teño é ler teatro. E o que che vai gustando máis vai quedando apartado. Despois, tamén estou pendente da crítica: do que se estrea en Madrid, Barcelona… O meu fillo estivo estudando en Barcelona e eu moitas veces pedíalle que fose ver obras e que me trouxese textos teatrais que non están dispoñibles en castelán. Xa fixeramos outro texto de Jornet, este tróuxonolo o noso fillo e lémolo hai xa catro anos. Pareceunos interesante, e ademais a nivel de produción era posible.

Hai textos moi interesantes pero, se teñen 16 personaxes, pois xa non son posibles. Este texto tocaba temas que nos tocan, que nos convidan a reflexionar: a soidade, a perda, o suicidio…, cunha estrutura que nos gustaba e uns personaxes potentes. Pero cando decidimos facer a produción aínda tivemos problemas por unha cuestión de dereitos de autor. Os dereitos estaban cedidos en exclusiva para representar a obra en castelán… Total, que ao final, despois de dar voltas, cando conseguimos falar coa persoa que tiña os dereitos, non houbo problema por facer a obra en galego. Pasados os trámites burocráticos.

“Escollemos o texto porque é teatro que fala da vida que nos toca vivir, dos problemas que nos rodean”

Mais, para resumir, escollemos o texto porque é teatro que fala da vida que nos toca vivir, dos problemas que nos rodean. En xeral, e isto é a miña opinión, penso que neste momento hai unha tendencia a facer un teatro bastante livián. Que non digo que non sexa bo, porque se está a facer teatro moi bo. Pero non se tocan certos asuntos. E este texto si toca asuntos que nos interesan: a vellez, a perda, o suicidio… Que nos parece importante tratar, porque é como se non existise a circunstancia da morte, cando na realidade hai só unhas semanas que se suicidou unha señora de 65 anos á que ían botar da súa casa por non pagar o alugueiro...

© Tino Viz

Nese sentido, é un texto non “moderno” pero si actual. Fala do que agora chamamos xentrificación. Persoas maiores que teñen que deixar a súa casa por mor da especulación inmobiliaria. Que quedan soas nunha sociedade que as considera material excedente, seres non produtivos.

Si, unha sociedade na que son considerados un estorbo, porque non hai tempo para atendelos nin unha dinámica creada para facelo posible… No texto hai temas máis transcendentes e tamén temas secundarios moi ben tratados, coma o alzheimer, que está apuntado xa nun texto que escribiu o autor cando amosaba algúns signos de padecer este mal. A min paréceme, en suma, que este texto é bo teatro. Non un teatro de moda, no sentido da modernidade.

“Pode ser un teatro “un pouco antigo” na forma, se queremos, pero é un tipo de teatro que tamén ten que ter o seu espazo”

Pode ser un teatro “un pouco antigo” na forma, se queremos, pero é un tipo de teatro que tamén ten que ter o seu espazo, que non vai ser todo vangarda e teatro para as novas xeracións. Ademais, penso que a tendencia agora é esa: un enfoque de produción que normalmente vai dirixido ás novas xeracións. Ademais, como non temos nin compañías residentes, nin espazos nos que facer máis de dúas funcións... , o teatro tampouco chega ao público cunha continuidade. Pero, ben, ese é outro tema…

Ao vela, pensaba que nesta obra non é doado atopar o ton. Non pasarse nin de dramatismo nin de humor -que tamén o ten-. Porque deixaría de ser crible. Ademais, ata avanzada a obra non se sabe moi ben que pasa…

O ton foi e segue a ser a principal preocupación, si. Tamén levamos moi poucas funcións e, claro, a obra ten que medrar. Pero si: hai un perigo de pasarse e acabar no arquetipo da comedia, no tópico, convertendo a obra nunha parvada. É difícil atopar o equilibrio, si. Penso que cando a representaron no Lliure, en Barcelona, o tratamento foi distinto. Atopar o punto é moi complicado. E ademais, como dis, nos dous primeiros actos non sabes moi ben o que pasa.

"Hai un perigo de pasarse e acabar no arquetipo da comedia, no tópico, convertendo a obra nunha parvada. É difícil atopar o equilibrio, si"

O ton foi o máis complicado de localizar nos ensaios e segue a ser o máis complicado de fixar. Non simplificar, non frivolizar, é a clave desta obra, si. O que che comentaba María de que tiven que suprimir detalles do texto non afecta á trama, ao conflito, pero si quitei reiteracións e resumín cousas. E aí o ritmo foi tamén unha preocupación.

© Tino Viz

Falaba antes con María das personaxes. Como as interpretas ti? Por que a señora Carmen é tan desagradable? (Como elas mesmas din na obra, unhas "amargadas").

O que lles pasa a elas, en realidade, pásalle a moita xente. Nós preguntamos a amigos psicólogos e psiquiatras que nos explicaron e, en realidade, o comportamento que amosan as dúas está tipificado. Lucía non pode asumir a perda. Outras persoas resólveno doutra maneira, pero ela non pode. E iso é unha patoloxía. Cando lle conta á señora a súa traxedia, é quen de verbalizala sen dramatizar.

Ata que estala, claro. É tal a coiraza que ten, coa que se protexe, que conta algo terrible sen dramas… Amósase dura, temperada… ata que estoura. É incapaz de relacionarse con homes e co mundo, en xeral. Só ten unha idea fixa: o resto non lle interesa. En canto á muller maior, o seu problema é que sofre unha soidade aterradora. Foi abandonada pola filla e polo fillo. Manifesta o que sente co seu carácter rabudo, pero a dor vai por dentro. En realidade, sofre moito. E entón, como contar iso? Pois facendo escollas, quedando co importante…

Preguntaba porque ás veces dirección e actores non entenden os personaxes igual…

No fundamental si, claro. Pero pode haber diferenzas nos detalles, nos matices… María quería usar caxato e a min non me gustaba a idea. Cando a personaxe xa estaba construída, María tivo unha escordadura. Entón ao final incorporamos o caxato, e quedou moi ben…

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.