Tres mulleres, filósofas postsocráticas, reivindican un novo logos. Un novo marco interpretativo no que as mulleres sexan por elas mesma e non en relación aos homes. Porque, sen este novo logos, non poderemos facernos as preguntas fundamentais que nos leven a comprender as raíces da violencia de xénero. E se cadra a atopar a maneira de acabar con ela.

Desta formulación parte Sofía e as postsocráticas, a nova montaxe de Inversa Teatro, que vén de ser preestreada no Culturgal. Marta Pérez, Silvia Penas e María Roja son as filósofas que nos conducen, con eficacia, por un percorrido, apoiado nas máscaras e en elementos visuais e sonoros, polo pacto patriarcal, o silencio social, a culpabilización da vítima, a negación ou o efecto espectador. Aspectos, todos eles, que sustentan a violencia machista. Falamos con Marta Pérez, autora da dramaturxia, actriz e directora desta obra.

Os personaxes dos que partes son Sócrates, Platón e Aristóteles. Case nada. Por que eles?

Un pouco para homenaxealos e un pouco para desmontalos. Porque son grandes referentes da cultura occidental, que é a que lexitima a violencia cara a diferenza. Tres grandes pensadores aos que admiramos, mais nos que está o xerme da violencia, a violencia fundante, sostida na diferenza. Os que marcan o inicio desa razón que se sostén a si mesma. O inicio do discurso falocéntrico, hexemónico e heteropatriarcal de occidente.

"Sócrates, Platón e Aristóteles son tres grandes pensadores nos que está o xerme da violencia, a violencia fundante"

Hai, en relación con eles, un xogo coas máscaras. Sodes eles cando as poñedes. Deixades de ser eles ao sacar as máscaras… Quen fixo as máscaras?

Gonzalo Alonso, o responsable da construción escenográfica, foi quen as construíu. A obra comeza nun museo no que se expoñen unhas ideas, que son ideas platónicas estáticas. As máscaras serven para marcar a distancia entre Sócrates, Platón e Aristóteles e as filósofas postsocráticas, que procuran un novo logos fronte ao logos pactado por estes tres filósofos. Quitar as máscaras é un xeito de marcar a ruptura con esas ideas estáticas das que se parte. Porque do que se trata é de fundar unha nova teoría da conciencia. O novo logos que as postsocráticas buscan é unha petición de toma de conciencia de xeito individual ante un problema social, a violencia.

“O novo logos que as postsocráticas buscan é unha petición de toma de conciencia de xeito individual ante un problema social, a violencia”

As máscaras, ademais, colocámolas nun pé de micro, cando as deixamos, de xeito que os micros fan como se fosen unha pirola que queda mirando as postsocráticas, en constante observación por parte dos falos. E estes pés só se retiran cando se di “espazo libre de violencias machistas”.

Ao principio, os filósofos falan de Sofía -de filosofía- ou do político. Ben: fala, en realidade, Sócrates. É como unha introdución ao que vén despois...

Empezamos cun monólogo de Sócrates, o texto de Apoloxía de Sócrates escrito por Platón, na que Sócrates di, basicamente, que el di a verdade. Os que nós propoñemos é poñer en cuestión a Sócrates. Porque, con todo o sabio que era, que non o negamos, non podemos esquecer que tamén era un sofista, que xogaba ben coa linguaxe. Hai un punto de verdade no que din os seus acusadores, o cal non significa que fose xusta a súa morte.

Mais a cuestión é que Sócrates foi asasinado, condenado a morrer, grazas, ou por, ou a través da democracia, o cal me parece moi significativo e algo sobre o que reflexionar: foi unha votación democrática quen matou a Sócrates. Canto valen as voces na democracia? Gaña o mellor argumento ou aquel cuxa voz vale máis? Se todas as voces valesen o mesmo, Sócrates non morrería: por iso, sen igualdade non pode haber democracia. Sen igualdade non hai nada. Simbolicamente, tamén as asasinadas por violencia machista sono por votación democrática.

“Simbolicamente, tamén as asasinadas por violencia machista sono por votación democrática”

O que quero remarcar é que tamén existe un pacto democrático sobre a violencia. Porque certas violencias están permitidas pola maioría. Que haxa democracia non significa que teña que haber xustiza. A obra, en xeral, traballa desde a filosofía da sospeita. Convida a poñer en cuestión. Tamén a razón ilustrada, a través da que vén o fascismo. Trátase de pensar a razón, o ser e o non ser: todo desde a fundación, desde que comeza a pensarse o ser, o non ser, a diferenza entre o un e o outro. É esencial volver a estas preguntas fundamentais: que somos e que non somos, canto valemos e canto non valemos, como estamos constituídas ontoloxicamente.

“Tamén existe un pacto democrático sobre a violencia. Porque certas violencias están permitidas pola maioría”

Como digo na obra, cada vez que falamos, estamos calculando o mundo. Cada vez que falamos, estamos achegándonos a algo, que ten que existir. Como di Sócrates: a nada tamén é algo. E do que falamos nesta obra é da violencia, de como se instaura e de como se perpetúa, de en que nivel de conciencia estamos para vela ou para non vela. O obxectivo é sacar á luz -como dicían os gregos - o ser, a estrutura da violencia, para observala de perto, examinala e ver como transformala. Por iso o xogo que propoñemos ao público coa paralaxe: o que vemos e o que non vemos, segundo o logos ou segundo a nosa ideoloxía -que non é máis que a suma do concepto idea máis logos.

Sócrates (Silvia Penas), Platón (ti mesma) e Aristóteles (María Roja) teñen diferentes roles nesta obra. A Aristóteles tócalle a peor parte…

É que parece que está permitido socialmente vacilar unha persoa, exercer violencia sobre ela, só por ser máis nova, por ser menos experienciada. E, como xa dixen en anteriores obras miñas, unha cousa é a teoría e outra a práctica, nese lugar no que radica o elo perdido. Na práctica, tendemos a ditar o que vale e o que non, o que se lle pode facer a unha persoa e o que non. Se falamos de violencia de xénero, os violentadores saben moi ben a quen poden e non violentar, en que grao e en que momento.

“Os violentadores saben moi ben a quen poden e non violentar, en que grao e en que momento”

E tamén nós sabemos a quen lle podemos dicir certas cousas e a quen non. Se queremos, de verdade, que haxa igualdade, temos que repensar isto, a nosa vontade. Aristóteles é máis novo, entón parece que hai dereito a vacilalo. Platón é un pouco inconsciente: solta pola boca o que di Sócrates, pero ás veces de modo inconsciente tamén solta verdades, como cando fala de que o Estado é o patriarcado. Sócrates é o sabio que ten que ser cuestionado… Pero en realidade, como xa dixen, a idea é criticalos aos tres.

Falabamos antes do novo logos que as postsocráticas procuran. Poderiamos explicalo como un novo marco interpretativo no que as mulleres sexan por si mesmas e non en relación aos homes.

Xusto iso, si, está ben resumido así. Trátase de ser, de valer ontoloxicamente o mesmo ca eles, ser ou non ser segundo o noso propio cálculo, o noso propio valor, e non en relación aos homes.

Algúns poemas de Silvia Penas forman parte da obra. Silvia ten un monólogo que fala do cálculo, de medir a dor, ata a morte. Por que?

“Hai moitas mulleres mortas en vida e non as vemos”

É un monólogo previo a cando empezamos a calcularnos. Ten que ver con como as palabras constrúen por exemplo, a medida da mentira. Tamén coa idea de medir a dor, da medida da dor que se lles aplica ás mulleres maltratadas. Porque, como se mide iso? Podemos contar milímetro a milímetro, descuartizar o corpo e a alma, ata chegar á morte. Mais, pódese calcular estar morta?

Porque, cando xa non queda nada, cando se chega ao límite, que é a morte, xa non hai nada que dicir. Pero, que pasa antes da morte? Hai moitas mulleres mortas en vida e non as vemos. O texto da obra é meu, pero parte de material colectivo que foi xurdindo nos ensaios. Foi un traballo de creación colectiva. E os poemas son, si, de Silvia. Así como o movemento na peza está asinado por María.

Despois vén unha escena na que, efectivamente, se propoñen unhas curiosas medidas da dor. Que significa?

“Non é nada raro escoitar: “pois esta rapaza levouno moi ben e esta outra levouno peor”. Mais, se é así, hai entón algún aparato que poida medir de xeito obxectivo a dor?”

A idea é aplicar un método, que nós inventamos, para calcular a dor, o sufrimento, e o silencio que aplican sobre ti: que non che falen, que non te nomeen, que non te vexan, que non te defendan cando estás a ser violentada. O silencio cómplice da sociedade. O non facer nada, que xa é facer moito.

Non é nada raro escoitar: “pois esta rapaza levouno moi ben e esta outra levouno peor!”. Mais, se é así, hai entón algún aparato que poida medir de xeito obxectivo a dor? Esta é unha escena que se move entre o simbólico e o poético, porque penso que non había outra maneira de afrontala. Nós inventamos o violentómetro, o ferímetro, o sufrímetro, o sufricardiograma… Uns aparatos, cada un coas súas unidades de medida, coma o perímetro da dependencia, o filtrado de difamación ou o alcance do berro. Para medir, calcular, o sufrimento, a dor, o medo, o pánico, o engano, a dependencia.

Un dos aspectos do maltrato é a dependencia, porque quen che fai dano tamén hai momentos en que te trata ben, entón faiche pensar que, se te trata mal, é porque o merecías. Faiche estar constantemente esperando o premio, o cal fai que, mentres, esteas a sufrir dun xeito terrible.

“Cando sofres estrés postraumático, é como se houbese dous mundos: o teu e o de fóra, que che resulta distante, alleo”

Cando sofres estrés postraumático, é como se houbese dous mundos: o teu e o de fóra, que che resulta distante, alleo. Estás completamente alienada. E iso é pola disociación: a túa mente non é capaz de concibir que quen che di que te quere te trate mal, entón disocia. Ata o punto de que non te recoñeces cando saes desa relación, de que pensas que o maltrato non existiu. Tes unha sensación de irrealidade.

É como se che poñen unha foto túa diante dos ollos e non es quen de recoñecerte nela. Nin cres o que che está a pasar. Eu vivín iso. E tomei a decisión de romper a relación no momento en que me mirei a un espello e non puiden recoñecerme. Aqueles ollos non eran os meus. Nin a miña cara. Nin o meu pelo. Nin a miña expresión. Entón deume un ataque de pánico. E a partir de aí decidín romper.

Antes falabas do silencio social cómplice. En varios momentos da obra está representado o ruxe-ruxe social. O ruído. Que se estás con el é porque che compensa ou porque che convén...

O que queriamos tratar, respecto diso, é o tema da difamación e violencia social, no que se sostén a revitimización. O cuestionamento do que a muller maltratada é obxecto, e sobre todo no momento en que se atreve a denunciar. Porque esa é a reacción habitual: en vez de empatizar, atacar. Todo Deus se cre con dereito a dicirche como tes que sentirte, canto debe afectarche…

“Todo Deus se cre con dereito a dicirche como tes que sentirte, canto debe afectarche…”

Hai unha parte da obra que é unha sucesión de frases que escoita, normalmente, unha muller maltratada. Pois esas frases non son inventadas: son absolutamente reais. A xente solta pola boca cunha total inconsciencia. Por iso sempre digo que hai unha especie de lei física: canto máis denuncias, máis violencia recibes.

E logo está tamén quen teima en pór ao mesmo nivel ao agresor que a agredida; como se o nivel de violencia que el recibe pola nosa denuncia fose igual que o da vítima. Non podemos esquecer xamais que os agresores sempre van saber como facerse os agredidos. É habitual escoitar o de: eu non a maltrato, é ela a que me trata mal a min inventando todo o que inventa sobre min.

“Non podemos esquecer xamais que os agresores sempre van saber como facerse os agredidos"

Refíreste a xulgar no lugar de acompañar e escoitar, supoño.

Xusto iso. Acompañar sen xulgar, é o que falta. Acompañar desde a ética, deixando de lado esa razón ilustrada xulgadora. Entendo que é difícil falar sen emitir xuízos, mais o que precisas, cando estás a ser maltratada, é ser acompañada, comprendida e coidada e non que che digan burradas. A sociedade diche ata canto tempo tes dereito a sufrir. Hai como unha impaciencia, unha obriga social de poñerte ben cando cho ordenen.

“O que precisas, cando estás a ser maltratada, é ser acompañada, comprendida e coidada, e non que che digan burradas”

Mais o que pasa é que unha persoa ferida de tal forma precisa tempo, resiliencia, espazo para reflexionar… Se che meten présa, podes pór parches, pero vas volver caer. Porque precisas mudar unha estrutura, pasar por unha transformación completa. Eu mesma, cando sufrín maltrato, sentinme moi pouco acompañada. As persoas que máis me acompañaron foron outras mulleres que pasaran polo mesmo. Se o que fai a xente é xulgar a muller e dicirlle o que ten que sentir, o que van conseguir é que se feche en banda e garde todo. E logo non ven, non entenden que se ti estás mal é porque esa relación rematou contigo. É unha simple cuestión de causa-efecto. Sorpréndeme moito iso.

Dicíame hai uns días Emma Pedreira nunha entrevista que corpo e mente precisan o seu tempo de curación.

Estou de acordo. E penso que o que pasa, tamén, é que nunha sociedade capitalista e consumista, as persoas que están mal non están dispoñibles para seren consumidas. Tamén consumimos persoas, e non as queremos enfermas. E isto lévame ao que comentabamos antes: a razón ilustrada e a súa ansia de dominación sobre a natureza, que é algo moi patriarcal. Denunciamos violencia e recibimos violencia social cun efecto boomerang: violencia multiplicada.

“As persoas que están mal non están dispoñibles para seren consumidas”

Na obra hai tamén, despois, un par de escenas que fan referencia á violación da Manada e ao xuízo que a seguiu. De verdade que no xuízo se dixeron tales barbaridades?

Son frases reais e nós procuramos dicilas igual que están na sentencia. É tan demencial que si, que pode parecer invento noso, pero non. Que se estaba excitada, que se estaba abondo lubricada para non sentir dor, que se despois se foi de vacacións e levaba vida normal.. Les a sentenza e non podes crelo.

Entón, eu preguntábame onde quedou a ética das persoas que se dedican ao Dereito. Que lles ensinan nas Facultades? Hai unha voz en off que fala da ratio iuris e da quaestio iuris como conceptos a manexar no mundo do dereito, pero dando por suposto que a eles non lles importan a ratio e a questio mesma. A cuestión é seguir unhas pautas. Mais a violencia que exercen os avogados da xustiza patriarcal debe saír de algures. Que foi da Universitas?

“As mulleres van aos Xulgados, mesmo aos de violencia de xénero, como se fosen ao matadoiro. A violencia institucional é terrorífica”

As mulleres van aos Xulgados, mesmo aos de violencia de xénero, como se fosen ao matadoiro. A violencia institucional é terrorífica. É tal a violencia, a humillación, o cuestionamento da muller, a atribución de todo á súa subxectividade… E iso pasa, permítese, porque non somos iguais, senón que somos consideradas seres en relación a eles, por debaixo deles. Por iso nesta obra falamos de ir á raíz, de repensalo todo.

En relación con iso, hai unha voz en off -un pequeno discurso dun profesor, que é a voz de Manuel Outeiriño- sobre a xustiza. Que é o que di?

É esa idea da que falabamos de que significa a xustiza. Para os gregos é dar a cadaquén o que merece na súa xusta medida. E iso, unha verdade platónica, soa moi bonito, pero nos xulgados ás nove da mañá hai pouco de metafísica. Na práctica, o cliente ten que ser defendido, e para iso recorren ao que facían os sofistas. Xogar coa linguaxe, coma Sócrates. E a linguaxe é poder que pode ser utilizado para xustificar a violencia. Xa non estamos para volver ao debate sobre o ser e o non ser, como propón Heidegger. O que di o profesor de Dereito, a voz en off, é que se impón a práctica, que é cálculo. O mellor para o futuro profesional do avogado.

Despois veñen todas esas frases, tiradas da realidade, que representan o xulgamento social.

Primeiro vén o xuízo da Manada, o xuízo institucional, despois o xuízo social, despois o xuízo do maltratador sobre a maltratada e despois o xuízo da maltratada sobre si mesma, a culpa, a dúbida sobre se fixo ben ou se tiña razón el.

María Roja tamén ten un poema. Un monólogo.

É un poema de Silvia. Que fala do silencio. De cando estás mal e a sociedade só xera ruído. Cando unha muller está nunha situación de maltrato ten a cabeza feita un bombo, un caos. Por un lado, pode botar de menos o agresor, pola dependencia que causa o maltrato. Por outro, todo o xulgamento social. E é algo que dicimos na obra: non estou tola, estou mal porque el me deixou mal.

“É algo que dicimos na obra: non estou tola, estou mal porque el me deixou mal”

Unha vez explicoumo ben unha muller que sufrira maltrato psicolóxico: non che pegaba, pero deixoute feita unha pena, ao bordo do suicidio.

Exactamente. Es unha morta en vida, no medio do barullo social. A xente atrévese a xulgarte. Fanche máis dano, fan que dubides de ti mesma. Mesmo xente que che quere ben. Entón pensas que te pasaches, que non foi para tanto, que non deberías ter denunciado, que tes que perdoalo… Dinche que estás tola, que estás obsesionada…

“Es unha morta en vida, no medio do barullo social. A xente atrévese a xulgarte. Fanche máis dano, fan que dubides de ti mesma”

Di Montse Fajardo que unha muller maltratada non se distingue das demais en nada máis que en que deu cun criminal.

Claro. Porque é algo que nos pasa por ser mulleres, non por como sexamos cada unha de nós. E eles exercen violencia porque poden.

Sae tamén na obra un pequeno relato sobre o caso de Kitti Genovese. Por que?

Para explicar o “efecto espectador”. Cando estamos en grupo, a responsabilidade dilúese. Por un lado está o mandato cultural e ético de axudar os demais, pero por outro está a tendencia a actuar como os demais. E así funciona: se ninguén fai nada, ti non fas nada. Dilúese a responsabilidade e ninguén actúa. 38 persoas, segundo o cálculo do New York Times -doce segundo a policía- non fixeron nada mentres unha muller era asasinada.

“Hai pouco falaba con Carme Adán de algo relacionado con isto, que é que se está a producir unha nova orde patriarcal, na que a crítica ao patriarcado pode realizarse, pero dentro duns límites”

Por explicar isto: hai pouco houbo unha festa dun partido de esquerdas co que eu comparto moitas ideas e no que ha xente á que aprecio moito. Pois todo o mundo colgaba nas redes sociais, como se non pasase nada, fotos cun rapaz denunciado por abuso sexual. E iso é algo totalmente normalizado. E ten que vir alguén de fóra para dicir que aí pasa algo. Así funciona o efecto grupal da disolución da responsabilidade. Mais tamén penso que, se alguén se rebela contra iso, tamén se pode producir un efecto dominó.

Hai pouco falaba con Carme Adán de algo relacionado con isto, que é que se está a producir unha nova orde patriarcal, na que a crítica ao patriarcado pode realizarse, pero dentro duns límites. Ela fala diso no seu novo libro: ‘Feminicidio’. E o que temos que conseguir é que non haxa orde patriarcal ningunha. O patriarcado está, agora, permitido criticalo ata certos lindes. Se moves o marco conceptual, van ir por ti. Porque mover os marcos conceptuais é incómodo, porque fomos construídos desde aí.

Tamén porque se denuncias a alguén próximo, estás meténdote e cuestionando relacións que moita xente non está disposta a repensar e a mala es ti. Non se acepta que se denuncie aos amigos, camaradas, familiares... Facelo e aceptalo implica que tamén ti debes revisarte e iso non interesa. Así resulta tan incómoda quen se atreve a denunciar e por isto mesmo sofres bullying. Por iso quedas soa nas denuncias.

“Non hai nada máis parecido a un machista ca un feminista asustado”

O famoso “metoo” é mentira. Toda esa publicidade é mentira: estamos completamente soas. Para estar acompañadas teríase que entender que o persoal é político, pero ese discurso é rexeitado na práctica, mesmo por aqueles que se definen como feministas. Porque non hai nada máis parecido a un machista ca un feminista asustado.

É o que falabamos ao principio: a violencia fundante. E se che tocan iso revólveste, rebélaste, retórceste. Precisamos facer unha autocrítica fonda, verdadeira. Porque todas as persoas somos ou fomos partícipes, dalgún xeito, dese efecto social do que falabamos. E enfrontarte a el implica moita valentía. Por suposto, eu tamén formei parte dese efecto espectador. Creo que ninguén se salva.

“O famoso “metoo” é mentira. Toda esa publicidade é mentira: estamos completamente soas”

Que vén ser o que di a obra.

Na obra o que tratamos é de ir á estrutura, ir máis alá do discurso de sempre do malos que son eles e do mal que o pasan elas. Iso xa o sabemos. Pero hai que ir á raíz. E, en relación con isto, estou en contra do cinismo institucional do cartel de “espazo libre de violencias machistas” en calquera lado. Do uso dese discurso para o lavado de cara. Porque iso fainos cómplices. Cada vez enfádame máis porque estou farta de significantes baleiros. Estou farta de mentiras.

Na obra son moi importantes o vídeo e a música tamén.

A música é de Jesús Andrés Tejada, o compañeiro de Silvia Penas en CintaAdhesiva. A videocreación é de Laura Iturralde. A escenografía de Montse Piñeiro e Gonzalo Alonso. E si, tanto vídeo como música son moi importantes na obra. Como a iluminación, de Ángel Sousa. Miguel Borines axudounos coa manipulación das máscaras… É un equipo grande o que traballou nesta obra. Santi Romay, máis que axudante de dirección, foi codirector. Sen el non sería posible. Eu non podo facer todo soa: preciso unha mirada externa…

Algo máis que queiras dicir?

Seguindo co que contaba da miña conversa con Carme Adán, é importante dicir que a violencia machista non é unha lacra: é unha estrutura fundada e sustentada por toda a sociedade. E cómpre que reflexionemos sobre iso.